EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI 2013 27 września 2013, godz. 15.30 17.00 Centrum Konferencyjne Sheraton Panel dyskusyjny Europa 60+. Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie rozwojowe Rola i odpowiedzialność państwa w tworzeniu kultury zdrowia i koordynacji działań wobec starzejącej się populacji Nakłady na zdrowie. Koszt czy inwestycja? Jak dostosować system ochrony zdrowia, edukacji i promocji zdrowia do zmian demograficznych? Wprowadzenie Starzenie się społeczeństwa stanowi poważne wyzwanie dla gospodarki i polityki zdrowotnej związane m.in. z zapewnieniem właściwej opieki medycznej. Kwestią wymagającą pilnego rozwiązania jest też zaspokojenie potrzeb osób niesamodzielnych przy jednoczesnym niedoborze usług opiekuńczych. Analizując bieżące problemy, wymagające niemal natychmiastowej interwencji, nie można zapomnieć o tworzeniu długofalowej polityki. Głównym wyzwaniem rozwojowym w obliczu starzejącego się społeczeństwa staje się stworzenie takich warunków dla osób starszych, by jak najdłużej pozostawały aktywne. W związku z tym konieczna jest koordynacja i współpraca resortów odpowiedzialnych za ochronę zdrowia, pracę i politykę społeczną oraz inne dziedziny, w tym m.in. edukację. Dłuższa średnia życia i podwyższony wiek emerytalny tworzą 1
także nowe wyzwania z zakresu zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach, dla systemów zabezpieczenia społecznego i kształcenia ustawicznego. Profilaktyka: od ogólnych postulatów do konkretnych działań Według Światowej Organizacji Zdrowia uniwersalne cele polityki zdrowotnej wobec ludzi starszych to: Promocja zdrowia osób starszych, utrzymanie i poprawa ich sprawności fizycznej oraz psychicznej, a także edukacja względem zachowań prozdrowotnych i samokontroli stanu zdrowia; Wczesne wykrywanie i zapobieganie problemom zdrowotnym; Organizacja opieki w taki sposób, by zapewnić osobom starszym jak najdłuższe samodzielne funkcjonowanie we własnym domu; Zapobieganie instytucjonalizacji przez przeciwdziałanie niesprawności fizycznej i psychicznej ( Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2012, s. 48). Tworzenie kultury zdrowia w starzejącym się społeczeństwie powinno przede wszystkim wykształcić nawyk samokontroli u osób dojrzałych i starszych oraz zapewniać instrumenty wczesnego wykrywania problemów. Koordynacja działań wobec starzenia się społeczeństwa: Ministerstwo Zdrowia i Polityki Społecznej? W niektórych krajach, np. w Polsce kompetencje w obszarach zdrowia i polityki społecznej są rozdzielone między ministerstwami. Zdaniem wielu geriatrów i gerontologów to sytuacja bardzo niekorzystna i może prowadzić do istotnego pogorszenia, a w niektórych przypadkach nawet do całkowitego rozpadu współpracy zespołu opieki środowiskowej (lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny) nad osobami starszymi na każdym poziomie, zwłaszcza w przypadku podstawowej opieki zdrowotnej. Czy w obliczu konieczności objęcia seniorów kompleksową opieką 2
w wymiarze medycznym i społecznym nie należałoby skupić kompetencji w obszarach zdrowia i opieki społecznej w jednych rękach? Koordynacja działań wobec starzejącego się społeczeństwa: wydłużenie wieku emerytalnego a kwestie zdrowia i opieki Zrównanie i wydłużenie wieku emerytalnego to kwestia polityki społecznej, która jednak będzie miała bezpośredni wpływ na sprawy zdrowia i opieki nad chorującymi seniorami. Osoby objęte wydłużeniem wieku emerytalnego to potencjalni przyszli opiekunowie własnych rodziców w podeszłym wieku. Jak pogodzić długą pracę zawodową z obowiązkiem zapewnienia opieki chorym bliskim? Opiekunowie, pozbawieni wsparcia ze strony instytucji państwowych, w wielu przypadkach mogą być zmuszeni do przerwania zatrudnienia lub przejścia na wcześniejszą emeryturę (a w związku z tym, otrzymają o wiele niższe świadczenia). W książce Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej Gosta Esping- Andersen twierdzi, że rodzinę należy traktować jako zasadniczy element tzw. reżimu opiekuńczego. Ten duński socjolog pisze m.in.: Badacze państwa opiekuńczego często mylnie zakładają, że nowoczesne państwo opiekuńcze przejęło obowiązki opiekuńcze rodzin. Jak dzielić obowiązki opiekuńcze? Czy odpowiedzialność za zapewnienie opieki nad starszymi, niesamodzielnymi osobami powinna obciążać państwo czy rodzinę? Jak finansować długoterminową opiekę? Do obecnie funkcjonujących w Polsce instrumentów opieki długoterminowej można zaliczyć zakłady opiekuńczo-lecznicze i pielęgnacyjno-opiekuńcze, zespoły długoterminowej opieki domowej czy pielęgniarską opiekę długoterminową. Eksperci 3
zgodnie przyznają, że te formy są niewystarczające, zwłaszcza w obliczu coraz większego zapotrzebowania społeczeństwa na tego typu usługi. W krajach Unii Europejskiej dominują dwie metody finansowania: ubezpieczeniowa i budżetowa. "Jeśli chodzi o wysokość wydatków na opiekę długoterminową, to wydaje się, że nie jest ona bezpośrednio zależna od przyjętej metody finansowania opieki długoterminowej, ale raczej od zakresu świadczeń indywidualnych i ich poziomu (...). Żadna z metod nie zapewnia stałych i wystarczających środków na pokrycie wszystkich kosztów opieki długoterminowej. W przypadku systemu ubezpieczeniowego wysokość środków zależy od liczby osób zatrudnionych i płacących składki. Z kolei poziom finansowania budżetowego zależy od bieżących decyzji wynikających z sytuacji gospodarczej" - pisze Zofia Czepulis- Rutkowska, współautorka Zielonej Księgi ws. opieki długoterminowej w Polsce. Jak wyobrażamy sobie przyszłość opieki długoterminowej? Jakie instrumenty mogą zostać wprowadzone? Jakie działania powinny podjąć władze publiczne? Czy inwestowanie w geriatrię jest opłacalne? Jak podają autorzy raportu pt. "Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek" (2011), starzenie się społeczeństwa będzie miało bezpośrednie skutki finansowe dla systemu finansów publicznych w postaci wzrostu kosztów opieki zdrowotnej i opieki nad ludźmi starszymi. Szacuje się, iż koszty opieki zdrowotnej między 2007 a 2060 rokiem wzrosną (w Polsce przyp. red.) z 4% do 5,4% PKB. Wzrosną również koszty opieki nad osobami starszymi z 0,4% w 2007 roku do 1,1% w 2060 roku. Łączne koszty w obszarze polityki zdrowotnej i społecznej wzrosną o 2,1% PKB do 2060 roku, co równać się będzie nawet ok. 15 mld euro dodatkowych nakładów z budżetu państwa rocznie. Dla porównania, w analogicznym okresie, średnie koszty 4
opieki zdrowotnej w krajach Unii Europejskiej wzrosną z 6,7 do 8,4% PKB, a koszty opieki długoterminowej z 1,2 do 2,5% (w sumie 3% PKB). Oszczędności w systemie zdrowia można by szukać, inwestując w szpitalne oddziały geriatryczne. Wszak kluczową sprawą w przypadku pacjentów w podeszłym wieku jest przeprowadzanie indywidualnej całościowej oceny geriatrycznej. Pozwala ona m.in. na rozpoznanie objawów otępienia, błędów w farmakoterapii czy zagrożenia upadkiem. Takie podejście do osób po 80 r. życia, przekłada się, na ich wyższą sprawność, mniejszą ilość rehospitalizacji, rzadsze przekazywanie do zakładów opieki, mniejsze zużycie leków i dłuższe życie. Dzięki temu, wg. niektórych wyliczeń roczny koszt opieki medycznej osoby starszej wypisanej z oddziału geriatrii jest o 25% niższy, niż po wypisaniu jej z oddziału internistycznego. Może więc zamiast pytać o to, czy stać nas na inwestowanie w geriatrię warto zapytać, czy stać nas na oszczędzenia na tej dziedzinie medycyny? Uniwersytety Trzeciego Wieku dla aktywnych zawodowo? Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW) to jedna z najpopularniejszych form aktywizacji osób starszych w Polsce. Jeszcze w 2005 roku działało ich zaledwie 60, dziś jest ich około 430. Zajęcia na UTW są jednak formą spędzania wolnego czasu, przeznaczoną głównie dla osób nieaktywnych zawodowo, brakuje w nich oferty dla osób zbliżających się do granicy wieku emerytalnego, aktywnych na rynku pracy. UTW nie przygotowują 50-latków do starości (rozumianej jako etap bierności zawodowej) ani nie stawiają sobie za cel przedłużenia aktywności zawodowej starzejących się osób. 5
Czy działalność UTW oraz innych tego rodzaju instytucji powinna zostać podniesiona do rangi rządowego zadania administracji publicznej i objęta systemowym wsparciem ze strony państwa? Czy w związku z podniesieniem granicy wieku emerytalnego władze publiczne powinny oczekiwać od środowiska UTW otwarcia się na potrzeby osób aktywnych zawodowo? Jakie umiejętności powinny kształcić? Czy za wzór może służyć francuski model UTW funkcjonujących w ramach uniwersyteckich Centrów Dalszego Kształcenia? Realizują one program kształcenia pozwalający na otrzymanie dyplomu np. kuratora społecznego. Seniorzy kształcą się m.in. z zakresu doradztwa społecznego, wolontariatu i zagadnień prawnych, mogą odbyć także staż zawodowy. Otrzymany dyplom umożliwia podjęcie pracy z młodzieżą oraz z seniorami wymagającymi opieki. Rynek pracy dla osób starszych: jak państwo powinno wspierać pracodawców? W 2011 roku zatrudnionych było tylko 36,9% Polaków w wieku 55-64 lat. Dla porównania w Szwecji wskaźnik ten wynosił 72,3%, w Niemczech - 59,9%, w Czechach - 47,6%, w Bułgarii - 43,9%. Zgodnie z programem "Solidarność pokoleń" z 2008 r. celem polityki rządu w dziedzinie aktywizacji zawodowej jest zwiększenie do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55-64 lat do 50%. Jakimi możliwościami dysponuje Państwo, by przekonać Polaków do dłuższej pracy, a pracodawców do tego, by chcieli zatrudniać ludzi po 50. roku życia? Według autorów "Wstępnych standardów zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach" (Jacek Liwiński, Urszula Sztanderska, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010, s. 21), zasadniczą przyczyną małego zainteresowania polskich pracodawców zatrudnianiem starszych pracowników są niektóre zapisy prawa pracy. Chodzi głównie o przepisy stanowiące, 6
że pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje mniej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego. Jak dostosować prawo pracy do realiów starzejącego się społeczeństwa, tak by chroniło starszych pracowników, a jednocześnie nie stanowiło bariery dla pracodawców? Z jakich wzorów w tym zakresie korzystać? Na ile modelem do naśladowania może być niemiecki program Initiative 50plus (2005-2007, przedłużony do 2010), którego celem była aktywizacja osób starszych, zniesienie barier do ich zatrudnienia, obniżenie liczby osób odchodzących na wcześniejszą emeryturę w wieku 55 lat oraz zwiększenie zatrudnienia osób powyżej 55. roku życia do ponad 50%. W pierwszym etapie niemiecki program był finansowany częściowo przez państwo, a częściowo ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (w sumie 250 mln euro). W ramach Initiative 50plus zrealizowano m.in. program budowy 30 tys. miejsc pracy dla starszych (prace wymagające niskich kwalifikacji, subsydiowane z budżetu państwa), inicjatywę na rzecz "nowej jakości pracy" (stworzenie sieci pracodawców wprowadzających ułatwienia dla pracowników) oraz bony na dokształcanie pracowników powyżej 45. roku życia dla małych i średnich firm. Kluczowe pytania: Jak przekuć ogólne postulaty środowisk medycznych w sprawie profilaktyki w realne działania na rzecz starzejącego się społeczeństwa? Jakie instrumenty przyjąć, kto powinien się ich podejmować? Jak polepszyć współpracę międzyresortową w sprawach kluczowych dla starzejącego się społeczeństwa? Kto powinien ją koordynować, tak by działania w sferze ochrony zdrowia i polityki społecznej nie dublowały się, ale były wzajemnie komplementarne? Jak można wspierać rodziny niesamodzielnych osób starszych? Jak finansować i rozwijać instrumenty opieki długoterminowej? 7
Które z postulowanych zmian w opiece medycznej nad osobami starszymi można wprowadzić od zaraz, które wymagają wielkich inwestycji? Jak promować zdrowe starzenie, by efektem było zwiększenie świadomości i odpowiedzialności ludzi za własną starość? Czy UTW powinny być instrumentem zwiększania szans osób starszych na rynku pracy? Jak państwo powinno wspierać pracodawców, by zwiększać udział osób po 55. roku życia w rynku pracy? Autor: Maciej Zdziarski 8