PRACA ORYGINALNA ISSN 1643 0956 Aldona Kubica, Joanna Pufal, Beata Moczulska, Marek Koziński, Marzena Wawrzyniak, Magdalena Kubica, Maria Bogdan Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. dr. A. Jurasza Akademii Medycznej w Bydgoszczy Ocena wiedzy dotyczącej profilaktyki i objawów choroby niedokrwiennej serca u osób hospitalizowanych w klinice kardiologii Knowledge of symptoms and prevention of coronary heart disease in patients hospitalized in the department of cardiology STRESZCZENIE WSTĘP. Celem pracy była ocena wiedzy pacjentów hospitalizowanych z powodu objawów niedokrwienia serca w zakresie profilaktyki i objawów choroby wieńcowej w zależności od czynników socjodemograficznych, takich jak: wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, wcześniejsze hospitalizacje, oraz obecność wybranych czynników ryzyka chorób układu krążenia. MATERIAŁ I METODY. Badaniami objęto 120 pacjentów z objawami choroby niedokrwiennej serca. Ocenę wiedzy w zakresie objawów i profilaktyki przeprowadzono na podstawie badań ankietowych. WYNIKI. Poziom wiedzy zarówno na temat czynników ryzyka, jak i objawów choroby niedokrwiennej serca był nieco wyższy w grupie młodszych pacjentów (do 65 rż.) niż u pacjentów starszych (powyżej 65 rż.). W analizie przeprowadzonej metodą regresji wielokrotnej wykazano, że tylko wiedza w zakresie objawów była zależna od wieku pacjentów (p < 0,005). Płeć nie była czynnikiem różnicującym badanych pod względem ich wiedzy. Analiza statystyczna potwierdziła silną zależność (p < 0000,1) między wykształ- Adres do korespondencji: mgr Aldona Kubica Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. dr. A. Jurasza Akademia Medyczna w Bydgoszczy ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 85 094 Bydgoszcz tel.: (052) 585 41 00, faks: (052) 585 40 23 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004; 4 (3): 135 141 Copyright 2004 Via Medica ceniem a wiedzą o profilaktyce, natomiast w zakresie objawów takiej zależności nie udało się wykazać (p = 0,06). Miejsce zamieszkania nie wpływało w istotny sposób na wiedzę pacjentów zarówno w zakresie profilaktyki, jak i objawów choroby niedokrwiennej serca. Wcześniejsze hospitalizacje miały niewątpliwy wpływ na wiedzę dotyczącą objawów (p < 0,00003), ale nie wpłynęły na poszerzenie wiedzy dotyczącej profilaktyki. Natomiast ani rozpoznane nadciśnienie tętnicze, ani stwierdzona wcześniej cukrzyca nie zmieniły wiedzy w obydwu badanych zakresach. Osoby, które nigdy wcześniej nie paliły tytoniu, oraz te, które zaprzestały palenia, cechowały się większą wiedzą w zakresie profilaktyki (p < 0,04) niż osoby aktualnie palące. Poziom wiedzy chorych, którzy deklarowali, że posiadają zadowalający zasób informacji dotyczących profilaktyki i objawów choroby wieńcowej, był wyższy niż u pozostałych jedynie w zakresie profilaktyki (p < 0,002). WNIOSKI. Pacjenci młodsi oraz ci, których wcześniej hospitalizowano, przeciętnie cechowali się większym zasobem wiedzy na temat objawów choroby niedokrwiennej serca. Osoby lepiej wykształcone oraz niepalące tytoniu wiedziały przeciętnie więcej na temat profilaktyki choroby wieńcowej. Brak wpływu wcześniejszych hospitalizacji oraz wcześniejszego leczenia z powodu cukrzycy lub nadciśnienia tętniczego na wiedzę w zakresie profilaktyki sugeruje, że metody edukacyjne dotychczas stosowane u pacjentów są nieskuteczne. Słowa kluczowe: edukacja zdrowotna, objawy, profilaktyka, choroba wieńcowa www.psychiatria.med.pl 135
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3 ABSTRACT BACKGROUND. The aim of this study was an assessment of knowledge of symptoms and prevention of coronary heart disease in patients hospitalized because of coronary artery disease. The assessment was conducted in the relation to following social and demographic factors: age, sex, education, place of residence, earlier hospitalization, presence of cardiovascular risk factors. MATERIAL AND METODS. Study was contacted in 120 patients with coronary artery disease. Knowledge of symptoms and prevention was assesed using questionnaire. RESULTS. Knowledge of risk factors and symptoms of coronary artery disease was somewhat higher in the group of younger patients (till 65 years) in comparison to older patients (older the 65 years). The only significant relation between the age of patients and knowledge was found in the field of symptoms (p < 0.005). Sex did not influence the patient s knowledge. Statistical analysis confirmed the strong relation (p < 0.0001) between the level of education and knowledge of prevention. There was not such relation for knowledge of symptoms (p = 0.06). The place of residence had not effect on patient s knowledge in the field of prevention as well as in the field of symptoms of coronary artery disease. Earlier hospitalization strongly influence knowledge of symptoms (p < 0.0003) but not knowledge of prevention. Neither the diagnosis of hypertension nor the diabetes had effect on both assessed fields of patient s knowledge. Non-smokers as well as exsmokers revealed better knowledge of prevention (p < 0.04) then current smokers. The level of knowledge of people who declared satisfactory knowledge of prevention and symptoms of coronary artery disease in comparison to others was better only in the field of prevention (p < 0.002). CONCLUSIONS. Younger patients and persons with the history of earlier hospitalization revealed better knowledge of symptoms of coronary artery disease. Patients with higher level of education and non-smokers had more information about cardiovascular prevention. Lack of influence of earlier hospitalization as well as earlier diagnosed hypertension or diabetes on the knowledge of prevention suggests ineffectiveness of educational methods currently in use. Key words: health education, symptoms, prevention, coronary artery disease Wstęp Choroby układu krążenia, w tym choroba niedokrwienna serca, nadal stanowią najważniejszą przyczynę umieralności w krajach uprzemysłowionych [1]. W Polsce, mimo zaznaczającej się tendencji spadkowej, choroby układu krążenia stanowią nadal bardzo duży problem. W 2001 roku były one przyczyną zgonów 174 tys. osób (47,9% wszystkich zgonów). Gdyby umieralność z powodu tych chorób w Polsce była taka, jak przeciętnie w 16 krajach należących do Unii Europejskiej przed 1 maja 2004 roku, wówczas zmarłoby w naszym kraju o około 72 tys. osób mniej [2]. W związku z tak dużym rozpowszechnieniem chorób układu krążenia konieczne jest nie tylko doskonalenie istniejących i poszukiwanie nowych metod leczenia, ale również prowadzenie intensywnych działań w zakresie profilaktyki tych schorzeń. Podstawą działań profilaktycznych jest odpowiednie identyfikowanie przez pacjentów czynników ryzyka chorób układu krążenia oraz rozpoznawanie podstawowych objawów. Kluczowe znaczenie w działaniach profilaktycznych ma właściwa edukacja zdrowotna prowadzona w grupach wysokiego ryzyka. Aby edukacja zdrowotna była skuteczna, konieczne jest określenie wyjściowego poziomu wiedzy u osób poddawanych działaniom edukacyjnym oraz znalezienie najbardziej efektywnych metod dostarczania informacji z zakresu profilaktyki. Celem pracy była ocena wiedzy pacjentów hospitalizowanych z powodu objawów niedokrwienia serca w Klinice Kardiologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Bydgoszczy w zakresie profilaktyki i objawów choroby wieńcowej w zależności od czynników socjodemograficznych, takich jak: wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, wcześniejsze hospitalizacje, oraz obecność wybranych czynników ryzyka chorób układu krążenia. Materiał i metody Badaniami objęto 120 pacjentów hospitalizowanych z powodu objawów niedokrwienia serca w Klinice Kardiologii i Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Bydgoszczy (54 kobiety, 66 mężczyzn) w wieku 31 81 lat (średni wiek wynosił 60,03 ± ± 10,64 roku). Dokładne dane przedstawiono w tabeli 1. Wśród pacjentów przeprowadzono badania ankietowe oceniające wiedzę na temat profilaktyki i objawów choroby niedokrwiennej serca. W ankiecie 21 pytań dotyczyło profilaktyki choroby wieńcowej, a 7 pytań dotyczyło jej objawów. Za każdą prawidłową odpowiedź przyznawano 1 punkt. Podczas analizy wyników, pacjentów podzielono na grupy w zależności od wieku (granicą podziału był wiek 65 lat), płci, miejsca zamieszkania (duże miasto powyżej 100 tys. mieszkańców, małe miasto do 100 tys. mieszkańców, wieś), wykształcenia (podstawo- 136 www.psychiatria.med.pl
Aldona Kubica i wsp., Ocena wiedzy pacjentów Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji Table 1. The general characteristics of the examined population Wiek [n, %] 60,0 ± 10,6 roku Do 65 lat 73 (60,8%) Powyżej 65 lat 47 (39,2%) Liczba mężczyzn [n, %] 66 (55%) Wykształcenie [n, %] Podstawowe 20 (16,7%) Zawodowe 41 (34,2%) Średnie 48 (40%) Wyższe 11 (9,2%) Miejsce zamieszkania Miasto > 100 tys. mieszkańców 78 (65%) Miasto < 100 tys. mieszkańców 20 (16,7%) Wieś 22 (18,3%) Pobyt w szpitalu z powodu choroby wieńcowej Pierwszy 49 (40,8%) Kolejny 71 (59,2%) Nadciśnienie tętnicze w wywiadzie 78 (65%) Cukrzyca w wywiadzie 27 (22,5%) Nałóg palenia tytoniu Obecnie 24 (20%) Obecnie lub w wywiadzie 80 (66,7%) we, zawodowe, średnie, wyższe), wcześniejszych hospitalizacji (pierwsza hospitalizacja, kolejna hospitalizacja) oraz występowania wybranych czynników ryzyka (cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu). Ponadto proszono pacjentów o deklarację, czy według ich własnej oceny posiadają niezbędną wiedzę w zakresie czynników ryzyka oraz objawów choroby niedokrwiennej serca. Analiza statystyczna Zmienne ilościowe scharakteryzowano, podając ich średnią arytmetyczną oraz odchylenie standardowe. Istnienie rozkładu normalnego zmiennych badano za pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa. Do analizy wpływu poszczególnych zmiennych na wynik punktowy uzyskany w ankiecie użyto modelu regresji wielokrotnej. W celu porównania wartości średnich zmiennych niezależnych wykorzystano test Manna-Whitneya oraz test rang Kruskala-Wallisa, w zależności od ilości zmiennych. W analizie zmiennych zależnych posłużono się testem Wilcoxona. Rycina 1. Wiedza na temat objawów i czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca w zależności od wieku (% prawidłowych odpowiedzi) Figure 1. Knowledge of coronary heart disease signs and symptoms as related to the age (% of positive answers) Wyniki Poziom wiedzy na temat zarówno czynników ryzyka, jak i objawów choroby niedokrwiennej serca był nieco wyższy w grupie młodszych pacjentów (do 65 rż.) niż u osób starszych (powyżej 65 rż.). W analizie przeprowadzonej metodą regresji wielokrotnej wykazano, że wiedza w zakresie objawów była uzależniona od wieku badanych (p < 0,005), natomiast różnice stwierdzone w zakresie profilaktyki nie były znamienne statystycznie (ryc. 1, tab. 2). www.psychiatria.med.pl 137
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3 Tabela 2. Odsetek prawidłowych odpowiedzi w zależności od cechy różnicującej badaną grupę Table 2. Percentage of positive answers in relation to the examined demographic factors Badana cecha Wiedza na temat Wiedza na temat Wiedza na temat objawów i profilaktyki objawów profilaktyki Prawidłowe p Prawidłowe p Prawidłowe p odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi [%] ± SD [%] ± SD [%] ± SD Wiek do 65 lat (n = 73) 56,3 ± 12,1 NS 54,3 ± 19,1 p < 0,005 57,3 ± 13,1 NS Wiek powyżej 65 lat (n = 47) 54,1 ± 13,3 NS 49,0 ± 24,2 p < 0,005 55,3 + 15,2 NS Kobiety (n = 54) 53,4 ± 13,2 0,07 50,5 ± 19,6 NS 54,5 ± 14,8 NS Mężczyźni (n = 66) 57,1 ± 13,4 0,07 53,9 ± 23,1 NS 58,2 ± 14,7 NS Wykształcenie podstawowe 45,2 ± 11,2 < 0,0001 44,3 ± 17,3 0,06 45,5 ± 13,4 < 0,0001 Wykształcenie zawodowe 52,3 ± 12,6 < 0,0001 51,9 ± 22,8 0,06 52,4 ± 13,6 < 0,0001 Wykształcenie średnie 61,2 ± 11,5 < 0,0001 55,4 ± 21,4 0,06 63,1 ± 13,3 < 0,0001 Wykształcenie wyższe 61,0 ± 13,8 < 0,0001 54,5 ± 23,7 0,06 63,2 ± 11,3 < 0,0001 Pacjenci z dużych miast (n = 78) 56,0 ± 13,6 NS 54,2 ± 19,3 NS 56,7 ± 15,1 NS Pacjenci z małych miast (n = 20) 52,5 ± 12,9 NS 47,9 ± 24,2 NS 54,0 ± 14,4 NS Pacjenci ze wsi (n = 22) 56,0 ± 13,3 49,4 ± 26,4 58,2 ± 14,5 Pierwsza hospitalizacja (n = 49) 52,9 ± 12,3 NS 43,7 ± 21,7 < 0,0001 56,0 ± 14,1 NS Kolejna hospitalizacja (n = 71) 57,2 ± 13,9 NS 58,1 ± 19,5 < 0,0001 56,9 ± 15,4 NS Pacjenci z nadciśnieniem tętniczym (n = 78) 56,2 ± 13,4 NS 50,4 ± 19,9 NS 58,1 ± 14,9 NS Pacjenci bez nadciśnienia tętniczego (n = 42) 54,1 ± 13,4 NS 55,8 ± 24,2 NS 53,5 ± 14,4 NS Pacjenci z cukrzycą (n = 27) 55,7 ± 12,8 NS 52,4 ± 22,4 NS 56,8 ± 15,6 NS Pacjenci bez cukrzycy (n = 93) 55,4 ± 13,6 NS 52,2 ± 21,4 NS 56,4 ± 14,7 NS Pacjenci palący tytoń (n = 24) 51,2 ± 14,7 NS 50,0 ± 21,5 NS 51,6 ± 15,7 0,04 Pacjenci niepalący tytoniu (n = 40) 55,5 ± 12,5 NS 52,1 ± 22,1 NS 56,4 ± 14,2 0,04 Pacjenci byli palacze (n = 56) 56,5 ± 12,9 NS 52,8 ± 21,7 NS 57,7 ± 14,4 0,04 Pacjenci świadomi (n = 96) 57,5 ± 12,8 < 0,002 53,4 ± 21,3 NS 58,9 ± 14,0 < 0,002 Pacjenci nieświadomi (n = 24) 47,2 ± 12,7 < 0,002 47,6 ± 22,6 NS 47,0 ± 14,4 < 0,002 Płeć nie była czynnikiem, który różnicował badanych pod względem ich wiedzy. Niewielkie różnice na korzyść mężczyzn w obydwu badanych zakresach nie były istotne statystycznie (tab. 2). Wyniki oceny przeprowadzonej w czterech grupach o różnym poziomie wykształcenia przedstawione na rycinie 2 sugerują istnienie zależności między wykształceniem a poziomem wiedzy pacjentów. Jednak zdecydowanie najmniejszą wiedzę posiadają osoby z wykształceniem podstawowym, nieco większą z wykształceniem zawodowym, a największą z wykształceniem średnim i wyższym (tab. 2). W dwóch ostatnich grupach wyniki oceny były zbliżone. Analiza statystyczna potwierdziła silną zależność (p < 0000,1) między wykształceniem a wiedzą o profilaktyce, natomiast w zakresie ob- 138 www.psychiatria.med.pl
Aldona Kubica i wsp., Ocena wiedzy pacjentów Rycina 2. Wiedza na temat objawów i czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca w zależności od wykształcenia (% prawidłowych odpowiedzi) Figure 2. Knowledge of coronary heart disease symptoms and risk factors in relation to the level of education (% of positive answers) Rycina 3. Wpływ wcześniejszych hospitalizacji na wiedzę dotyczącą objawów i czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (% prawidłowych odpowiedzi) Figure 3. Knowledge of coronary heart disease symptoms and risk factors in relation to the number of hospitalisations (% of positive answers) jawów takiej zależności nie udało się wykazać (p = 0,06). Miejsce zamieszkania nie wpływało w istotny sposób na wiedzę pacjentów, zarówno w zakresie profilaktyki, jak i objawów choroby niedokrwiennej serca (tab. 2). Wcześniejsze hospitalizacje niewątpliwie miały wpływ na wiedzę dotyczącą objawów (p < 0,00003), ale nie wpłynęły na poszerzenie wiedzy dotyczącej profilaktyki (tab. 2, ryc. 3). Natomiast ani rozpoznane nadciśnienie tętnicze, ani stwierdzona wcześniej cukrzyca nie zmieniły wiedzy w obydwu badanych zakresach (tab. 2). Jedynym spośród trzech badanych czynników ryzyka, który pozostawał w zależności od wiedzy posiadanej przez pacjentów, był nałóg palenia tytoniu. Zarówno osoby, które nigdy wcześniej nie paliły, jak i te, które zaprzestały palenia tytoniu, charakteryzowały się większą wiedzą od osób aktualnie palących. Stwierdzone różnice były znamienne w zakresie profilaktyki (p = 0,04) (tab. 2, ryc. 4). Chorzy, którzy deklarowali, że posiadają zadowalający zasób informacji dotyczących profilaktyki Rycina 4. Wpływ nałogu palenia tytoniu na wiedzę dotyczącą objawów i czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (% prawidłowych odpowiedzi) Figure 4. Knowledge of coronary heart disease symptoms and risk factors in relation to the nicotine addiction www.psychiatria.med.pl 139
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3 Rycina 5. Wiedza na temat objawów i czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca w zależności od deklarowanej świadomości w zakresie profilaktyki i objawów choroby wieńcowej (% prawidłowych odpowiedzi) Figure 5. Knowledge of coronary heart disease symptoms and risk factors in relation to the declared knowledge of prevention and symptoms of coronary artery disease i objawów choroby wieńcowej w obydwu tych zakresach wykazali się nieco większą wiedzą od pozostałych pacjentów, jednak różnice osiągnęły próg istotności statystycznej tylko w zakresie wiedzy dotyczącej profilaktyki (tab. 2, ryc. 5). Dyskusja Edukacja zdrowotna, właściwie prowadzona, stanowi jeden z ważnych elementów działań profilaktycznych. Prewencja choroby niedokrwiennej serca opiera się na znajomości czynników ryzyka zachorowania. Do kontroli i modyfikacji dotyczących czynników ryzyka zobowiązany jest nie tylko lekarz prowadzący, ale również, a może nawet przede wszystkim, sam pacjent. Aby chory mógł modyfikować styl życia i eliminować poszczególne czynniki zagrożenia, powinien posiadać odpowiednią wiedzę na ich temat [3]. Celem badań podjętych przez autorów niniejszej pracy było sprawdzenie tej wiedzy, przede wszystkim w celu określenia, na jakie elementy w działaniach edukacyjnych należy zwrócić szczególną uwagę oraz w jakich grupach pacjentów działania te muszą być prowadzone szczególnie intensywnie. Przeprowadzona analiza wykazała, że zdaniem autorów pacjenci posiadają dalece niewystarczający zasób informacji na temat zarówno objawów, jak i profilaktyki choroby niedokrwiennej serca. W badanej przez autorów grupie poziom wiedzy nie zależał od płci, ale od wieku. U osób młodszych (poniżej 65 rż.) stwierdzono znamiennie większy zasób wiadomości na temat objawów tej choroby. Zgodnie z oczekiwaniami autorom niniejszej pracy udało się potwierdzić zależność między posiadaną wiedzą a poziomem wykształcenia pacjentów. Bardzo mało na temat choroby wieńcowej wiedzą osoby z wykształceniem podstawowym, natomiast niewiele więcej pacjenci z wykształceniem zawodowym. Zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały osoby z wykształceniem średnim i wyższym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w obu tych grupach wyniki były niemal identyczne. Podobne rezultaty uzyskali Winkleby i wsp. [4], którzy na podstawie własnych obserwacji wyodrębnili grupę wysokiego ryzyka, oporną na prowadzone działania edukacyjne, którą tworzyli chorzy z niskim wykształceniem oraz małym poziomem wiedzy na temat chorób układu krążenia. Również Andersson i wsp. oraz Sommaruga i wsp. [5, 6] stwierdzili ujemną korelację między poziomem wykształcenia a stanem wiedzy na temat choroby niedokrwiennej u badanych pacjentów. Stwierdzono, że miejsce zamieszkania nie wpływa na poziom wiedzy w zakresie zarówno profilaktyki, jak i objawów choroby niedokrwiennej serca. Tak, jak można było przypuszczać, doświadczenia pacjentów, którzy wcześniej byli hospitalizowani, wpłynęły na poprawę wiedzy w zakresie objawów. Podobne wyniki uzyskali Kirk-Gardner i wsp. [7]. Jednak zdecydowanie niekorzystny jest fakt, że wcześniejsze hospitalizacje pozostały bez żadnego wpływu na wiedzę w zakresie profilaktyki. Oznacza to, że podczas wcześniejszych hospitalizacji nie podejmowano edukacji zdrowotnej, która jest podstawowym warunkiem skuteczności profilaktyki wtórnej lub stosowane metody dydaktyczne okazały się zupełnie nieskuteczne. Uzyskane wyniki skłaniają do przeprowadzenia pilnych badań mających na celu wyjaśnienie tego problemu. Nie jest pocieszający również fakt, że w innych ośrodkach nie odnotowano także pozytywnych rezultatów w zakresie edukacji zdrowotnej. Między innymi Baberg i wsp. [3] nie stwierdzili u pacjentów z oddziału kardiologicznego zmiany poziomu wiedzy na temat czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca, mimo wielokrotnego indywidualnego omawiania z nimi tego problemu w czasie hospitalizacji. Niestety, także pacjenci, których leczono wcześniej ambulatoryjnie z powodu nadciśnienia tętniczego lub cukrzycy, nie posiadali większego zasobu 140 www.psychiatria.med.pl
Aldona Kubica i wsp., Ocena wiedzy pacjentów wiedzy niż osoby, które nigdy wcześniej nie leczyły się z powodu żadnego z tych dwóch podstawowych czynników ryzyka miażdżycy. Te wyniki potwierdzają prawdopodobnie zupełny brak skuteczności oddziaływania lekarzy w zakresie edukacji zdrowotnej zarówno w szpitalu, jak i w przychodni. Bez wątpienia brak możliwości poświęcenia każdemu pacjentowi dostatecznie długiego czasu przyczynia się do małej efektywności działań w tym zakresie. Jednak nie można wykluczyć, że metody stosowane standardowo (informacja ustna, broszury, ulotki) są po prostu nieskuteczne. Inny ważny czynnik ryzyka palenie tytoniu w przeciwieństwie do dwóch wcześniej omówionych miał wyraźny wpływ na poziom wiedzy przede wszystkim w zakresie profilaktyki. Przy czym najwyższą świadomością charakteryzowały się te osoby spośród niepalących, które wcześniej paliły tytoń. Można, zatem przypuszczać, że decyzja tych osób zaprzestaniu palenia opierała się nie tyle na obiegowych opiniach o szkodliwości palenia tytoniu, ile na rzeczywistej wiedzy dotyczącej podstaw profilaktyki choroby wieńcowej. Osoby, które same deklarowały, że posiadają zadowalającą wiedzę na temat profilaktyki i objawów choroby niedokrwiennej serca, rzeczywiście wykazały się przeciętnie nieco lepszymi wynikami w przeprowadzonej ankiecie, jednak różnice nie były duże. W związku z tym wniosek jest taki, że nie można zaniedbywać działań edukacyjnych także w tej grupie pacjentów. Jak się okazało, ich wiedza wcale nie musi być zgodna z aktualną wiedzą medyczną. Podsumowując, należy stwierdzić, że przeciętna wiedza pacjentów hospitalizowanych z powodu objawów choroby niedokrwiennej serca w zakresie profilaktyki i objawów tej choroby jest niewystarczająca. Należy podjąć pilne działania mające na celu zdefiniowanie przyczyn tego zjawiska oraz określenie najskuteczniejszych metod edukacji zdrowotnej. Wnioski Młodsi pacjenci oraz ci, których wcześniej hospitalizowano, charakteryzowali się przeciętnie większym zasobem wiedzy na temat objawów choroby niedokrwiennej serca. Osoby lepiej wykształcone oraz niepalące tytoniu wiedziały przeciętnie więcej na temat profilaktyki choroby wieńcowej. Brak wpływu wcześniejszych hospitalizacji oraz wcześniejszego leczenia z powodu cukrzycy lub nadciśnienia tętniczego na wiedzę w zakresie profilaktyki sugeruje, że metody edukacyjne dotychczas stosowane u pacjentów są nieskuteczne. PIŚMIENNICTWO 1. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Standardy Postępowania w Chorobach Układu Krążenia. Kardiol. Pol. 2000; 53 (supl. 1). 2. Wojtyniak B., Goryński P., Seroka W. Stan zdrowia ludności Polski na podstawie danych o umieralności. W: Wojtyniak B., Goryński P. (red.). Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2003: 9 55. 3. Baberg H.-T., Jager D., Kahrmann G. Gesundheitsforderung und kardiovaskuläre Risikofaktoren. Über den Wissensstand von 510 Patienten einer kardiologischen Akutklinik. Med-Klein 2000; 15: 75 80. 4. Winkleby M., Flora J., Kraemer H. A Community-Based Heart Disease Intervention: Predictors of Change. Am. J. Public. Health 1994; 84: 767 772. 5. Andersson P., Leppert J. Men of low socio-economic and educational level possess pronounced deficient knowledge about the risk factors related to coronary heart disease. J. Cardiovasc. Risk 2001; 8: 371 377. 6. Sommaruga M., Vidotto G., Bertolotti G. A self administered tool for the evaluation of the efficacy of health educational interventions in cardiac patients. Monaldi Arch. Chest. Dis. 2003; 60: 7 15. 7. Kirk-Gardner R., Steven D. Hearts for Life: a community program on heart health promotion. Can. J. Cardiovasc. Nurs. 2003; 13: 5 10. www.psychiatria.med.pl 141