PRZYDATNOŚĆ UŻYTKOWA PSZCZOLY ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ (APIS MELLIFERA MELLIFERA L.) W WARUNKACH POŻYTKOWYCH POMORZA ZACHODNIEGO

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIX, Nr 1 1995 PRZYDATNOŚĆ UŻYTKOWA PSZCZOLY ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ (APIS MELLIFERA MELLIFERA L.) W WARUNKACH POŻYTKOWYCH POMORZA ZACHODNIEGO Jar o s ł a w P r a b u c k i, B o ż e n a C h u d a - M i c k i e w i c z Wydział Zootechniczny AR, Zakład Pszczelnictwa, ul. Dr Judyma 20, 71-466 Szczecin Streszczenie Pszczoła środkowoeuropejska Apis mełlifera mełlifera L. zasiedlająca teren woj. szczecińskiego należy do fonny krótkojęzyczkowej. Jest ona dobrze przystosowana do warunków klimatycznych Pomorza Zachodniego. Stosowanie mechanicznego unasieniania matek pszczelich pozwoliło na zwielokrotnienie produkcji miodu o 129 %. Bardzo dobre efekty produkcyjne daje w krzyżówkach z pszczołą norweską (M x Nor - 16,1-25,6 kg z rodziny, Nor x M - 16,3-17,1 kg z rodziny, Nor x Nor - 14,5-17,7 kg z rodziny, M x M - 14,9-25,7 kg z rodziny). Charakteryzuje się wysoką dynamiką rozwoju (M x Nor - D = 4,7; Car x Nor - D = 3,3; M x M - D = 2,46) co stwarza możliwości wykorzystania wczesnych pożytków wiosennych (rzepak). Są to pszczoły łagodne (2,5 pkt), dobrze znoszą zimowlę (3,1-3,4 pkt), nie wykazują skłonności do chorób, są słabo rojliwe. Walory użytkowe tej pszczoły skłaniają do wykorzystania jej w specyficznych warunkach klimatyczno-pożytkowych Pomorza Zachodniego. Słowa kluczowe: pszczoła środkowoeuropejska. produkcja, krzyżowanie. WPROW ADZENIE Pszczoła środkowoeuropejska forma krótkojęzyczkowa zasiedlała tereny północnej i centralnej Polski, forma średniojęzyczkowa (Apis mellifera silvarum Scor.) północno-wschodniej części kraju zaś forma długojęzyczkowa występowała na południu (G r o m i s z 1961). W drugiej połowie lat sześćdziesiątych B o r n u s i inni (1966) donoszą, że na terenie Polski odnotowuje się tylko dwa typy pszczół. Pierwszy zasiedlający Polskę Centralną najbardziej zbliżony do rasy środkowoeuropejskiej, zaś drugi spotykany na Północy i Południu zbliża się do rasy krairiskiej tapis mellifera carnica Pallm.). Jedynie tereny północno-wschodniej części kraju nadal zasiedlała pszczoła leśna. Pomorze Zachodnie (obszar województwa szczecińskiego) zasiedla pszczoła środkowoeuropejska forma krótkojęzyczkowa (B o r n u s i inni 1981). Pierwotna pszczoła środkowoeuropejska charakteryzowała się raczej niekorzystnymi, z punktu widzenia współczesnego pszczelarza, cechami (A d a ID B r a t 1967) dlatego była i jest obecnie wypierana przez pszczoły bardziej łagodne, lepiej penetrujące teren, bardziej wydajne i charakteryzujące się wczesnym rozwojem. Pszczoły te, a szczeg61nie rasa kraińska i kaukaska, nie są przystosowane do specyficznych warunków k1imatyczno-pożytkowych 21

Pomorza Zachodniego, z którymi jest ewolucyjnie związana pszczoła środkowoeuropejska. Znaczny wzrost wydajności rodzin pszczelich obserwowany w latach intensywnego importu pszczół innych ras, doprowadził do ustabilizowania się średniej wydajności miodu z rodziny pszczelej na poziomie około 23 kg (G r o m i s z i Koś k a 1994). Dalszego wzrostu można oczekiwać od postępu prac hodowlanych w obrębie ras i wprowadzania do pasiek mieszańców heterozyjnych na bazie pszczoły środkowoeuropejskiej. W artość użytkowa mieszańców międzyrasowych z pszczołą miejscową była tematem dociekań naukowych licznych autorów (A d a m B r a t 1961 ; Bornus i inni 1961,1974; Chuda-Mickiewicz 1982; Grom i s z 1978; P r a b u c k i i C h u d a - M i c k i e w i c z 1983; Z m a r l i c k i 1972; Z m a r l i c k i i inni 1977, 1979). Wszyscy wskazywali, że walory użytkowe pszczół importowanych można wydatnie zwiększyć poprzez umiejętne kojarzenie par rodzicielskich oraz produkcję mieszańców użytkowych dla pasiek towarowych. Doskonalenie rodzimych populacji pszczół środkowoeuropejskich wynika zatem z potrzeb praktyki pszczelarskiej (P r a b u c k i 1994 a, b; P f a b u c k i i C h u d a - M i c k i e w i c z 1994). Tym zagadnieniom poświecona jest niniejsza praca. MATERIAŁ I METODY Pracę hodowlaną mającą na celu doskonalenie populacji zapoczątkowano w 1975 roku. W roku 1993 wyprowadzono miejscową linię pszczół i nadano jej nazwę "Pszczoła Pomorska". Pierwszy etap badań (1977-1980) objął materiał wyjściowy pszczoły miejscowej i jej krzyżówek z pszczołą krainska i kaukaska. Drugi etap, reałizowany w latach 1991-1993 obejmował 7 kombinacji krzyżowniczych: M x M, Nor x Nor, Nor x M, M x Nor, Car x Car, Car x Nor, Nor x Car. *(objaśnienia przy Tabeli 4). W międzyczasie prowadzono selekcję materiału wyjściowego (pszczoła miejscowa) w celu podniesienia wydajności miodowej rodzin. Porównywane grupy liczyły od 8 do 10 rodzin pszczelich. Matki wykorzystywane do oceny potomstwa, w pierwszym etapie badań, były naturalnie unasieniane na trutowisku. W drugim etapie matki inseminowano mechanicznie (2 x 4 mm' nasienia) zaś wyniki porównywano z naturalnie unasienionymi matkami rasy krairisklej. Oba etapy badań prowadzono na terenie woj. szczecińskiego (Barzkowice, Chojna, Szczecin) oraz w 1993 roku w woj. koszalińskim, pilskim i słupskim. Łącznie oceniono potomstwo (rodziny) wywodzące się od 542 matek pszczelich. Ocenę wartości użytkowej prowadzono zgodnie z instrukcją Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt w Warszawie. Uwzględniono następujące cechy: 1. Produkcję miodu (różnica masy plastrów z miodem i plastrów po odwirowaniu, oddzielnie dla każdego terminu miodobrania i ocenianej rodziny), 2. Dynamiki rozwoju (D = przyrost pszczół w stosunku do przyrostu czerwiu. Pierwszy pomiar - kwitnienie jabłoni, drugi pomiar - 21 dni później), 22

3. Skłonność do rójki (nie występowanie objawów rojowych - 4 pkt, szybka reakcja na zabiegi przeciwrojowe - 3 pkt, wolna reakcja na zabiegi przeciwrojowe - 2 pkt, brak reakcji na zabiegi - l pkt), 4. Charakter pszczół - złośliwość (b.łagodne - 4 pkt, łagodne - 3 pkt, złe - 2 pkt, b.złe - l pkt), 5. Zimotrwałość (stan zazimowania rodzin [liczba ramek], liczba wycofywanych ramek po zimie. Osyp zimowy mały - 4 pkt, średni - 3 pkt, duży - 2 pkt, b.duży - l pkt), 6. Skłonność do chorób (charakterystyka zdrowotna rodzin ocenianych na podstawie stwierdzonych objawów), Pomiary biometryczne wykonano wg metody przyjętej przez P r a - b u c k i e g o i innych (1978). WYNIKI Przynależność rasowa. Materiał wzięty do badań charakteryzował się cechami właściwymi dla pszczoły środkowoeuropejskiej. formy krótkojezyczkowej (TABELA 1). Tabela Charakterystyka morfologiczna pszczół województwa szczecińskiego Morphological characteristic of łocal bee population in Szczecin Province Lp. Badana cecha No. Measuring unit Jedn. miary Mean value Średnio Average Odchylenie standard. Standard deviation Zmienność Variability l. Szer. III i IV tergitu Width of III and IV tergit mm 4,786 0,125 2,6.., Dl. języczka Length of tongue mm 5,878 0,096 1,6 3. 4. 5. 6. Pow. lusterek woskowych Surface of wax plates Dł. skrzydła Length of front wing Indeks kubitalny Cubital index Liczba haczyków na tylnym skrzydle Number of hooks on hind wing mm? 2,614 0,081 3,1 mm 9,325 0,098 1,0 % 63,7 4,038 6,3 n 20,12 0,542 2,7 23

Produkcja miodu. Pierwszy etap badań wykazał, że pszczoła środkowoeuropejska pod względem produkcji miodu wyraźnie odstawała od pszczół importowanych Car i Cau (fabela 2). Produkcja miodu towarowego selekcjonowanych rodzin miejscowej pszczoły środkowoeuropejskiej, na przestrzeni 17 lat, wzrosła z 7,8 kg do 17,9 kg, czyli o ponad 10 kg z rodziny (129%). Na terenie okręgu koszalińskiego osiągnęła średnią wielkość przekraczającą 25 kg (TABELA 3). Pod względem wydajności miodowej linia pomorska nie ustępowała krzyżówkom użytkowym z innymi rasami. Dobrym punktem odniesienia może być produkcyjność pszczoły norweskiej (fabela 4). Pierwszą lokatę w okręgu koszalińskim uzyskała linia pomorska (25,7 kg miodu z rodziny) zaś w szczecińskim pszczoła norweska (17,7 kg). Drugą i trzecią lokatę w obu okręgach, krzyżówka pszczoły pomorskiej z norweską (25,6 kg w okręgu koszalińskim i 16, l kg w okręgu szczecińskim). Można więc twierdzić, że pszczoła norweska jak i pomorska oraz ich krzyżówki miedzyliniowe. powinny być propagowane na terenach, których klimat kształtowany jest wpływem morza. Do takiego stwierdzenia upoważnia również charakter ich rozwoju wiosennego. Tabela 2 Średnia produkcja miodu rodzin pszczelich rasy środkowoeuropejskiej (M) i jej krzyżówek z pszczołą krainska (Car) i kaukaską (Cau) w latach 1977-1980 Average honey production of middle European bee colonies and its hybrid with camiolan (Car) and caucasian (Cau) bees in 1977-1980 Produkcja miodu Miejsce oceny Rok Liczba ocenianych Honey production Kojarzenie oceny rodzin (kg) Place of Number of colonies Breeding evaluation Year under evaluation od - do średnio from - to average Okręg MxM 1977 6 3,80-7,50 5,8 szczeciński 1980 9 3,10-15,1 5,8 (SKR Tychowo) Car x M 1977 8 5,00-11,22 8,73 Szczecin district 1980 12 2,43-19,34 10,42 (SKR Tychowo) Cau x M 1977 7 0,00-8,25 6,25 1980 8 1,80-25,55 10,25 24

Tabela 3 Średnia produkcja miodu rodzin pszczelich rasy środkowoeuropejskiej w okresie 1977-1993 Average honey production of middle European bee colonies in 1977-1993 Miejsce oceny Place of evaluation Rok oceny Year Liczba ocenianych rodzin Number of families under evaluation Produkcja miodu (kg) Honey production (kg) od - do średnio from - to average 1977 25 1,4-15,5 7.8 a* 1979 31 1,4-25,5 8.7 a Okręg szczeciński Szczecin district 1987 19 8,4-18,3 12.8 b 1989 23 11,0-25,0 16.2 c 1990 21 11,0-25,0 16.2 c 1992 33 4,0-30,0 17.9 c 1993 18 7,0-21,0 14.9 bc Okręg koszaliński Koszalin district 1993 23 10,0-47,0 25.7 d * małe różne litery określają istotność różnic (a = 0,05) values followed by different smali letter differ significantly at a = 0,05 Dynamika rozwoju. Pszczoła norweska wyróżnia się dynamicznym rozwojem (D = 3,30) a pomorska słabszym (D = 2,46). Miejscowa pszczoła związana ewolucyjnie z warunkami klimatycznymi występującymi wiosną na Pomorzu Zachodnim, wyróżnia się ostrożnym czerwienim matek i późniejszym wchodzeniem w siłę produkcyjną. Skojarzenie obu (M x Nor) wybitnie przyspiesza rozw6j (D = 4,70), czyniąc mieszańca szczególnie przydatnego w wykorzystaniu wczesnychpożytków wiosną (TABELA 5). Skłonność do rójki. Wszystkie oceniane grupy rodzin wykazywały małą skłonność do rójki (3,2-4,0 pkt). Wyróżniającą się grupą rodzin nie wykazującą objawów nastroju rojowego (TABELA 6) była krzyżówka pszczoły norweskiej z krairiską oraz pszczoła norweska w czystości rasy (4 pkt). Charakter pszczół. Pszczoły środkowoeuropejskie, a szczególnie pszczoła pomorska (2,5 pkt), norweska (2,6 pkt) i krzyżówka Nor x M (2,9 pkt) wykazywały średnią złośliwość (TABELA 6). Do łagodnych zaliczono: M x Nor (3,0 pkt), Car x Nor (3,0 pkt), Car x Car (3,0-3,1 pkt). Najłagodniejsze wywodziły się z krzyżówki Nor x Car (3,3 pkt). 25

Tabela 4 Wydajność miodowa ocenianych rodzin pszczelich Honey yield of evaluated bee colonies Produkcja miodu (kg/rodzinę) - Honey production (kg per family) Kojarzenie Breeding Okręg szczeciński w latach Okręg koszaliński w roku 1993 1991-1993 Koszalin district in year 1993 Szczecin district in years 1991-1993 od - do średnio lokata od - do średnio lokata from - to average score from - to average score MxM 10-47 25,7 b 1 7-21 14,9 b 4 M x Nor 13-41 25;6 b 2 10-20 16,1 b 3 Nor x Car 12-26 18,4a 3 8-20 14,6 b 5 Car x n/n p 3-48 17,3 a 4 -- - - Nor x M 4-30 17,1a 5 10-24 16,3 b 2 Car x Nor 8-20 14,6 a 6 - - -- Nor x Nor 4-35 14,5 a 7 10-25 17,7 b l Car x Car t 3-34 13,7 a 8 - - - Car x Car -- - 8-12 10,5 a 6 Objaśnienia - Explanations: M - linia pomorska, rasa środkowoeuropejska - Pomeranian line of middle European race Nor - linia norweska, rasa środkowoeuropejska - Norwegian line of middle European race Car - rasa kraińska - Camiolan race - matki unasieniane na trutowisku - queens inseminated at queen - mating station p - matki unasieniane na pasieczysku - queens inseminated at apiary Zimotrwałość. Oceniane grupy zimowały średnio na 8 ramkach wielkopolskich, a wiosną wycofywano od 2 do 4 ramek. Osyp zimowy był naj niższy (4 pkt) w rodzinach Nor x Car, 3,6 (Nor x Nor), 3,5 (M x M i Car x Car). Pozostałe grupy nie różniły się wyraźnie między sobą (TABELA 6), wykazując nieco mniejszą niż średnia śmiertelność pszczół zimujących (2,7-3,4 pkt). 26

Tabela 5 Dynamika rozwoju ocenianych grup Developmental potentials of evaluated groups Lokata Kojarzenie Wskaźnik rozwoju (D) Score Breeding Developmental rate 1 M x Nor 4,7 2 Car x Nor 3,3 2 Nor x Nor 3,3 3 Car x Car t 3,15 4 Car x n/n p 2,8 5 MxM 2,46 6 Nor x M 1,1 7 Nor x Car 1,0 - Car x Car - Objaśnienia - Explanations: M - linia pomorska, rasa środkowoeuropejska - Pomeranian line of middle European race Nor - linia norweska, rasa środkowoeuropejska - Norwegian line of middle European race Car - rasa kraińska - Camiolan race - matki unasieniane na trutowisku - queens inseminated at queen - mating station p - matki unasieniane na pasieczysku - queens inseminated at apiary D - wskaźnik rozwoju (przyrost pszczół/przyrost czerwiu) - - developmental rate (bees growth/brood growth) Skłonność do chorób. Żadna z ocenianych grup nie wyróżniała się skonnościami do chorób. Wszystkie leczone były w kierunku Varroajacobsoni Oud. i niektóre w kierunku Nosema apis L. objawów grzybicy wapiennej czerwiu nie odnotowano (TABELA 6). 27

Tabela 6 Punktowa ocena grup kojarzeniowych Scoring of breeding group Liczba uzyskanych punktów - Number of scores Lp. Kojarzenie Skłonność Charakter Zimo trwa- Skłonność do chorób do rójki pszczół łość Disease susceptibility No. Breeding Swarming Bees Wintering tendency character resistance Varroa Nosema jacobsoni apis 1. MxM 3,4 2,5 3,5 + - 2. M x Nor 3.5 3,0 3,1 + + 3. Nor x Car 4,0 3,3 4,0 + + 4. Car x n/n 3,2 2,9 3,2 + + 5. Nor x M 3,3 2,9 2,7 + - 6. Car x Nor 3,4 3,0 3,2 + - 7. Nor x Nor 4,0 2,6 3,6 + + 8. Car x Car t 3,3 3,0 3,2 + + 9. Car x Car 3,2 3,1 3,5 + - + występuje - existing - nie występuje - non existing WNIOSKI Pszczoła środkowoeuropejska, a szczególnie pomorska i jej krzyżówki z pszczołą norweska powinny być w większym stopniu wykorzystywane w pasiekach towarowych Pomorza Zachodniego. Zarówno pod względem produkcji miodu, dynamiki rozwoju jak i pozostałych cech użytkowych wykazują dobre przystosowanie do warunków środowiskowych tego regionu. 28

LITERATURA A d a m B r a t (1961) - Einige Probleme der Kreuzungs - und Kombinationszucht. Deutsch.Bienenwirt.; 12(6): 133-137. A d a m B r a t (1967) - An evoluation of the various races, Am. Bee J., 107(5): 168-170. B o r n u s L, F a b i a ń s k i A., L e c e w i c z W. (1961) - Gromadzenie miodu przez pszczoły trzech ras w warunkach pożytkowych Puław. Pszczeln. Zesz. Nauk., 5 (2): 85-94. B o r n u s L, D e m i a n o w i c z A., G r o m i s z M. (1966) - Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej Apis mellifica L Pszczeln.Zesz.Nauk., 10(1-2-3-4):1-46. Bornus L, Bobrzecki J., Bojarczuk Cz., Gromisz M., Kalinowski J., Król A., Nowakowski L, Ostrowska W., Woźnic a J., Z a r e m b a J. (1974) - Badania nad między rasowymi mieszańcami pszczoły miodnej. I. Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczeln.Zesz.Nauk., 18:1-52. B o r n u s L, C h u d a - M i c k i e w i c z B., K a n t o rek R., K o s i d ł o Z., Prabucki J., Rafińska B., Skiba E., Szpet L (1981)- Morfologiczna ocena pszczół województwa szczecińskiego. Pszczeln.Zesz. Nauk.,25 :67-83. C h u d a - M i c k i e w i c z B. (1982) - Przydatność użytkowa pszczoły rasy środkowoeuropejskiej oraz krzyżówek międzyrasowych w warunkach Pomorza Zachodniego. Maszynopis pracy doktorskiej. G r o m i s z M. (1961) - Zmienność długości języczka u pszczoły krajowej. Pszczeln.Zesz: Nauk., 5(1):1-31. G r o m i s z M. (1978) - Charakterystyka morfologiczna pszczół kaukaskich importowanych w latach 1965-1975. Pszczeln.Zesz: Nauk., 22:85-93. G r o m i s z M., Koś k a L (1994) - Charakterystyka sezonów pszczelarskich w latach 1950-1993 na podstawie wagowej oceny wziątku. XXXI Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy 15-16 marca 1994, Streszczenia referatów, 16-17. P r a b u c kij. (1994a) - Pszczoła środkowoeuropejska po ocenie terenowej. Pszczelarstwo, 2:5. p r a b u c k i J. (1994b) - Bewertung der Dunklen Biene unter ortlichen Bedingungen. Die Neue Bienenzucht, 10:339-340. p r a b u c kij., S t a s z e w s k a L, Jur e w i c z M. (1978) - Zastosowanie czytnika mikrofilmów (DL-II-Dokumator) w badaniach biometrycznych pszczół". Zesz. Nauk. AR w Szczecinie, Seria Zootechnika, 13(69):177-183. P r a b u c k i L, C h u d a - M i c k i e w i c z B. (1983) - Przydatność użytkowa pszczoły środkowoeuropejskiej oraz krzyżówek międzyrasowych na tle morfologicznej oceny pszczół woj. szczecińskiego. Instrukcja upowszechnieniowa AR Szczecin, 9. P r a b u c k i L, C h u d a - M i c k i e w i c z B. (1994) - Przydatność użytkowa pszczoły środkowoeuropejskiej w warunkach klimatycznych Pomorza Zachodniego. XXXI Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy 15-16 marca 1994, Streszczenia referatów, 48-50. Z m a r l i c kic. (1972) - Wartość użytkowa mieszańców pszczoły kaukaskiej z pszczołą miejscową. Pszczeln.Zesz. Nauk.; 16:43-51. Zmarlicki C., Bornus L, Marcinkowski J., Batko J.(1977)- Wartość użytkowa niektórych ras czystych i ich mieszańców w rejonie spadziowym. Pszczelno Zesz. Nauk., 21: 113-128. Z m a r I i c k i C., M a r c i n k o w s k i L (1979) - Wartość użytkowa niektórych czystych ras i ich mieszańców w warunkach pożytkowych Puław i Gór Świętokrzyskich. Pszczeln.Zesz.Nauk., 23:59-65. 29

USEFULNESS OF MlDDLE EUROPEAN HONEYBEE (APIS MELLIFERA MELLIFERA L.) IN WESTERN POMERANIA'S CONDlTIONS OF FLOW J. P r a b u c k i, B. C h u d a - M i c k i e w i c z Summary Improvement werk on the middle European honeybee population (Apis mellifera mellifera L.) has ben started back in 1975. In the first stage of the work natural rneated queens, at queen - mating stations, were selected; in the second one queens were artificially inseminated (2 times, with 4 mm? of semen). Both stages of studies were carried on in Szczecin's Province area, and in 1993 they inc1uded also adjecent territories, namely Koszalin, Piła and Słupsk Provinces. The basal material, used in the first phase of studies (1977-1980), was comprising of local bee population and its hybridis with Carniolan and Caucasian bees. In the second phase (1991-1993) the material was comprising of 7 hybrid combinations: M x M, Nor x Nor, Nor x M, M x Nor, Car x Car, Car x Nor, Nor x Car. The usability evaluation was kept accoding to instructions of the Central Animai Breeding Office in Warsaw. On the basis of obtained results following statements were produced: l. The local bee population represents short - tongue form of the middle European race of honeybee. 2. As honey productions is concerned, an increase from 7.8 kg to 17.9 kg of honey was obserwed. 3. The Pomeranian (M) and the Norwegian (Nor) lines of Apis mellifera mellifera received outstanding scores in classifications as purity of lines. as well as interlinear hybrids are concernd. 4. The highest developmental rate was obteined by M x M hybrid (D = 4.7), followed by Nor x Nor hybrid (D = 3.3) and M x M one (D = 2.46). 5. The other indices, such as of swanning tendency, bees character, cold - resistance during overwintering, and disease susceptibility, did not distinguish that race markdely. Conc1usion: The middle European honeybee, specyfically the Pomeranian line and its hybrids with Norwegian line, should be used in commercial apiaries of Western Pomerania to a bigger extent. Kevwords: middle European bee, production, cross-breeding. 30