W LESIE JESTEŚMY TYLKO GOŚĆMI SZANUJEMY ZWYCZAJE GOSPODARZY

W LESIE JESTEŚMY TYLKO GOŚĆMI SZANUJEMY ZWYCZAJE GOSPODARZY 8 CELE OGÓLNE: rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk zrozumienie roli człowieka w środowisku przyrodniczym przyswojenie zasad prawidłowego zachowania się w lesie kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: samodzielnie zebrać informacje na zadany temat zaprezentować zebrane wiadomości prowadzić samodzielnie obserwacje przyrodnicze opowiedzieć o wybranych mieszkańcach lasu i ich zwyczajach rozpoznać wybrane gatunki roślin i zwierząt gospodarzy lasu posługiwać się atlasami do rozpoznawania gatunków roślin i zwierząt przedstawić zasady prawidłowego zachowania się w lesie opisać szkody, jakie człowiek może spowodować niewłaściwym zachowaniem w lesie być mile widzianym gościem w lesie dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: rośliny i zwierzęta obserwowane w terenie lornetki barwne ilustracje, zdjęcia, atlasy przybory do pisania materiały plastyczno-techniczne. Literatura dla nauczyciela: Blab J., Vogel H. Płazy i gady Europy Środkowej. Multico Warszawa 1999. Buszko-Briggs M., Okołów G. Płazy i gady Polski. Multico Warszawa 2002. Dreyer W. Las. Multico Warszawa 1999. Młynarski M. Płazy i gady Polski. WSiP Warszawa 1991. Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce. Multico. Warszawa 1996. Sokołowski J. Ptaki ziem polskich. PWN Warszawa 1972. Hofmann H. Ssaki Europy. Oznaczanie. Poznawanie. Ochrona. 65

PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Uczniowie otrzymują do wykonania zadanie domowe przygotować informację o 6 gatunkach zwierząt: biegacz gajowy, jaszczurka zwinka, padalec, strzyżyk, dzięcioł duży, sarna, kuna leśna. Informacja o każdym z podanych zwierząt powinna zawierać odpowiedzi na pytania: Gdzie mieszka? (gleba, ściółka, krzewy, korony drzew) Jakich ma sąsiadów? Czym się żywi? Jakie zagrożenie może stwarzać dla niego człowiek? Kilka dni przed realizacją tematu należy znaleźć odpowiednie miejsce do zajęć terenowych polanę w lesie, najlepiej w pobliżu śródleśnego pola biwakowego. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający w klasie 1. Rozmowa kierowana Co to jest dom? Po co człowiekowi potrzebny jest dom? Z kim mieszkasz? Czy masz dużo sąsiadów? Czy tylko człowiek potrzebuje domu? Gdzie mieszkają zwierzęta? Czy znasz domy zwierząt? 2. Analiza zadania domowego. Uczniowie prezentują wiadomości, które zebrali na zadanie domowe. 3. Wypełnianie karty pracy. Z załączonej kartki uczniowie wycinają i wklejają w odpowiednie miejsca zdania informacje dotyczące przedstawionych zwierząt: biegacza gajowego jaszczurki zwinki padalca zwyczajnego dzięcioła dużego strzyżyka sarny kuny leśnej. W lesie jesteśmy tylko gośćmi klasa II Szkoła Podstawowa w Porębie Wielkiej wychowawczyni Janina Żurek 66

Etap realizacji Wycieczka do lasu, piknik na polu biwakowym. 1. Rozmowa kierowana Kto jest gościem w Twoim domu? Czy w Twoim domu często bywają goście? Czy lubisz gości, którzy bardzo hałasują i robią bałagan w Twoim domu? Czy byłbyś zadowolony, gdyby goście niszczyli Twoje mieszkanie i zabierali Twoje ulubione rzeczy? Czy chciałbyś, aby Twoi goście wypędzali Cię z domu? Jakich gości lubisz najbardziej? Jak powinien zachowywać się gość w Twoim domu? Kto mieszka w lesie? Kto jest w lesie gospodarzem, a kto gościem? 2. Zabawa ruchowa Domki zwierząt. Każda 3 4 osobowa grupa uczniów to rodzina zwierząt np.: biegacza gajowego, jaszczurki zwinki, padalca zwyczajnego, dzięcioła dużego, strzyżyka, sarny i kuny leśnej. Zadaniem każdej grupy rodziny zwierząt jest znalezienie domu, czyli odpowiedniego miejsca, w którym mogą bezpiecznie zamieszkać. Podczas poszukiwań odpowiednich domów uczniowie wykorzystują wcześniej przygotowane informacje oraz wiedzę przekazaną przez nauczyciela na temat wybranych gatunków zwierząt. Po znalezieniu domu poszczególne rodziny dokonują jego prezentacji opowiadają, dlaczego wybrały to właśnie miejsce. 3. Zabawa ruchowa w grupach Jak być miłym gościem w lesie? każda grupa rodzina zwierząt odgrywa zachowania ludzi, którzy są w lesie miłymi gośćmi. Etap podsumowujący Szukamy domków dla zwierząt klasa III Szkoła Podstawowa w Olszówce wychowawczyni Zofia Sokół W lesie jesteśmy gośćmi. Szanujemy zwyczaje gospodarzy wspólna praca plastyczna przedstawiająca zasady zachowania się w lesie, ilustrowany regulamin dla gości w lesie, który zostanie wyeksponowany w klasie i przestrzegany przez wszystkich uczniów. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Dlaczego nie można niszczyć martwych kłód drewna? Nr 2 Rodzinne życie leśnych zwierząt Nr 3 Charakterystyka leśnych zwierząt (materiał do kart pracy) Nr 4 Karta pracy. 67

Załącznik nr 1. DLACZEGO NIE MOŻNA NISZCZYĆ MARTWYCH KŁÓD DREWNA? W lesie, bardzo ważną rolę spełniają stojące, martwe pnie drzew Dzięcioły znajdują w nich miejsca lęgowe oraz pożywienie w postaci larw owadów. W dziuplach gniazdują i szukają pożywienia: dzięciołek, dzięcioł duży, trójpalczasty, białogrzbiety, zielony i zielonosiwy. Martwe pnie są również niezbędne do bębnienia, które jest czynnością niezwykle istotną w zachowaniach godowych i terytorialnych tych ptaków. Szczególnie ważna jest obecność drzew z dziuplami dla sów, zwłaszcza dla puszczyka, sóweczki i włochatki oraz dla wielu drobnych ptaków, jak: sikory, kowalik i muchołówki. Również nietoperze poszukują schronienia w dziuplach. Kiedy martwe drzewo się przewróci jego funkcja w życiu lasu jeszcze się nie kończy. Leżące pnie drzew, szczególnie w lasach liściastych i mieszanych z bogatym runem, są schronieniem dla wielu zwierząt. Wilgotne, zmurszałe kłody są doskonałym miejscem ukrycia i żerowania dla płazów. Ropuchy znajdują tu obfitość pożywienia w postaci bezkręgowców. Dla salamandry plamistej to idealna kryjówka podczas upalnych i suchych dni, jak również miejsce snu zimowego. Leżące pnie drzew, pozbawione kory, są ulubionymi miejscami wygrzewania się jaszczurek i żmij oraz ich snu zimowego. Dają im też możliwość szybkiego ukrycia przed drapieżnikiem. Butwiejące drewno to doskonałe siedlisko dla ryjówek i gryzoni, które znajdują tu pokarm, schronienie i miejsca rozrodu. Pośród powalonych drzew chronią się i polują większe ssaki: kuna leśna, łasica oraz ryś. Obecność martwego drewna w lesie warunkuje życie tysięcy gatunków bezkręgowców (pierścienic, mięczaków, wijów, owadów, pajęczaków i skorupiaków). Wśród nich są organizmy żyjące w korze, pod korą, w drewnie, na grzybach rozkładających drewno, drapieżne i pasożytnicze bezkręgowce żywiące się innymi bezkręgowcami, wreszcie organizmy żywiące się odchodami, szczątkami martwych zwierząt, sokiem wyciekających z martwego drzewa. Te wszystkie maleńkie organizmy połączone wzajemnymi zależnościami tworzą skomplikowany mikroświat, który jest ważną częścią całego ekosystemu leśnego. 68

Załącznik 2. RODZINNE ŻYCIE LEŚNYCH ZWIERZĄT W życiu zwierząt wiosna i lato to czas narodzin i wychowu potomstwa. Bezpieczeństwo dzieci wymaga ogromnej czujności i ostrożności rodziców. Wychowywanie potomstwa wymaga też od rodziców wzmożonej aktywności w poszukiwaniu pożywienia, muszą teraz martwić się nie tylko o własne przetrwanie, ale jednocześnie o swoje dzieci. Warto uświadomić sobie, że kiedy jesteśmy na wycieczce, bywamy obserwowani przez zwierzęta częściej niż sami je widzimy. Dlatego uważajmy, aby w tym okresie szczególnie zachować w lesie spokój, nie zbaczać ze znakowanych szlaków i nie zakłócać życia rodzinnego leśnych mieszkańców. Na pokój dziecinny zwierzęta wybierają miejsce gwarantujące bezpieczeństwo, dobrze ukryte przed drapieżnikami i człowiekiem. Maj i czerwiec to miesiące, kiedy na świat przychodzą małe sarny. Większość koźląt rodzi się w drugiej połowie maja i pierwszej połowie czerwca. Przeważnie są jedynakami, rzadziej dwojaczkami. Nowonarodzone koźlę waży mniej niż dwa kilogramy i w pierwszych dniach życia jest bardzo wrażliwe na niskie temperatury. Wychłodzenie organizmu stanowi śmiertelne zagrożenie. Już dwie trzy godziny po urodzeniu koźlę zaczyna stawiać pierwsze kroki, porusza się powoli i łatwo się męczy. Dlatego przez pierwsze trzy dni nie opuszcza miejsca urodzenia. Później zaczyna podążać za matką na niewielkie odległości, jednak przez większą część dnia pozostaje samo. Sarna przychodzi kilkanaście razy w ciągu dnia, by nakarmić malucha. Sarnię nie ma jeszcze własnego zapachu, dzięki czemu jest trudno wykrywalne dla drapieżników. Matka uważa, by nie położyć się zbyt blisko dziecka i nie pozostawiać zapachu, który mógłby przyciągnąć drapieżniki. Przez pierwsze dwa tygodnie życia jedyną reakcją koźlęcia w obliczu niebezpieczeństwa jest mocne przylgnięcie do podłoża w bezruchu. Pamiętajmy: jeśli przez przypadek znajdziemy w zaroślach małą sarenkę nie dotykajmy jej i szybko się oddalmy. Matka wkrótce przyjdzie do swego dziecka. Odruch ucieczki pojawia się dopiero gdy mała sarna jest już sprawna fizycznie, czyli po dwóch tygodniach życia. Sarni rodzice wykazują zadziwiającą odwagę w obronie swoich dzieci przed drapieżcami, takimi jak lis lub jastrząb. Silnymi uderzeniami przednich kończyn sarna może boleśnie poturbować lisa, któremu maleńkie koźlę wydaje się łatwą zdobyczą. Rogacz często przebywa w pobliżu i odstrasza potencjalnych napastników energicznym szczekaniem, a płacz potomka pobudza samca do ataku na wroga. 69

Załącznik 3. CHARAKTERYSTYKA LEŚNYCH ZWIERZĄT (materiał do karty ćwiczeń) Strzyżyk Jestem maleńkim ptaszkiem, znacznie mniejszym od wróbla. Moje piórka są brązowe, w ciemne prążki. Rozpoznasz mnie po krótkim ogonku, zawsze wesoło zadartym do góry. Mój śpiew jest głośny i melodyjny. Ludzie chętnie go słuchają. Moim domem jest las. Mieszkam nisko nad ziemią, wśród gęstego podszytu. Moje gniazdo znajduje się nisko nad ziemią, wśród korzeni przewróconych drzew i plątaniny gałęzi i jest zbudowane z liści, traw, mchu. Moim pożywieniem są owady i pajęczaki, które zbieram na ziemi, wśród niskich roślin. Mam wielu ptasich sąsiadów. Obok mnie mieszkają pokrzewki, rudziki i inne małe ptaki, które przez całą wiosnę tak pięknie śpiewają. Kiedy ludzie palą ognisko w lesie moim pisklętom grozi śmierć. Kiedy dzieci przedzierają się przez zarośla i rozrzucają sterty suchych gałęzi niszczą moje gniazdo. Kiedy dzieci kopią w leżące kłody, albo po nich skaczą niszczą moje gniazdo. Kiedy ludzie biegają i krzyczą w lesie, nie mogę zbierać pożywienia dla siebie i swoich piskląt. Jaszczurka zwinka Pod koniec czerwca składam w płytkiej norce ziemnej kilka lub kilkanaście jaj, z których za dwa miesiące wylęgną się małe jaszczurki. Moje ubarwienie jest szaro-brązowe w ciemne plamy. W okresie godowym samiec przybiera piękną zielona barwę. Jestem zupełnie bezbronna, nie mam jadu i nie gryzę, a moja skóra jest sucha, pokryta łuskami i całkiem miła w dotyku. Najbardziej ruchliwa jestem w południe, kiedy świeci słońce. Lubię wygrzewać się na kamieniach. Mieszkam na skrajach lasu, na polanach śródleśnych, w otoczeniu leśnych dróg. W zimowy sen zapadam pod koniec września. Moje zimowe kryjówki znajdują się w ziemnych norkach i w martwych kłodach. Moim pożywieniem są głównie owady. Moi krewni i sąsiedzi to jaszczurka żyworodna oraz padalec. Ludzie często zakłócają mój spokój i burzą dom, kiedy niszczą sterty gałęzi lub rozrzucają kamienie, na których wygrzewam się do słońca. Kiedy dzieci rozgrzebują ziemne norki, mogą zniszczyć moje jajeczka. Dużym niebezpieczeństwem dla mnie jest schwytanie, ponieważ wtedy odpada mój kruchy ogon. Padalec Moim domem jest las z obfitym runem i gęstym podszytem. Chętnie zagrzebuję się w ściółce. Unikam silnego słońca, prowadzę skryty tryb życia. Chociaż nie mam nóg i wyglądam jak wąż, to jestem jaszczurką. 70

Mam ruchome powieki i mrugam, czego nie robią węże. Ludzie często myślą, że jestem wężem i boją się mnie. Z tego powodu wielu członków mojej rodziny straciło życie. Jestem zupełnie bezbronny, nie gryzę i nie mam jadu, moja jedyna broń przed człowiekiem to ucieczka i ukrycie. Tak jak wszystkie jaszczurki, schwytany mogę odrzucić ogon. Moje pożywienie to owady, wije, pajęczaki i ślimaki. Jestem jajożyworodny, nie składam jaj. Jednorazowo na świat wydaję do 16 potomków. Moje ubarwienie jest jednolite szaro-brązowe, ale w mojej rodzinie zdarzają się osobniki o pięknym turkusowym odcieniu. Dzięcioł duży Ludzie nazywają mnie lekarzem drzew, ponieważ wiosną i latem moim pokarmem są owady żyjące w drewnie, ich larwy i poczwarki. Wykuwam je moim mocnym dziobem i wybieram ze szczelin długim lepkim językiem. Dziuplę wykuwam w chorych drzewach. Kucie trwa około 2 3 tygodni. Wnętrze dziupli jest wyścielone tylko trocinami, które powstają podczas kucia. Czasami gniazdo zakładam w zeszłorocznej dziupli lub zajmuję dziuplę wykutą przez większego krewniaka dzięcioła czarnego. Moi krewni to: dzięcioł czarny, dzięcioł zielony, dzięciołek. Mój dom to las, w którym rosną stare grube drzewa, tylko w nich znajduję pożywienie i miejsce na dziuple. Kiedy ludzie wycinają stare drzewa tracę swój dom i muszę szukać nowego, ale odpowiednich drzew jest coraz mniej. Czasami zdarza się, że ludzie wycinają drzewo z dziuplą, w której mam pisklęta to dla mnie największa tragedia moje dzieci giną. Oprócz licznych krewnych mam wielu sąsiadów, którzy również zakładają gniazda w dziuplach. Są to: sowy, kowaliki, sikory. Moimi sąsiadami są też nietoperze, które w czasie dnia śpią w dziuplach. Sarna W czasie lata moja sierść jest rudo-brązowa, a w czasie zimy szaro brązowa. Mój mąż zwany jest przez myśliwych rogaczem albo kozłem. Ludzie czasami mylą mnie z jeleniami, choć jestem dużo mniejsza. Moje dzieci rodzą się w maju i czerwcu, przeważnie mam tylko jedno. Moje dziecko jest zupełnie bezbronne, przez większą część dnia pozostaje samo, ponieważ mój zapach mógłby przyciągnąć drapieżców. Jasne plamki na grzbiecie i brak własnego zapachu to sposób mojego dziecka na ukrycie się przed drapieżnikiem. Kiedy ludzie hałasują w lesie i wchodzą w nasze kryjówki nie mogę iść nakarmić mojego dziecka. Czasem zdarza się, że ludzie znajdują moje dziecko i myślą, że jest porzucone, głaszczą, a nawet zabierają ze sobą to dla mnie i dla mego dziecka wielka tragedia. Kuna leśna Moja sierść jest jasno brązowa, a na gardle i szyi mam żółtawą plamę. Mieszkanie znajduję w lasach, ze starymi dziuplastymi drzewami. 71

W odróżnieniu od mojej krewnej kuny domowej unikam sąsiedztwa człowieka. Bardzo sprawnie wspinam się i skaczę z drzewa na drzewo, nawet na odległość 4 m. Najczęściej wędruję i poluję na ziemi. Dzienne kryjówki zakładam w dziuplach drzew, w opuszczonych gniazdach ptasich (głównie ptaków krukowatych i drapieżnych), czasami w stertach gałęzi lub pod korzeniami drzew. Zimą i wiosną jem głównie mięso (gryzonie, ptaki i ich jaja, również gady i płazy), natomiast latem i jesienią chętnie jem owoce: jagody, maliny, czereśnie, jabłka. Moje dzieci rodzą się w marcu i kwietniu i wychowują najczęściej w dziupli starego drzewa, są bardzo wesołe i lubią baraszkować. Opiekuję się dziećmi przez pół roku, aż do końca zimy przebywamy razem. Biegacz gajowy Jestem chrząszczem, mam długie nogi, smukłą sylwetkę i bardzo szybko biegam stąd moja nazwa. Mój pancerz jest brązowy lub czarnozielony, a jego brzegi połyskują barwą niebiesko-fioletową. Jestem aktywny przez całą dobę, choć większość moich krewnych prowadzi nocny tryb życia. Jestem drapieżnikiem, poluję na gąsienice motyli i dżdżownice. Moją bronią są cuchnące soki trawienne, którymi pluję na napastnika, ale nie musisz się mnie bać. Robię to tylko wtedy, gdy zostanę złapany. Jestem pożyteczny dla człowieka, ponieważ zjadam w ciągu roku setki gąsienic, które niszczą uprawy, człowiek to docenił i objął całą moją rodzinę ścisłą ochroną. Mój dom znajduje się w ściółce leśnej nie rozkopuj jej i nie zostawiaj śmieci. Uważaj byś mnie nie zadeptał i pozwól mi bezpiecznie wędrować. 72