Copyright by Teresa Podraza i Ireneusz Soko owski, 2009 Wst p, wybór i opracowanie: Copyright by Rafa Podraza, 2009 [podraza3@wp.pl] Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo W.A.B., 2009 Wydanie I Warszawa 2009

PRZEDMOWA Przegl daj c zawarto teczek z literack spu cizn Magdaleny Samozwaniec, natkn em si na stos nieuporz dkowanych kartek formatu A4. Pisane na maszynie, z naniesionymi odr cznie poprawkami, na pocz tku nie wzbudzi y mojego wi kszego zainteresowania. Pomy la em bowiem, e oto trafi em na jedyny ocala y maszynopis jednej z wydanych ju ksi ek pisarki. Postanowi em jednak ów maszynopis pouk ada zgodnie z kolejno ci stron i oprawi, eby s u y potomnym. Wówczas wg biaj c si w jego zawarto dozna em ol nienia! Czy bym, zupe nie przez przypadek, odkry co, czego ani Magdalena, ani po jej mierci Zygmunt Niewidowski nie og osili drukiem?! Si gn em wi c do znanych mi ksi ek nieodrodnej córki Kossaka i ku wielkiej rado ci nie znalaz em tam owych gaw d, co najwy ej natrafia em na fragmenty odwo uj ce si do tych samych faktów czy przytaczaj ce podobne anegdoty. Analizuj c zapiski autorki na marginesach, doszed em do wniosku, e by y to opowie ci przeznaczone dla s uchacza radiowego. Czy zosta y w Radiu nagrane i wyemitowane w ca o ci, tego niestety nie wiem, ale dzi ki temu, e zachowa si ów po ó k y maszynopis, mog dzisiaj odda do r k Pa stwa ostatni jak mi si wydaje ksi k Magdaleny 5

Samozwaniec, która doczeka a si publikacji po trzydziestu siedmiu latach od mierci autorki. Do gaw d do czam fragmenty innych wspomnie, które odnalaz em razem z maszynopisem. Zosta y one przekazane Zygmuntowi Niewidowskiemu przez Krystyn Chru cielsk przyjació k Madzi (zapiski te nie by y dotychczas publikowane). Mam nadziej, e czytaj c ten niegruby zbiorek, ilustrowany fotografiami rodzinnymi i zdj ciami miejsc, o których w tek cie mowa, prze yj Pa stwo podobnie jak ja niezapomniane chwile. Dzi ki tej lekturze mo na, cho na chwil, wróci do wiata, którego ju nie ma... Do wiata, który by wiatem Magdaleny Samozwaniec, córki Wojciecha Kossaka i siostry Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. ycz mi ej lektury. Rafa Podraza

MOJA SAGA RODZINNA Hmm... Urodzi am si w roku podówczas jeszcze Pa skim w sam noc wi tego Bart omieja, co mojej matce by o troch nie na r k, poniewa zwyk a by a nazywa swoje córki imieniem wi tej lub wi tego, który na ten dzie wypada. Noc by a wówczas d d ysta i wiatr hula za kominem jak s ynny wierszcz Dickensa. Nasza rodzina, nawiasem Magdalena Samozwaniec, 1933 7

mówi c, jest tak stara, e nie by o jej jeszcze w herbarzu Niesieckiego, mimo to mama wychowywa a nas w duchu demokratycznym, co w mojej pó niejszej karierze bardzo si przyda o. By am, jak i moje rodze stwo, tak zwanym cudownym dzieckiem i maj c cztery lata, pisa am ju na murze naszej posesji w Krakowie bezb dnie ró ne krótkie wyrazy, za co dostawa am od mamusi po apach. To dziecko bardzo le sko czy mawia a gotowa jeszcze zosta pisark! I rzeczywi cie, ledwo troch podros am, a talent pisarski zacz mnie rozpiera. Wi c najpierw powsta a parodia s ynnej pisarki Heleny Mniszek pod tytu em Na ustach grzechu, która otwar a mi drog do s awy; nast pnie sukcesy sz y ju jedne za drugimi. Potem pierwsze zam pój cie, kariera dyplomatyczna m a, zagranica, królowie i ksi ta, którzy rzucali mi pod nogi p ki ró ( Marechal Niel ), cukry i wszelkie frukty. Ale to nie zadowala o mojej ambicji, pragn am zosta s awn pisark, a przy tym t skni am do ciszy i spokoju ukochanej Kossakówki. Po drugiej wojnie wiatowej zabra am si znów ochoczo do pracy. Cho nie ukrywam, e by o mi ci ko podnie si po wojennej zawiei. Odeszli wszyscy moi bliscy: Tatko, Mamid o, Lilka. Gdyby nie Zygmu, nie wiem, jak by si to sko czy o. Wróci am jednak do ycia i pisa am dalej. Dzie o mojego ycia wspomnienia Maria i Magdalena doczeka o si pi ciu nak adów i sta o si bestsellerem (wed ug okre lenia Przybosia pokutnic ). Wszystkie inne moje powie ci s równie wyczerpane; trudno, taki ju nasz los pisarzy popularnych... 8

Histori mojej rodziny zna chyba ka dy, kto lubi obrazy z ko mi, poezj mojej siostry poetki i moje ksi ki satyryczne. Sama do o y am ju cegie k do tej wiedzy, pisz c Mari i Magdalen, której egzemplarze, mimo i wci jest wznawiana, s tak trudne do zdobycia jak nylonowe rajstopy. Pomy la am, temat zamkn am, ale ostatnio jeden redaktor rzek do mnie na korytarzu w Czytelniku: Pani Magdaleno, a mo e pami ta pani jeszcze co z czasów krakowskich, czego nie opisa a pani w swoich ksi kach? Pomy la am: na pewno tak jest, wszak nie jeste my zdolni spisa wszystkiego, bo czasu by nam brak o. Ale par zdarze faktycznie, z racji zdrowia leciwych ciotek i wujków, wiadomie w Marii i Magdalenie pomin am... Zamieszcz je wi c tutaj. Dla jak to powiedzia aby moja stryjeczna siostra Zofia potomnych. Zofia Kossak 9

Kossakówka, 1936 Wszystko zacz o si w Krakowie. W miejscu bajecznym, a obecnie dla mnie wrogim. Dom rodzinny, will przy pó niejszym placu Kossaka 4, nazwan Kossakówk, kupi dziadek Juliusz od pani Zaleskiej. Mia a tam ca e du e gospodarstwo, bo wówczas by to typowy domek na wsi, za miastem. Jak na malarza przysta o, Dziadzio mia swoj pracowni. Kszta tem przypomina a rotund, okr g bud z kamienn posadzk. Przesiadywa y my w niej z Lilk ci gle, chocia by o tam zawsze bardzo zimno. Po mierci Dziadzia pracownia zosta a przebudowana, ale dalej by o tam strasznie zimno. By a ona do du a, a opala j tylko malutki naftowy piecyk! Zim i latem w jednym k cie siedzia ojciec 10

Juliusz Kossak

za sztalugami, a w drugim póki naturalnie y siedzia Dziadzio. Dziadek robi portrety koni dla hrabiego Dzieduszyckiego i od tego w a ciwie zacz a si jego wielka kariera. Ojciec za najlepiej malowa kobiety na koniach. To by y jego dwie pasje: kobiety i konie. Moim zdaniem najpi kniejszy portret konny zachowa si w Warszawie. Przez d u szy czas wisia na wy cigach. By to portret konny pani Zandbangowej. Sama pani Zandbangowa nie by a mo e pi kno ci, ale by a szalenie urocz osóbk. Wojciech Kossak, Amazonka. Portret Marii Zandbang, 1913 12

Ojciec nie goni nas z pracowni jak Dziadzio. Lubi y my z Lilk patrze, jak pracuje, jak na czystym p ótnie potrafi co wyczarowa. Najpierw robi oko, potem nos, ucho, w ko cu owal... Najbardziej lubi am jego niedoko czone szkice by y to genialne rzeczy. Kiedy ojciec przechodzi do nak adania farb, zawsze mówi y my, e Tatko popsu w a nie obraz. Popsu, bo zacz go wylizywa. Pozuj ce panie musia y przecie by pi kne, cz sto wi c trzeba by o poprawia natur p dzlem. Do tego na obrazie musia y by b yskotki, których najcz ciej panie nie mia y, czyli sznury d ugich pere, diamentowe kolie, lisy... Lubi am te jego pejza e. Zawsze ch tnie je dzi y my z ojcem w plener. Podczas podró y Tatko nagle si zatrzymywa i podaj c nam kocyk, mówi : O tutaj, dziewczynki, staniemy! Wyci ga wtedy z samochodu ma, podr czn kaset i na p ótnie raz-dwa ciap, ciap. Po kwadransie rodzi si cudny obrazek. Czy to brzozowy lasek, czy jaki strumie zgubiony w zaro lach. Te jego pejza e zawsze wprawia y mnie w zdumienie. Dziwi am si, e mo na tak pi knie uchwyci przyrod. Kolory, dobór barw, tematów. Najbardziej lubi malowa jesie. Najwi ksz przyjemno ci by o patrze, co na tym pustym kawa ku kartonu czy deseczki, któr wióz ze sob, cudnego wyczaruje... Je li chodzi o osob samego Dziadzia, to niewiele pami tam. By zawsze gdzie z boku, wci pracowa. Nie lubi, kiedy kr ci y my mu si pod nogami. Jedn rzecz, której nie mog zapomnie i od a owa, a która nale a a do Juliusza Kossaka, by a jego sztaluga. Mia am j bardzo d ugo. Cudna sztaluga dziadka w formie ab dzich szyjek. 13

Wojciech Kossak, Jurata 1937

Kiedy by o to ju po wojnie z ama am si i ofiarowa am j jednemu z malarzy krakowskich. Bardzo teraz tego a uj, bo naprawd by a przepi kna. Unikatowa. Ale koniec na tym. Cz sto, patrz c na dzieci znajomych, zastanawiam si, dlaczego dzieci s awnych ludzi nie zawsze s udane? Mo e to ony i matki nie s na odpowiednim poziomie?... U nas Kossaków w a nie ony i matki by y bardzo udane. Chocia by babcia Juliuszowa Kossakowa. To by a zupe nie niepospolita kobieta. Pami tam j jako ju bardzo star osob. Kocha a mnie najbardziej ze wszystkich wnuczek. Bo ja, jak babunia by a chora, siadywa am na jej ó ku i opowiada am bajki w asnej kompozycji, tak zwane Czarodziejskie bajki Madzi, których s ucha a z zapartym tchem. Namawia a mnie, ebym wymy la a wci nowe opowie ci. Wierzy a w mój talent. Mama moje pisanie nazywa a zawsze fanaberi... Juliusz Kossak Juliuszowa Kossakowa 15

Dalej w a nie nasza mama, te kobieta nietuzinkowa. Ma o osób wie, e mia a du y talent pisarski. Jej listy to prawdziwe kompozycje literackie. Niewiele si tego zachowa o, ale pisanie listów to kolejna specjalno rodziny. Listy pisa a mamusia, Lilka, ja, ale te ojciec. I pisa je szalenie zabawnie. Najbardziej mieszy mnie jego list do matki z Ameryki. Tam, dzi ki Paderewskiemu, dosta si do kr gów bardzo bogatych ludzi i zacz mie mnóstwo zamówie, a co za tym sz o, bardzo dobrze zarabia. Ale w li cie napisa : Maniusia, przy lij mi koniecznie dwie pary moich starych spodni. Jedne s w dyskretnym miejscu troch przedarte, ja tutaj ka wyci at i za atam te przedarte. To nie do wiary! Ojciec, który zarabia wtedy minimum sto dolarów dziennie, zbiera wszystko dla nas. Wszystkie pieni dze posy a mamusi na rachunek bankowy, a sam prosi, eby mu przes a a do Ameryki stare portki... Tym to dziwniejsze, e ojciec zawsze chodzi wietnie ubrany. Nies ychanie dba o siebie. Po latach zdaje mi si, e zami- owanie do strojów moja siostra i ja przej y my w a nie od niego. Mama by a bardzo ogl dna w sprawach paryskich kapeluszy czy modnych toalet. Ojciec zawsze musia mie wszystko w najlepszym gatunku. Najdro sze. Jego cudowne kapelusze borsalino z pi knego filcu... Dzisiaj my l, kim bym by a, gdyby nie to, e moim ojcem by w a nie On Wojciech Kossak. W domu mówi o si, e Lilka i Jurek s mamy, ja za w a nie jego! Zawsze by am z tego stwierdzenia bardzo dumna. 16

Wojciech Kossak, Kair 1937

Jerzy Kossak Z Jerzym, moim najstarszym bratem, nie mia am zbyt wielkich kontaktów i nie t skni am za nimi. Zawsze by y poprawne. By moim bratem i z tego powodu darzy am go szacunkiem, ale wiele si popsu o w czasie wojny i nie chcia- abym do tego wraca. Mo e nie by o w tym winy samego Jurka, ale jego drugiej ony, której nigdy nie lubi am i zapewniam mia am powody. Nawet teraz, po mierci Jurka, rz dzi si Kossakówk jak swoim! Ale nie warto zawraca sobie tym g owy. Co innego z moj siostr Lilk. 18

Madzia i Lilka Kossakówny

Z Lilusi szalenie si kocha y my i zarazem szalenie k óci y my. Bi y my si, rzuca y my w siebie ksi kami, a potem si przeprasza y my, i to nie jako smarkule, ale doros e kobiety. Jak która drug porz dnie uderzy a, dokuczy a, to czym pr dzej sz a do miasta i kupowa a jej prezent, eby przeb aga, przeprosi. Pogodzone znowu e my p aka y z rozczulenia. Swoj drog, zupe nie jak dwie wariatki... Mój Bo e, co my my wyrabia y! Nic dziwnego wi c, e Kraków patrzy na nasze zachowanie mówi c ogl dnie dziwnie. Biedna nasza mama, ile to si nas ucha a o d ugo ci spódnic, fryzurach panienek, pogl dach i... towarzystwie, w jakim panienki Madzia i Lila si obracaj. Zgroza! Najlepsza historia przydarzy a si na Riwierze, na któr pojecha y my oczywi cie razem. Ci gle tam j cza am, chorowa am, mia am jakie nieszcz liwe mi o ci, poza tym rozchodzi am si wówczas z m em; w ogóle nudna by am strasznie, o czym moja siostra pisze w listach do matki. I oto taka sytuacja. Moja siostra siedzi na aweczce w Nicei, czekaj c na mnie, a tutaj przysiada si do niej jaki m czyzna. Zacz li rozmawia. Ów jegomo pyta Lilk : Co pani tu robi sama? A ona mu na to: Jestem piel gniark, przyjecha am z chor umys owo osob, któr si opiekuj... Jegomo zerkn na powa n twarz Lilki i nie pyta ju o nic, po czym za chwil przychodz ja, w bardzo adnej letniej sukni siadam obok niej. Facet tak si bokiem na mnie spojrza, e niby to ta umys owo chora, szybko si po egna i odszed owi gdzie indziej niewinn rybk na upojny wieczór. W hotelu Lilka ze miechem opowiedzia a mi ca e to zdarzenie. Takie figle potrafi a p ata. 20

Magdalena i Lilka, Nicea 1924 Magdalena Starzewska, Nicea 1924 21