15. Zawartość ołowiu w owocach Content of lead in fruits

15. Zawartość ołowiu w owocach Content of lead in fruits Siebielec Sylwia, Siebielec Grzegorz Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy (IUNG-PIB), Puławy Opiekun naukowy: dr Grzegorz Siebielec Siebielec Sylwia: sstaniak@iung.pulawy.pl Słowa kluczowe: pierwiastki śladowe, żywność, zanieczyszczenie Streszczenie O wysokiej jakości produktów spożywczych decyduje między innymi zawartość niezbędnych mikroelementów oraz maksymalnie niska zawartość pierwiastków niepożądanych. Jak wynika z danych literaturowych najczęściej zawartość ołowiu w żywności jest znacznie niższa od dopuszczalnych norm. Istnieją jednak miejsca pod aktualną lub historyczną presją przemysłową, które mogą być źródłem zanieczyszczenia. Ponadto nie ma pełnej informacji na temat warunków produkcji owoców południowych. Dlatego też niezbędna jest stała kontrola poziomu ołowiu w żywności oraz określenie aktualnego poziomu spożycia ołowiu, gdyż dane takie nie zawsze są w pełni dostępne bądź badania wykonywane były dość dawno. Owoce są częstym elementem diety człowieka m.in. ze względu na bogactwo witamin, składników mineralnych, źródło błonnika czy chęć wzmocnienia odporności organizmu. Dlatego też celem pracy było określenie poziomu zawartości ołowiu w wybranych owocach dostępnych w sklepach województwa lubelskiego. Zawartość ołowiu w owocach po rozkładzie w stężonym kwasie azotowym oceniono metodą ICP-MS na aparacie AGILENT 7500CE. Otrzymane wartości przeliczono według danych pochodzących z badania budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych w roku 2013 przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) a dotyczących miesięcznego spożycia poszczególnych grup produktów. Wyliczone w ten sposób spożycie ołowiu wraz z określoną grupą owoców zostało porównane z obecnie obowiązującymi normami. Przeprowadzona ocena jakości owoców pod względem zawartości ołowiu wskazuje, iż wyżej wymienione owoce nie stanowią zagrożenia, a zawartości ołowiu przekładają się na spożycie pierwiastka wielokrotnie niższe od dopuszczalnych poziomów jego spożycia. 1. Wstęp Pierwiastki śladowe stanowią naturalną składową środowiska przyrodniczego, jednak działalność człowieka powoduje uwalnianie do środowiska nadmiernych ilości niepożądanych pierwiastków, co w pewnym stopniu powoduje ich włączenie w obieg przyrodniczy, a co za tym idzie również w łańcuch żywieniowy. Dlatego też niezwykle istotnym zagadnieniem jest kompleksowa ocena jakości diety człowieka i jej skutków zdrowotnych. Jak donoszą dane literaturowe wchłanianie ołowiu zależy od wielu czynników m.in. postaci chemicznej pierwiastka czy stanu fizjologicznego człowieka. Do istotnych elementów przyczyniających się do obniżania bądź zwiększania wchłaniania ołowiu zależy m.in. sposób odżywiania. Jak wynika z danych literaturowych, dieta dostarczająca dużych ilości cynku, miedzi, żelaza czy wapnia wpływa korzystnie, gdyż zmniejsza wnikanie tego toksycznego pierwiastka. Natomiast dieta obfita w tłuszcze bądź dieta wysokobiałkowa, jak również witamina D, kwas askorbinowy czy cytrynowy wpływają na zwiększone wchłanianie ołowiu. Fosfor obecny w pożywieniu powoduje uwstecznianie ołowiu w postaci trudno rozpuszczalnych fosforanów (związki typu piromorfitu) również w warunkach przewodu pokarmowego (Ma i in., 1993; Cotter-Howels, 1996), co powoduje ograniczone wchłanianie ołowiu. 90 S t r o n a

Do podobnych wniosków doszli również inni autorzy. Z przeprowadzonych badań nad wpływem szkodliwego działania ołowiu na organizm człowieka wynika, że istotną rolę odgrywa odpowiednia suplementacja. Zbilansowana dieta pozwala często uniknąć lub całkiem wyeliminować występowanie negatywnych skutków a interakcje między pierwiastkami są przyczyną zminimalizowania negatywnych skutków występujących podczas szkodliwego działania ołowiu (Boguszewska i Pasternak, 2004). Jak donoszą dane literaturowe, istnieje szereg czynników, które sprzyjają kumulacji ołowiu w roślinach, takich jak: właściwości gleb, sposób uprawy czy odmiana rośliny. Jednym z podstawowych czynników jest zakwaszenie gleby, które przyczynia się do uruchamiania pierwiastków w środowisku glebowym, a w konsekwencji może być powodem ich nadmiernej kumulacji w roślinach. Należy zaznaczyć, iż rośliny rosnące na skażonych glebach mogą kumulować znacznie więcej pierwiastków potencjalnie toksycznych, co w rezultacie może wpłynąć na ich skład chemiczny, a także jakość żywieniową. Na intensywność występowania ołowiu w środowisku przyrodniczym ma również wpływ rozwój różnych gałęzi przemysłu, takich jak: przemysł elektroniczny, cementowy, koksowniczy czy nawozów sztucznych, a także rafinerie ropy naftowej, elektrownie węglowe oraz hutnictwo. Potencjalnym źródłem kontaminacji produktów, które spożywamy mogą być również procesy technologiczne w przemyśle spożywczym. Ilość pierwiastków niepożądanych pobranych wraz z pożywieniem wynika nie tylko z zanieczyszczenia samego surowca, ale także jego obróbki i przechowywania. Ołów, który wnika do ustroju człowieka jest po części usuwany z organizmu. Śladowe ilości, które pozostają w nim akumulują się przede wszystkim w kościach oraz w tkance kostnej zębów (Radwan, 1991). Zatrucia ostre występują raczej sporadycznie, natomiast intensywność zatruć przewlekłych zależy między innymi od stężenia ołowiu wnikającego do organizmu oraz okresu narażenia. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów, a zarazem najczęściej spotykanych jest bladoszare zabarwienie skóry z żółtawym odcieniem. Mówimy wtedy o tak zwanej cerze ołowicznej, której przyczyną jest skurcz tętniczek i włośniczek obecnych w skórze, a także postępujące uszkodzenie krwinek czerwonych, a co się z tym wiąże występowanie niedokrwistości. W wyniku zatrucia ołowiem istotnym objawem jest również pojawienie się w okolicach dziąseł dość charakterystycznej obwódki koloru niebiesko-czarnego. Jego przyczyną jest osadzający się siarczek ołowiu, tzw.: rąbek ołowiczy. W dalszej fazie przewlekłego zatrucia może pojawić się metaliczny posmak w ustach oraz kolka ołowicza (Boguszewska i Pasternak, 2004). Podstawowym aktem prawnym mówiącym o maksymalnych poziomach ołowiu w środkach spożywczych, obecnie obowiązującym we wszystkich krajach Unii Europejskiej, jest Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1881/2006 z dnia 19.12.2006 r., które zostało uaktualnione przez Rozporządzenie Komisji (UE) nr 420/2011 z dnia 29 kwietnia 2011 r. (Komisja Europejska, 2006, 2011). Obecnie rośnie świadomość społeczeństwa dotycząca niebezpieczeństwa związanego z zanieczyszczeniem środowiska. Dlatego coraz częściej spotykamy się z kontrolą pierwiastków przedostających się do żywności oraz chęcią poznania źródeł ich występowania. Celem pracy była ocena poziomu zawartości ołowiu w powszechnie dostępnych w Polsce owocach, na tle obowiązujących zawartości dopuszczalnych i istniejących wskaźników dopuszczalnego spożycia ołowiu. Badania Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) dostarczyły informacji na temat średniego spożycia poszczególnych produktów spożywczych przez Polaków. 2. Materiał i metody Materiał badawczy wykorzystany do analiz stanowiły wybrane owoce tj. śliwki węgierki, pomarańcze, grejpfruty, kiwi, jabłka, truskawki, winogrona czerwone i białe. Próbki żywności pochodziły ze sklepów osiedlowych i supermarketów w województwie lubelskim i reprezentowały wszystkie grupy i podgrupy produktów ujęte w opracowaniu GUS. Materiał 91 S t r o n a

do analizy stanowiły również dane uzyskane z badania budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzone w roku 2013 przez GUS, które dostarczyły informacji na temat udziału poszczególnych grup owoców w diecie Polaków. Pozyskane próbki żywności w stanie świeżym zostały rozpuszczone w stężonym kwasie azotowym w piecu mikrofalowym. Stężenie ołowiu w uzyskanym roztworze oznaczono metodą spektrometrii mas sprzężoną z plazmą wzbudzoną indukcyjnie (ICP-MS) na aparacie AGILENT 7500CE. Otrzymane wyniki przeliczono według danych dotyczących miesięcznego spożycia określonej grupy produktów tj. owoce(inne), owoce południowe, jabłka, owoce jagodowe, orzechy i przetwory owocowe. Wyliczone w ten sposób spożycie ołowiu wraz z określoną grupą owoców zostało skonfrontowane z obecnie obowiązującymi wskaźnikami charakteryzującymi bezpieczeństwo dla zdrowia. Wyniki analizy danych z badań budżetów gospodarstw domowych oraz średnie zawartości ołowiu w produktach spożywczych zestawiono w arkuszu kalkulacyjnym programu Microsoft Office Excel, dokonując niezbędnych obliczeń. W celu zmniejszenia niebezpieczeństwa dla konsumentów ze strony potencjalnie szkodliwych substancji przedostających się do żywności, oprócz aktów prawnych dotyczących maksymalnych poziomów ołowiu w środkach spożywczych (Tab. 1), dodatkowo stosowane są wskaźniki, które ułatwiają kontrolę pierwiastków śladowych w organizmie człowieka. Pierwszy z nich to wskaźnik ADI (acceptable daily intake, dopuszczalne dzienne pobranie) ustalone przez WHO na poziomie 428 µg. Kolejny wskaźnik to PTWI (provisional tolerable weekly intake, dopuszczalne tygodniowe pobranie) początkowo przyjęty na poziomie 50 µq/kg masy ciała dla osoby dorosłej, następnie obniżony do 25 µg/kg masy ciała, zarówno dla osób dorosłych jak i dzieci (WHO, 2010). W roku 2010 EFSA (Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności) wprowadził nowe podejście do określania dopuszczalnej dawki pierwiastka lub związku chemicznego BM (Benchmark dose) określa dawkę wywołującą nieznaczny, ale zauważalny, mierzalny efekt zdrowotny. Benchmark Dose Lower Confidence Limit BMDL stanowi niższą granicę przedziału dla statystycznie obliczonego BMD. Dopuszczalne wartości wskaźnika: BMDL 01 dla dzieci (działanie neurotoksyczne) 0,50 μg/kg mc/dzień, a dla osób dorosłych BMDL 10 0,63 μg/kg mc/dzień (działanie nefrotoksyczne) oraz BMDL 01 1,50 μg/kg mc/dzień (zaburzenia sercowo-naczyniowe). Tab. 1. Maksymalne dopuszczalne poziomy ołowiu w wybranych środkach spożywczych według Rozporządzenia Komisji Europejskiej z 2006 roku, zmienionego przez Rozporządzenie z 2011 roku (Komisja Europejska, 2006, 2011) Środek spożywczy Dopuszczalna zawartość Pb (µg/kg) Mleko 20 Preparaty dla niemowląt 20 Mięso 10 Podroby 500 Ryby 300 Skorupiaki 500 Małże 1500 Zboża 20 Warzywa 100-300 Owoce 100-200 Tłuszcze i oleje 100 Soki owocowe i koncentraty 50 Wina 20 92 S t r o n a

3. Wyniki i dyskusja W żadnym z badanych owoców nie stwierdzono przekroczeń ołowiu względem obecnie obowiązujących dopuszczalnych zawartości (tab. 2). Najwyższą zawartość ołowiu oznaczono w truskawkach, na poziomie 16,15 µg/kg. Zawartość ołowiu w pomarańczach, grejpfrutach oraz kiwi kształtowała się na poziomie od 1,08 µg/kg do 5,36 µg/kg. Z kolei śliwki węgierki (0,06 µg/kg), jabłka (0,44 µg/kg) oraz winogrona białe (0,10 µg/kg) charakteryzowały się zawartością poniżej 1 µg/kg, natomiast w przypadku orzechów laskowych i winogron czerwonych stwierdzono zawartość ołowiu poniżej poziomu oznaczalności. Borowiec i in. (2009) również wykazali, iż zawartość ołowiu w owocach krajowych pochodzących z województwa dolnośląskiego, takich jak jabłka (2 µg/kg), brzoskwinie (< poziomu oznaczalności), nektaryny (< poziomu oznaczalności), śliwki (< poziomu oznaczalności) i morele (8 µg/kg) w większości przebadanych próbek była poniżej poziomu oznaczalności bądź wielokrotnie niższa od dopuszczalnego poziomu. Podobne badania dotyczące zawartości ołowiu w owocach z terenu województwa lubelskiego przeprowadzili Bednarek i in. (2010). Wykazali oni, iż zawartość ołowiu w owocach miękkich, takich jak: wiśnia, czarna porzeczka oraz malina nie przekraczała dopuszczalnego poziomu. Ponadto badania Bartodziejskiej i in. (2010) przeprowadzone na owocach pochodzących z targowiska w województwie łódzkim tj. truskawka (20 µg/kg), śliwka (20 µg/kg), wiśnia (30 µg/kg), czarna porzeczka (30 µg/kg), czarna jagoda (20 µg/kg) jabłko antonówka (20 µg/kg) i warzywach, tj. kapusta biała (40 µg/kg), sałata (620 µg/kg), burak ćwikłowy (180 µg/kg), kalafior (490 µg/kg), marchew (70 µg/kg), ogórek (80 µg/kg), pomidor (50 µg/kg) wykazały, że mniejsze ilości ołowiu kumulują z reguły owoce. Z kolei Orzeł i in. (2010) w swoich badaniach dotyczących owoców pochodzących z gospodarstw indywidualnych pochodzących z województwa dolnośląskiego wykazali, iż zawartość ołowiu w jabłkach wynosiła 58 µg/kg. Duma i Zin (2012) również nie stwierdzili przekroczeń zawartości ołowiu w owocach pochodzenia krajowego z prywatnych plantacji na terenie województwa podkarpackiego, takich jak jabłka (45 µg/kg), czereśnie (12 µg/kg), maliny (8 µg/kg) i czarna porzeczka (38 µg/kg), co oznacza, że mogą one być przeznaczone do spożycia bez szkody dla zdrowia. Szydlik i in. (2015) określali zawartość ołowiu w owocach egzotycznych. Średnie wyniki zawartości pierwiastka w takich owocach, jak ananasy, cytryny, granaty, grejpfruty, karambole, liczi, limonki, mandarynki, mango, miechunki, pomarańcze oraz papaje nie przekraczały dozwolonych norm. Najwyższą zawartością ołowiu charakteryzowała się mandarynka (82,92 ± 117,9 µg/kg), natomiast najniższą papaja (0,77 ± 0,19 µg/kg). Tab. 2. Zawartość ołowiu (µg/kg) w owocach w odniesieniu do obowiązujących zawartości dopuszczalnych Owoce Zawartość Pb w owocach µg/kg Dopuszczalny poziom (µg/kg)* śliwki węgierki 0,06 100 pomarańcze 2,69 100 grejpfruty 1,08 100 kiwi 5,36 100 jabłka 0,44 100 truskawki 16,15 100 winogrona czerwone <0,05 100 winogrona białe 0,10 100 orzech laskowy <0,05 100 *według Rozporządzenia Komisji Europejskiej z 2011r. 93 S t r o n a

Tab. 3. Spożycie owoców według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2013 roku w kg/osobę Owoce Spożycie owoców według danych GUS [kg/osobę] Spożycie ołowiu z owocami [µg/m-c] ADI 1 vs dzienne spożycie [µg] PTWI 2 vs tygodniowe spożycie [μg /kg mc 3 ] BMDL 4 vs dzienne spożycie [μg/kg mc] jabłka 1,13 0,4998 0,0167 0,0017 0,0002 owoce jagodowe 0,43 2,2911 0,0764 0,0076 0,0011 owoce południowe 1,11 3,3776 0,1126 0,0113 0,0016 owoce (inne) 0,61 0,0375 0,0012 0,0001 0,0000 orzechy i przetwory owocowe 0,15 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 suma 3,43 6,2059 0,2069 0,0207 0,0029 1 ADI (dopuszczalne dzienne pobranie) ustalone przez WHO na poziomie 428 µg 2 PTWI (dopuszczalne tygodniowe pobranie) 25 µg/kg masy ciała 3 mc (masa ciała), założono średnią masę ciała 70kg 4 BMDL dla osób dorosłych 0,63 μg/kg mc/dzień (działanie nefrotoksyczne) oraz 1,50 μg/kg mc/dzień (zaburzenia sercowo-naczyniowe). Tabela 3 przedstawia miesięczne spożycie owoców (kg/osobę) według danych Głównego Urzędu Statystycznego w roku 2013. Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych są obecnie cennym źródłem informacji odnośnie do kształtu miesięcznej racji pokarmowej polskiego społeczeństwa. Co istotne, badania te prowadzone są w każdej turze w innym gospodarstwie domowym. Jak informują dane GUS-u, najwięcej spożywamy owoców południowych (1,11 kg/osobę), a w tym w szczególności pomarańczy, grejpfrutów, kiwi, oraz jabłek (1,13 kg/osobę). Inne owoce, do których zaliczamyy śliwki węgierki to zaledwie 0,61 kg/osobę, natomiast owoce jagodowe tj. truskawki, winogrona czerwone oraz białe kształtują się na poziomie spożycia 0,43 kg/osobę. Najmniej zjadamy orzechów i przetworów owocowych, które w naszych badaniach reprezentowały orzechy laskowe, bo tylko 0,15 kg/osobę w przeciągu miesiąca. Powyższe wyniki spożycia poszczególnych owoców skonfrontowano z zawartością ołowiu oznaczoną w tych owocach (Tab. 3). W związku z największym spożyciem owoców południowych oraz najwyższym stężeniem pierwiastka w owocach jagodowych, to właśnie te grupy owoców wnoszą do średniej racji pokarmowej najwięcej ołowiu, bo odpowiednio 3,38 µg/m-c (54% dawki ołowiu pochodzącej z wszystkich owoców) i 2,29 (37% dawki ołowiu pochodzącej z wszystkich owoców) µg/m-c (Wykres 1). orzechy i przetwory owocowe 0% owoce (inne) 1% jabłka 8% owoce jagodowe 37% owoce południowe 54% Wykres 1. Procentowy udział poszczególnych grup owoców (grupy produktów według badań GUS) w całkowitej dawce ołowiu spożywanego wraz z owocami 94 S t r o n a

Spożycie jabłek wnosiło 8% ołowiu pochodzącego z owoców a udział pozostałych owoców był znikomy. Otrzymane wyniki nie są niepokojące, gdyż są znacznie niższe od dopuszczalnych dawek (Tab. 3.). W żadnym z przebadanych owoców nie stwierdzono przekroczeń względem obecnie obowiązujących wskaźników tj. ADI, PTWI czy BMDL. Największe wartości dla wskaźnika ADI, PTWI oraz BMDL uzyskały owoce południowe. 4. Wnioski Człowiek dość łatwo przyswaja pierwiastki śladowe, zarówno te potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jak i te niepożądane dla naszego zdrowia. Rozpoznanie szkodliwego poziomu jest zadaniem dość trudnym, gdyż zakres pomiędzy dawkami dozwolonymi lub wręcz niezbędnymi, a dawkami szkodliwymi jest z reguły dość wąski. Poszerzenie wiedzy z zakresu zanieczyszczeń żywności pierwiastkami śladowymi jest szczególnie istotne z uwagi na szkodliwość ołowiu. Na potrzeby badań w zakresie jakości żywności wskazuje szereg inicjatyw europejskich, takich jak ramowe projekty badawcze lub akcje COST (www.umb.no/costaction), których celem jest wskazanie metod zwiększenia ilości niezbędnych mikroelementów w diecie oraz ograniczenia spożycia niepożądanych pierwiastków śladowych. Istotne staje się określenie poziomu spożycia ołowiu drogą pokarmową, gdyż skutki akumulacji ołowiu w organizmie nie zawsze są widoczne natychmiast, ponadto ilość wchłanianego ołowiu zależy od zbilansowania diety oraz stanu fizjologicznego osoby narażonej. Aby zmniejszyć niekorzystne skutki działania pierwiastków śladowych ważne jest dążenie do zmniejszenia ilości szkodliwych substancji w naszym pokarmie do możliwie najniższego, bezpiecznego poziomu. Jak wynika z naszych badań: Obecnie średnie spożycie ołowiu z owocami, powszechnie dostępnymi w różnej wielkości sklepach w województwie lubelskim, jest wielokrotnie niższe od dopuszczalnych poziomów. Spośród przebadanych owoców największe ilości ołowiu zawierały truskawki (16,15 µg/kg). Spośród owoców największy udział w spożyciu ołowiu mają owoce południowe (54% dawki wnoszonej przez owoce) oraz owoce jagodowe (37%). Należy jednak pamiętać, iż zawartość metali w owocach uzależniona jest od wielu czynników, do których możemy zaliczyć właściwości odmianowe lub warunki środowiskowe oraz sposób ochrony roślin. Dlatego też istnieje potrzeba stałej kontroli żywności i zawartości potencjalnie toksycznych pierwiastków w owocach. Wskaźników spożycia ołowiu wyliczonych w naszych badaniach nie należy również odnosić do terenów z intensywnym przemysłem hutniczym, gdzie część spożywanych produktów jest uprawiana lokalnie na glebach zanieczyszczonych (np. Górny Śląsk). 5. Literatura Bartodziejska B, Gajewska M, Czajkowska A (2010) Oznaczenie poziomu zanieczyszczeń metalami ciężkimi żywności pochodzącej z samodzielnej produkcji rolnej techniką spektrometrii absorpcji atomowej. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 43: 38-44. Bednarek W, Tkaczyk P, Dresler S (2010) Kadm i ołów w owocach miękkich z integrowanej produkcji. Acta Agrophysica 15(1): 5-11. Boguszewska A, Pasternak K (2004) Ołów wpływ na procesy biochemiczne w organizmie ludzkim. Annales Universitatias Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, vol. LIX. Suppl. XIV, 35: 179-183. Borowiec M, Huculak M, Hoffman K i in. (2009) Ocena zawartości wybranych metali ciężkich w produktach spożywczych zgodnie z obowiązującym w Polsce prawodawstwem. Proceedings of ECOpole 3(2): 432-438. 95 S t r o n a

Cotter-Howels J (1996) Lead phosphate formation in soils. Environmental Pollution 1: 9-16. Duma P, Zin M (2012) Ocena zanieczyszczenia ołowiem i kadmem wybranych owoców pochodzących z województwa podkarpackiego. Nauki Inżynierskie i technologie 4(7): 35-40. EFSA (2010) Scientific Opinion of the Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the European Commission on lead in food. The EFSA Journal 8(4): 1570. Komisja Europejska (2006) Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 roku ustanawiające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych (Dz. Urz. WE. L. 364 z 20.12.2006 r.). Komisja Europejska (2011) Rozporządzenie Komisji (UE) nr 420/2011 z dnia 29 kwietnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1881/2006 ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych. Ma Q, Traina SJ, Logan TJ i in. (1993) In-situ lead immobilization by appatite. Environmental Science and Technology 27: 1803-1810. Orzeł D, Bronkowska M, Figurska-Ciura D i in. (2010) Ocena zanieczyszczenia ołowiem produktów roślinnych z rejonu legnicko-głogowskiego. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 1: 79-85. Radwan S (1991) Metale ciężkie w środowisku przyrodniczym. Wyd. Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Lublin. Seńczuk W (2005) Toksykologia współczesna. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa. Szydlik J, Perłowski J, Torbicz G i in. (2015) Zawartośc kadmu i ołowiu w wybranych owocach egzotycznych. Bromatologia i chemia Toksykologiczna 3: 539-543. WHO (2010) Evaluation of certain food additives and contaminants. 37th report of the Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. WHO Technical report series. 96 S t r o n a