lekcja przygotowana przez Paulinę Wiktorską

lekcja przygotowana przez Paulinę Wiktorską Scenariusz przygotowany w ramach programu Equal Koalicja Powrót do wolności Konsultacja merytoryczna - Monika Płatek (wiedza) będą wiedzieli: 1. Jakie są systemy dziedziczenia? 2. Jakie są podstawowe zasady rządzące dziedziczeniem ustawowym? 3. W jaki sposób sporządzić testament i jakie są rodzaje testamentów? 4. Jak można postąpić z otrzymanym spadkiem? (umiejętności) będą umieli: 1. Sporządzić testament (wartości- cele wychowawcze) będą rozumieli, że 1. W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada swobody testowania z ustawowymi zabezpieczeniami dla osób najbliższych w formie zachowków. 2. Spadek nie zawsze jest dobrodziejstwem, może się okazać dla spadkobierców poważnym kłopotem, ale prawo pozwala się tego kłopotu pozbyć. heureza, mini wykład, kazusy, ażurowa piła, quiz, 1. Wprowadzenie (2 minuty). 2. Jakie są systemy dziedziczenia w polskim prawie - heureza i mini wykład - (10 minut). 3. Co się dzieje z majątkiem zmarłego, który nie pozostawił testamentu praca z kazusami (10 minut). 4. Jak sporządzić testament/ powołanie do spadku/przyjęcie i odrzucenie spadku? ażurowa piła - (10 minut). 5. Sprawdzenie quiz (10 minut). 1

Ad. 1 Wprowadzenie do tematu zajęć - 2 minuty. Ta aktywność ma na celu jasne przedstawienie uczestnikom jaki jest temat i cele dzisiejszych zajęć, i jak mamy zamiar je zrealizować. Mówimy uczestnikom, że celem dzisiejszych zajęć jest wprowadzenie do trudnej, obszernej i dość szczegółowej tematyki prawa spadkowego. Warto jednak zapoznać się z przepisami prawa cywilnego, które regulują kwestie związane z dziedziczeniem, ponieważ każdy z nas może spotkać się z sytuacją wymagającą ich zastosowania. Ad 2. Jakie są systemy dziedziczenia w polskim prawie? - 10 minut. (CO) Naszym zadaniem jest zdefiniowanie dwóch systemów dziedziczenia majątku po zmarłym na podstawie testamentu i na podstawie ustawy oraz zrozumienie rządzących nimi podstawowych zasad. (PO CO) Aby odróżniać dziedziczenie na podstawie testamentu od dziedziczenia na podstawie ustawy. (JAK) heureza, mini wykład. Tematyka prawa spadkowego nie jest może szczególnie interesującą częścią prawa cywilnego, ale jej znajomość może okazać się dla nas bardzo korzystna. Tak naprawdę sporo wiemy na temat dziedziczenia, aby uporządkować wiedzę uczestników wykorzystujemy do pracy metodę heurezy. Metoda heurezy polega na odpowiednim zadawaniu pytań uczestnikom. Dzięki temu informacje które chcemy przekazać, udaje nam się otrzymać od samych uczestników. Metodę tę możemy stosować często, zwłaszcza wówczas, gdy trudne wydaje się być wykorzystanie innej. Dobrze jest posługiwać się heurezą w powiązaniu z różnymi metodami wizualizacyjnymi, np. tabelką, wykresem lub choćby wypisaniem najważniejszych haseł na tablicy. Ćwiczenie to nie może być przeprowadzone w formie chaotycznej dyskusji, musi być dokładnie zaplanowane. Trzeba przygotować konkretne pytania, jakie zamierzamy zadać uczestnikom, kolejność ich zadawania oraz właściwe odpowiedzi, aby wiedzieć, jakich informacji oczekujemy od uczestników. Musimy mieć przygotowane również dodatkowe pytania naprowadzające i ewentualne materiały potrzebne do wizualizacji uzyskanych tą metodą informacji. Pytania: 1. Co dzieje się z majątkiem człowieka po jego śmierci? 2. Czy wszystko co wchodzi w skład majątku zmarłego podlega dziedziczeniu? 3. Kto dziedziczy majątek po zmarłym? 4. Na podstawie czego następuje dziedziczenie po osobie zmarłej? 5. Który sposób dziedziczenia ma pierwszeństwo? 1. Co dzieje się z majątkiem człowieka po jego śmierci? Majątek człowieka po jego śmierci przechodzi na spadkobierców, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego: 2

Art. 922. 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. Dziedziczenie jest typem (rodzajem) sukcesji uniwersalnej. Jest to nabycie pochodne pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna). Oznacza to, że następca prawny wchodzi w ogół praw i obowiązków swego poprzednika. Natomiast, dla porównania, przeniesienie posiadania (art. 348-351 KC) jest nabyciem pochodnym pod tytułem szczególnym, a nie ogólnym (sukcesja singularna, a nie uniwersalna). 2. Czy wszystko co wchodzi w skład majątku zmarłego podlega dziedziczeniu? Zwracamy uwagę, że nie tylko prawa, ale i obowiązki zmarłego są dziedziczone przez spadkobierców i że pewne prawa, które mają ściśle osobisty charakter nie wchodzą w skład dziedziczonego majątku. Charakter ściśle osobisty ma na przykład cywilnoprawne roszczenie o zadośćuczynienie. Art. 922. 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. Odesłania [z art. 448 zd. 2 k.c. do art. 445 par. 3 k.c.] nie należy traktować jako ograniczenia dziedziczności tego typu roszczeń. Artykuł 445 3 bowiem stanowi wyjątek od art. 922 2 k.c. Roszczenia o zadośćuczynienie mają wprawdzie charakter majątkowy, są to jednak prawa ściśle związane z osobą. Prawa takie w ogóle nie podlegają dziedziczeniu. Regulacji tej natomiast nie stosuje się do roszczenia o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny. Wynika to z brzmienia art. 445 3 k.c., który dotyczy jedynie zadośćuczynienia. Tymczasem art. 448 k.c. wyraźnie odróżnia zadośćuczynienie od zapłaty na cel społeczny. Ponadto zapłata na cel społeczny nie ma dla pokrzywdzonego wymiaru majątkowego. Prawa niemajątkowe nie wchodzą zaś do masy spadkowej. Pałdyna, Prawo Spółek 2003/7-8/24 - t.9 3. Kto dziedziczy majątek po zmarłym? Kodeks cywilny wymienia podmioty, które nie mogą być spadkobiercami a contrario pozostali mogą dziedziczyć po zmarłym. Art. 927. 1. Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. 3. Fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Spadkobiercami mogą być zatem żyjące w chwili otwarcia spadku czyli w momencie śmierci spadkodawcy osoby fizyczne, oraz poczęte już wówczas dziecko pod warunkiem, że urodzi się żywe, a także istniejące w tym czasie osoby prawne. Spadkobierca może być utworzony również samym testamentem jako fundacja, ale warunkiem musi być jej wpisanie do rejestru w terminie dwóch lat od śmierci jej fundatora. 3

Wskazujemy, na prawne ograniczenia zdolności spadkobrania i próbujemy uczestników nakierować na możliwość uznaniowego wyłączenia kogoś z kręgu podmiotów uprawnionych do dziedziczenia. Art. 928. 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku. 4. Na podstawie czego następuje dziedziczenie po osobie zmarłej? W polskim prawie są dwa systemy dziedziczenia ustawowy i testamentowy. Art. 926. 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Co różni te systemy dziedziczenia? Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie na podstawie testamentu O tym kto jest spadkobiercą i w jakiej części O tym, kto jest spadkobiercą decyduje wola decydują więzy pokrewieństwa. spadkodawcy. Chroni uprawnienia do dziedziczenia osób Pozwala na wydziedziczenie osób najbliższych. najbliższych. Osoby dziedziczą w kolejności i częściach Można powołać do spadku jedną albo kilka określonych w ustawie, osoby z bliższego osób ze wskazaniem ich udziałów. kręgu dziedziczenia wykluczają dziedziczenie osób z dalszych kręgów dziedziczenia. W razie, gdy osoby z najdalszego kręgu Można powołać spadkobiercę dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być testamentowego na wypadek, gdyby inna spadkobiercami, spadek dziedziczy Skarb osoba powołana jako spadkobierca ustawowy Państwa. lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie). Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. bądź też spadek odrzucić. 5. Który sposób dziedziczenia ma pierwszeństwo? Pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe, jeżeli zatem sporządzony został ważny testament i osoba powołana w nim do spadku może i chce przyjąć spadek, przepisy o dziedziczeniu ustawowym nie mają zastosowania. 4

Art. 926. 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Ad 3. Co się dzieje z majątkiem zmarłego, który nie pozostawił testamentu. (CO) Zadaniem naszym jest tutaj uświadomić uczestnikom kto może dziedziczyć majątek po spadkodawcy jeżeli nie zostawił on testamentu. (PO CO) Aby zrozumieć, że prawo dokładnie i szczegółowo reguluje kwestie związane z podziałem majątku. (JAK) Praca z kazusami (10 minut). Józef K. nie pozostawił po sobie testamentu, jego bliscy to małżonka Krysia, syn Alojzy i córka Gertruda, która niestety zginęła w tym samym wypadku samochodowym co tatuś. Gertruda osierociła trójkę dzieci Bolka, Lolka i Tolę. Józef K. pozostawił po sobie spadek o wartości 300 tysięcy złotych. Kto i ile odziedziczy po spadkodawcy. Art. 931. 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Anna Z. pozostawiła po sobie spory majątek, w żałobie pozostali jej bliscy małżonek, ojciec i dwie siostry w jakich częściach są uprawnieni do dziedziczenia? Art. 932. 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. 2. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu bądź z rodzicami, bądź z rodzeństwem, bądź z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy, wynosi połowę spadku. Art. 933. 1. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych. 2. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. 3. Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Zofia A. pozostawiła po sobie majątek, jej trzech braci Tomek, Romek i Atomek, spierali się kto z nich i w jakich częściach będzie dziedziczył po siostrze, kilka lat wcześniej zmarła również ich druga siostra pozostawiając pod opieka męża dwoje dzieci. Jak zostanie podzielony majątek? Art. 934. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. 5

Zenon A. przez całe życie bardzo ciężko pracował i oszczędzał zarobione pieniądze, brak czasu dla innych ludzi spowodował, że jedyną bliską mu istotą pozostawał kot Filemon. Zawsze mówił, że w testamencie przekaże swój cały majątek na schronisko dla zwierząt, nie zdążył go jednak napisać. Co stanie się z majątkiem Pana Zenona? Art. 935. 1. W braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada jego małżonkowi. 2. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa. 3. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Małżeństwo Państwa Kowalskich przysposobiło dwoje dzieci Olę i Olka. Pan Kowalski zmarł. Pomocy w opiece matce nad dwójką przysposobionych maluchów, podjęli się dziadkowie ze strony ojca. Jak zostanie podzielony majątek pozostały po panu Kowalskim? Art. 936. 1. Przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jak by był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jak by przysposabiający był rodzicem przysposobionego. 2. Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. 3. W wypadku gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, przepisu 2 nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych, a jeżeli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobienie utrzymane. Ad 4. Jak sporządzić testament/powołanie do spadku/ przyjęcie i odrzucenie spadku? (CO) Zadaniem naszym jest tutaj uświadomić uczestnikom, że napisanie testamentu wcale nie jest taką prostą sprawą. (PO CO) Aby wiedzieć w jaki sposób rozporządzić swoim majątkiem. (JAK) Ażurowa piła praca w zespołach eksperckich (10 minut). Dzielimy uczestników na trzy grupy, przez losowanie i każdej przekazujemy materiały eksperckie, dotyczące innych uregulowań prawnych. Dzięki temu, że każda z grup nauczy się innych rzeczy, a następnie przekaże nabyte umiejętności pozostałym zaoszczędzimy sporo czasu i energii uczestników. Uczestnicy pracują w swoich grupach na przygotowanych wcześniej materiałach. Dobrze, żeby materiały nie zawierały przepisów ale uproszczony wyciąg z ich treści i żeby były czytelne i wyraźne. Powinniśmy również zadbać, o takie rozmieszczenie uczestników w sali, żeby poszczególne grupy mogły swobodnie i bez zakłócania warunków pracy pozostałych zając się praca nad swoimi materiałami. I zespół ekspercki Formy testamentu Regulacje prawne dotyczące testamentu przewidują, że rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego 6

spadkodawcy, nie można zatem spisać testamentu wspólnego np. z małżonkiem, sąsiadką, przyjacielem. Sporządzić testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, utrzymać je w mocy i nadać im rozsądną treść. Formy testamentu Testamenty zwykłe napisany w całości pismem ręcznym, podpisany i opatrzony datą sporządzony w formie aktu notarialnego ustny w obecności dwóch świadków przed wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), starostą, marszałkiem województwa, sekretarzem powiatu albo gminy lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) niewidomy, głuchy lub niemy; 3) kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; 5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania; 6) osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść; Testamenty szczególne Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo 7

podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny. Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. II zespół ekspercki Powołanie do spadku Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób, jeżeli powoła kilka osób i nie określi ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych. Spadkobiercę powołuje się do całego spadku lub jego ułamkowej części, nie należy rozdysponowywać poszczególnych przedmiotów. Jednak jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę w razie wątpliwości uznaje się za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Nie ważne jest zastrzeżenie w testamencie warunku i terminu. Można jednak powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą. Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów. Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis). Jako spadkobiercę można powołać dowolnie wybraną osobę, trzeba jednak mieć świadomość, że osoby najbliższe spadkodawcy mają prawo do zachowku, tj. pewnej części majątku, który dziedziczyłyby, gdyby nie został ustanowiony testament. Co do zasady zstępnym (czyli dzieciom urodzonym i przysposobionym), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się połowa wartości tego udziału (zachowek) a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Prawo do zachowku przysługuje uprawnionym zawsze, z wyjątkiem sytuacji, w których spadkodawca w sposób wyraźny wydziedziczy osobę uprawnioną do zachowku w testamencie. Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców tylko z pewnych szczególnych powodów. Ktoś może zostać wydziedziczony jeżeli: - wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 8

- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; - uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna zostać zapisana w testamencie. III zespół ekspercki Przyjęcie/odrzucenie spadku Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) i wówczas odpowiada za wszystkie długi obciążające spadek również swoim majątkiem. Może też przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) i wówczas odpowiada za długi spadkowe tylko z majątku spadkowego i tylko do wysokości nabytego spadku. Może też spadek całkowicie odrzucić. Spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co stanowi uprzywilejowanie i zabezpieczenie interesów majątkowych tych podmiotów. Jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także pozostali spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne, oświadczenie takie nie może być również odwołane. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy, co pozostaje do jego decyzji. Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy zaś spadek uważa się zawsze za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Następnie metodą odliczania dzielimy wszystkich uczestników na trzy grupy, dzięki temu w każdej z nich, znajdują się eksperci od różnych zagadnień prawa spadkowego. Każda z grup dostaje do rozwiązania kazus, z opisanym stanem faktycznym. Można wybrać jeden z kazusów i ten sam rozdać we wszystkich grupach, a następnie poprosić jedną grupę o podanie ustalonego rozwiązania a pozostałe grupy poprosić o komentarz i dodanie ewentualnych pomysłów. Z uwagi na to, że lekcja zawiera dużo i dość szczegółowych sytuacji, warto byłoby aby każda z grup rozwiązywała inny kazus, a następnie omawiała go przed wszystkimi uczestnikami. Trzeba jednak mieć na uwadze ograniczenia czasowe, przez które może się to jednak okazać niemożliwe. Istotne jest to, aby do każdego kazusu mieć przygotowane rozwiązanie, ponieważ w razie pomyłki uczestników łatwiej będzie zweryfikować prawidłowość wykonanego zadania. 9

Antonina M. staruszka o bardzo bogatym dorobku majątkowym, postanowiła spisać testament, ponieważ jej rodzina nie zawsze potrafi znaleźć konsensus w różnych sprawach a zwłaszcza gdy w grę wchodzą kwestie majątkowe. Udała się w tym celu do notariusza. ukochana wnusia 5 letnia Zuzia - sierota po synu Piotrusiu córka Ela z mężem Leopoldem synowie Jacek i Wacek Pani Antonina wydziedziczyła w testamencie synów Jacka i Wacka, podając jako przyczynę wydziedziczenia ich hulaszczy tryb życia. Jako spadkobiercę powołała Zuzię, nie wspominając w testamencie o nikim innym. Czy testament jest ważny? Czy Zuzia dziedziczy cały majątek? Co może zrobić Zuzia jako osoba powołana do spadku? Rozwiązanie Kazusu: Testament jest ważny, ponieważ przepisy kodeksu cywilnego przewidują możliwość sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego. Zuzia nie dziedziczy całego majątku na wypadek śmierci babci, ponieważ Pani Antonina w wyraźny sposób wydziedziczyła wyłącznie swoich dwóch synów Jacka i Wacka, w związku z tym córce Eli przysługuje, pomimo spisania testamentu, ustawowe prawo do otrzymania zachowku, w wysokości połowy udziału, jaki należałby się jej gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Osoby, które zostają wydziedziczone, a więc w tym przypadku Jacek i Wacek, są traktowane tak jakby nie dożyły momentu otwarcia spadku a syn Piotruś zmarł, pozostawiając po sobie jedną córkę, która jest z mocy ustawy uprawniona do dziedziczenia jego udziału w całości, ponieważ nie posiada rodzeństwa a zatem Zuzia i Ela zgodnie z systemem dziedziczenia ustawowego, otrzymałyby po ½ części majątku spadkowego, ponieważ Zuzia została powołana do spadku na podstawie testamentu, Eli przysługuje prawo do zachowku w wysokości ¼ majątku spadkowego. Pozostałą jego część dziedziczy Zuzia. Zuzia nie musi się o nic martwić, nawet jeżeli okaże się, że kochana babcia zadłużyła swój majątek w znaczny 10

sposób, ponieważ gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych (Zuzia ma dopiero 5 lat) brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a więc bez ewentualnej odpowiedzialności ponad wartość nabytego spadku. Pięciu braci, miało babcię, która była niezwykle bogatą kobietą, przed śmiercią postanowiła rozdysponować swoim majątkiem, spisała testament, zapisując wszystko swojemu sąsiadowi. Dwóch braci ma żyjących rodziców, natomiast trzech ma tylko matkę, która była żoną zmarłego syna spadkowadczyni. Testament został sporządzony na komputerze wydrukowany, opatrzony datą i podpisany własnoręcznie przez babcię. Kto i w jakich częściach dziedziczy majątek spadkowy? Rozwiązanie kazusu: Testament jest nieważny, ponieważ dla ważności testamentu pisemnego konieczne jest aby w całości spisany był własnoręcznie przez testującego, samo opatrzenie drukowanego dokumentu własnoręcznym podpisem i datą nie jest wystarczające. W związku z tym powołany do spadku sąsiad musi pogodzić się, że nie ma szans na wzbogacenie się, ponieważ w przypadku nieważności testamentu następuje dziedziczenie z mocy ustawy. Dziedziczy zstępny babci w ½ i każdy z trzech wnuków osieroconych przez ojca po 1/3 pozostałej połowy masy spadkowej. 11

Czterech wybitnych prawników zastanawia się w jaki sposób pomóc klientom, którzy zwrócili się o poradę w zakresie spadku jaki pozostał po bliskiej im osobie. Jakie jest najlepsze wyjście z sytuacji.? Pan Zygfryd spisał swą ostania wolę w testamencie, cały majątek zapisał córce studiującej za granicą, umieścił w testamencie zapis, że jeżeli córka nie zechce spadku przyjąć, spadkobiercą całości majątku ma być małżonka Jadwiga. Nic nie wspomniał w testamencie o swoich dwóch synach. Córka studiująca za granicą złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku, twierdząc, że nie zamierza dla starej schedy rezygnować z kariery międzynarodowej. Synowie twierdzą, że testament jest nie ważny i że to oni powinni dziedziczyć cały majątek po połowie skoro ich siostra go nie chciała. W tym czasie Jadwiga dowiedziała się, że całe gospodarstwo jakie ma dziedziczyć obciążone jest kredytem zaciągniętym przez jej małżonka na gry hazardowe, który pozostał do spłaty. Rozwiązanie kazusu: Testament jest ważny, możliwe jest powołanie spadkodawcy przy jednoczesnym dokonaniu podstawienia na wypadek gdyby nie przyjął on spadku. Córka odmówiła przyjęcia spadku i miała do tego prawo, spadkobiercą staję się zatem matka. Synowie nie zostali wydziedziczeni więc przysługuje im prawo do zachowku. Nie przysługuje ono ich siostrze ponieważ spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Sytuację komplikuje fakt, że spadek jest zadłużony, nie wiemy co uczestnicy zaproponują klientom prawników, ale warto w tym miejscu pamiętać o możliwości przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza i wówczas odpowiada za długi spadkowe tylko z majątku spadkowego i tylko do wysokości nabytego spadku. Ad.5 Sprawdzenie: (CO) Dowiemy się czy rozumiemy i pamiętamy przepisy regulujące kwestie związane z dziedziczeniem majątku po zmarłym. 12

(PO CO) Aby zyskać świadomość, że możemy rozdysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci oraz odziedziczyć spadek po naszych bliskich. (JAK)Quiz (10 minut) Quiz jest bardzo dobrą i skuteczną metodą sprawdzenia tego, czy udało nam się przekazać uczestnikom zajęć tę wiedzę, którą przekazać chcieliśmy. Można go przeprowadzić na wiele różnych sposobów. Możemy na przykład przeprowadzić tę aktywność w formie, w jakiej przeprowadzane są teleturnieje. Zapraszamy do wspólnego ćwiczenia jednego uczestnika jako prowadzącego konferansjera, trzech ekspertów do komisji eksperckiej(po jednym z każdej grupy eksperckiej wyłonionej w pierwszym losowaniu przeprowadzonym przy ażurowej pile) i uczestników teleturnieju (po dwóch specjalistów z każdej grupy eksperckiej wyłonionej w pierwszym losowaniu przeprowadzonym przy ażurowej pile). Uczestnicy zostają podzieleni przez prowadzącego na dwie drużyny w ten sposób aby w każdej z nich znalazł się ekspert od wiedzy zdobytej w ażurowej pile. Prowadzącemu konferansjerowi przekazujemy listę pytań wraz z punktacją za udzielane odpowiedzi oraz zasadami przebiegu teleturnieju i prosimy aby objaśnił je uczestnikom i poprowadził teleturniej, tak aby przyciągnąć uwagę jak największej liczby widzów. Zasady teleturnieju: Prowadzący odczytuje głośno pytanie, drużyna, która zna odpowiedź podnosi rękę na znak gotowości do jej udzielenia, członkowie drużyn mogą konsultować się między sobą zanim zdecydują się na odpowiedź, jednak nie powinno to trwać zbyt długo, ponieważ prowadzący udziela głosu drużynie, która zgłosi się jako pierwsza. Za każdą odpowiedź można uzyskać 1 punkt, o jego przyznaniu decyduje komisja ekspercka. Po podliczeniu punktów wyłaniamy zwycięzcę. Pytania: 1. Małżonkowie spisali wspólny testament, w którym podzielili cały swój majątek po połowie na dwójkę dzieci, czy testament jest ważny? 2. 17 latek udał się do notariusza z zamiarem spisania testamentu. Co powie mu notariusz? 3. Pewien urzędnik w obecności burmistrza i dwóch swoich kolegów postanowił ustnie rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci, czy może to zrobić? 4. Podczas pożaru jeden ze strażaków sporządził ustny testament w obecności swoich trzech kolegów, czy po upływie trzech lat od zdarzenia testament jest nadal ważny? 5. Pasażer podczas podróży samolotem, postanowiła oświadczyć swą ostatnia wolę pilotowi i dwóm innym pasażerom, czy testament będzie ważny? 6. Dziadek zapisał swojej wnuczce cały majątek z zastrzeżeniem, że może go otrzymać jeśli skończy studia i zostanie prawnikiem, czy mógł tak postąpić? 7. Ojciec w testamencie powołał do spadku swojego jedynego syna ale zapisał, aby jego ulubiony motor został przekazany sąsiadowi. Czy zapis jest ważny? 8. Komu przysługuje prawo do zachowku? 9. Ojciec wydziedziczył córkę ponieważ nie chciała studiować medycyny. Czy to wystarczający powód? 10. Do jakiej wysokości zachowku ma prawo małoletni lub trwale niezdolny do pracy? 11. Co dzieje się, jeżeli spadkobierca przez rok nie złoży oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku? 12. Czy można odrzucić połowę spadku? 13. pewien młodzieniec złożył oświadczenie o przyjęciu spadku a potem rozmyślił się i chciał je odwołać. Czy może? 14. Czy gmina może odrzucić spadek po osobie nie mającej spadkobierców? 13

15. Czy oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone przed notariuszem jest ważne? Inną formą sprawdzenia, możliwą do przeprowadzenia zwłaszcza wówczas kiedy do końca zajęć nie zostało zbyt wiele czasu, jest zamieszczenie na dużej planszy drzewa genealogicznego wieloosobowej rodziny i przygotowanie kilku kartek, które będą służyły do zasłaniania osób, które opuściły swoich bliskich. Prowadzący kilka razy robi roszadę pomiędzy żyjącymi i nieobecnymi już wśród nas, pytając uczestników kto i w jakiej części w danym stanie faktycznym dziedziczy. Ćwiczenie wcale nie jest proste, dlatego dobrze jest jeśli prowadzący w razie potrzeby naprowadza uczestników na prawidłowe odpowiedzi. Drzewo genealogiczne rodziny Miśkiewiczów: Jan i Marianna Piotr Zuzia (mąż Zenon) Paweł (żona Pelagia) Kasia (mąż Kazio) Krysia (mąż Kuba) Wojtuś i Weronika Jasio i Jadzia Rysio Na zakończenie zajęć warto zwrócić uwagę uczestników na to, że wszystkie poruszane przez nas wspólnie problemy są niezwykle istotne, ale dotyczą tylko kwestii majątkowej spuścizny, po osobie, która od nas odchodzi. Ważne jest to, czy dzieci będą miały gdzie mieszkać, gdy zabraknie rodziców, czy siostra będzie mieć majątek, który przeznaczy na wychowanie i wykształcenie osieroconych bratanków, ale tak naprawdę poza majątkiem, który ktoś po sobie zostawia, pozostaje po nim znacznie więcej. Wspomnienie, przekazana wiedza, umiejętności, wartości, może nie zawsze idealny wzór do naśladowania, czasem przykład tego jak nauczyć się korzystać z czyjegoś doświadczenia, by dzięki niemu nie musieć uczyć się na własnych błędach. Zawsze jednak chodzi o człowieka, który dla nas odszedł zbyt szybko... Śpieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą... 1 1. M.Płatek, Ł. Bojarski (1999) Z Prawem na Ty. Zakamycze. Kraków 2. USTAWA Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Z dnia 18 maja 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zm.) 1 Jan Twardowski, Śpieszmy się, [w:] Kazanie gorętsze, Warszawa 1996. 14