INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2010 ROKU

INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2010 ROKU WARSZAWA, sierpień 2011 r.

2

Spis treści : I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA... 5 Międzynarodowy Rok Lasów 2011... 10 II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2010 ROKU... 11 III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH... 14 Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów... 14 Powierzchnia lasów w Polsce... 15 Własnościowa struktura drzewostanów... 16 Siedliskowa struktura drzewostanów... 17 Gatunkowa struktura drzewostanów... 17 Wiekowa struktura drzewostanów... 19 Zasoby drzewne... 19 IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW... 22 Zagrożenie lasów przez szkodniki owadzie... 22 Grzybowe choroby infekcyjne... 23 Zamieranie drzewostanów i inne szkody... 24 Pożary lasów... 25 Stan lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego... 27 V. OCHRONNE FUNKCJE LASU... 27 VI. NATURA 2000... 28 VII. EFEKTYWNOŚĆ GOSPODARKI LEŚNEJ W PGL LP... 30 VIII. GOSPODAROWANIE GRUNTAMI LEŚNYMI I LASAMI ZASOBU WŁASNOŚCI ROLNEJ SKARBU PAŃSTWA... 33 IX. LASY W PARKACH NARODOWYCH... 34 X. GOSPODARKA LEŚNA W LASACH NIESTANOWIĄCYCH WŁASNOŚCI SKARBU PAŃSTWA... 35 Ogólne dane o stanie lasów prywatnych w Polsce... 35 Nadzór nad gospodarką leśną w lasach prywatnych wykonywanie, treść i planowanie 36 XI. ŁOWIECTWO... 36 XII. SEKTOR LEŚNO-DRZEWNY... 37 XIII. PODSUMOWANIE... 38 3

4

Podstawa prawna art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59, z późn. zm.) Informacja o stanie lasów oraz realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości w Polsce jest corocznie przedmiotem oceny rządu i parlamentu. Od 2009 r. Informacja o stanie lasów i Informacja o realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości przedstawiona zostaje w postaci jednego dokumentu. Informację za 2010 r. opracowano na podstawie Raportu o stanie lasów w Polsce w 2010 r. sporządzonego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych, danych z Głównego Urzędu Statystycznego, Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oraz informacji: Agencji Nieruchomości Rolnych, Instytutu Badawczego Leśnictwa, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz Ministerstwa Środowiska. Opracowanie zawiera najważniejsze dane dotyczące stanu lasów, realizacji zalesień i leśnictwa w Polsce w 2010 r., sygnalizuje również najważniejsze problemy i wydarzenia w 2011 r. Charakterystyka zasobów leśnych kraju w 2010 r. prezentowana jest w oparciu o wyniki Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu (dalej WISL). Informacje pochodzące z WISL służą opisaniu stanu zasobów pod kątem struktury gatunkowej, wiekowej i miąższościowej. I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA Polityka leśna państwa (PLP) przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 22 kwietnia 1997 r. jest dokumentem kierunkującym działania w obszarze leśnictwo, wskazującym na powiązanie leśnictwa w układach międzysektorowych i międzynarodowych. Obejmuje ona lasy wszystkich form własności i określa drogi do realizacji funkcji lasu produkcyjnych, ekologicznych i społecznych. PLP nawiązuje do: - postanowień Polityki Ekologicznej Państwa uchwalonej przez Sejm RP w 1991 r. rozwijając jej postanowienia w odniesieniu do lasów wszystkich form własności, - zasad Leśnych i Agendy 21 uchwalonych na konferencji UNCED w Rio de Janeiro (1992), - europejskich Deklaracji Ministrów Leśnictwa w sprawie Ochrony Lasów (Strasburg 1990 i Helsinki 1993), które określiły wytyczne zrównoważonej, trwałej gospodarki leśnej i doprowadziły do procesu ustanowienia jej kryteriów i wskaźników. Wykonanie PLP należy głównie do Lasów Państwowych, dla których podstawą działań jest ustawa o lasach. Cele PLP są w ustawie określone bardzo ogólnie i dotyczą m.in. Leśnych 5

Kompleksów Promocyjnych, stanu i ochrony lasu czy zwiększenia powierzchni lasów. Przyjęte przez ustawodawcę uregulowania prawne umożliwiają realizację PLP z wykorzystaniem m.in.: funduszu leśnego, planowania urządzeniowego, uznawania lasów za ochronne. Ustawa określa też hierarchię celów gospodarki leśnej poprzez: 1) powszechną ochronę lasów, 2) trwałość utrzymania lasów, 3) ciągłość i zrównoważone wykorzystanie wszystkich funkcji lasów, 4) powiększanie zasobów leśnych. Realizacja przez Lasy Państwowe PLP wymaga znacznych środków finansowych, gdyż podejmowanie działań służących ekologizacji gospodarki leśnej poprzez m.in. powiększanie obszarów chronionych, przebudowę drzewostanów jednogatunkowych w kierunku drzewostanów mieszanych, ochronę różnorodności biologicznej, ograniczanie zrębów zupełnych, powoduje znaczny wzrost kosztów gospodarki leśnej. Korzyści są jednak niewspółmierne do ponoszonych nakładów, bowiem dobrze chronione ekosystemy leśne, właściwie zarządzane, świadczą liczne usługi z których korzysta społeczeństwo. Rozwijanie zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, wiąże się bezpośrednio z zachowaniem i powiększaniem zasobów leśnych i bogactwa różnorodności lasów. Dotychczas zadanie to jest realizowane głównie w lasach zarządzanych przez PGL LP oraz w parkach narodowych. W lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa, z uwagi na ich rozdrobnienie, a także z powodu braku możliwości rekompensowania ich właścicielom zwiększonych kosztów prowadzenia gospodarki leśnej uwzględniającej ochronę różnorodności biologicznej, lub mechanizmów wspierających takie działania, ograniczają się one w zasadzie do wzbogacenia składów gatunkowych upraw leśnych, szczególnie przy zalesianiu gruntów porolnych. Z głównych zadań PLP dobrze były realizowane dwa pierwsze etapy Krajowego programu zwiększania lesistości przypadające na lata 1995-2000 i 2001-2005. Łącznie w tym okresie zalesiono 206,7 tys. ha. W odniesieniu do kolejnego okresu (2006-2010) KPZL zakładał wykonanie zalesień na powierzchni 160 tys. ha średnio 32 tys. ha rocznie. Zalesienia wykonane w 2010 r. odpowiadają zaledwie 18,3% średniorocznych oczekiwań. Objęcie siecią Natura 2000 znacznej części terenów leśnych (58,1% pow.) i nieleśnych oraz modyfikacja sposobów ich użytkowania, a także konieczna ocena oddziaływania na środowisko planowanych zalesień, będą miały ogromny wpływ na możliwość zwiększania lesistości kraju, zwłaszcza w sektorze prywatnym. Ważną pozycję w realizacji celów PLP zajmuje ochrona przyrody i ochrona różnorodności biologicznej. W 2010 r. rezerwaty przyrody obejmowały powierzchnię 164,2 tys. ha, w tym 64,6 tys. ha stanowiły lasy. Ponadto 121 parków krajobrazowych oraz 386 obszarów chronionego krajobrazu częściowo zostało utworzonych na terenach leśnych (GUS 2010 r.). 6

W roku 2010, podobnie jak w latach poprzednich, w lasach zarządzanych przez PGL LP realizowano programy: restytucji cisa, restytucji jodły w Sudetach Zachodnich, reintrodukcji głuszca. Kontynuowano realizację Programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych Polsce na lata 1991-2010, najbardziej zaawansowanego w Europie programu zachowania leśnego materiału rozmnożeniowego. Zachowywane są w stanie zbliżonym do naturalnego lub odtwarzane śródleśne zbiorniki i cieki wodne, a także jest prowadzona renaturalizacja i szczególna ochrona lasów łęgowych, wilgotnych oraz bagien i torfowisk. Mała retencja leśna w Lasach Państwowych od lat 90 XX wieku znajduje ważne miejsce w prowadzonej na ekologicznych podstawach, trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarce leśnej. Projekt Przeciwdziałanie skutkom odpływu wód opadowych na terenach górskich. Zwiększenie retencji i utrzymanie potoków oraz związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie jest jednym z trzech przedsięwzięć, które Lasy Państwowe realizują w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007 2013. Kolejnym realizowanym w tym Programie projektem jest Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych. W ramach tego projektu ok. 30 tys. ha zostanie zabezpieczonych przed powodzią i suszą, ponadto zwiększą się możliwości retencyjne ekosystemów leśnych. Projekt będzie realizowany na terenie 450 gmin w 179 nadleśnictwach, a wartość inwestycji wyniesie 195 mln zł. Natomiast projekt Rekultywacja na cele przyrodnicze terenów zdegradowanych, popoligonowych i powojskowych, zarządzanych przez PGL LP, zakłada rekultywację ponad 20 tys. ha m.in. poprzez: saperskie rozpoznanie i oczyszczenie terenów dawnych poligonów, usunięcie zanieczyszczeń gruntu oraz jego rewitalizację oraz zalesienie i odnowienie. Lasy Państwowe realizują także projekty, korzystając z funduszy programu LIFE+. Do największych z nich należą kampania informacyjno-promocyjna Ogień w lesie a przyroda podniesienie świadomości mieszkańców terenów wiejskich w zakresie zapobiegania pożarom lasów oraz Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000 realizowany na terenie RDLP w Białymstoku. Przy pozyskaniu drewna wdrażane są przyjazne środowisku techniki pozwalające na prowadzenie prac w sposób ograniczający do minimum uszkodzenia: wyrób sortymentów drzewnych w drzewostanie i zrywkę (wstępny wywóz) ciągnikami nasiębiernymi po odpowiednio zaplanowanych szlakach zrywkowych, rezygnacja z ciężkiego sprzętu transportowego, stosowanie sprzętu specjalistycznego w lasach o szczególnych wartościach przyrodniczych. Zasady trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej są systematycznie wprowadzane w życie. Szczególne miejsce w promocji trwale zrównoważonej gospodarki 7

leśnej i wykorzystywaniu pozaprodukcyjnych funkcji lasu zajmują leśne kompleksy promocyjne (LKP). Dzięki LKP możliwy stał się szerszy kontakt społeczeństwa z leśnikami, celem działalności edukacyjnej na terenie LKP jest bowiem promowanie, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, proekologicznej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. LKP są ponadto alternatywą dla nadmiernie przeciążonych ruchem turystycznym parków narodowych, w których turystyka odbywa się według rygorystycznych, ściśle określonych zasad. Łączna powierzchnia 19 LKP wynosi 1 002 764 tys. ha, w tym w PGL LP 979 tys. ha, co odpowiada 14% powierzchni znajdującej się w zarządzie PGL LP. Łącznie obejmują 58 nadleśnictw i 6 jednostek spoza Lasów Państwowych. Lp. Położenie LKP Powierzchnia Nazwa LKP RD LP Nadleśnictwo ( ha) 1 Bory Lubuskie Zielona Góra Lubsko 32 135 2 Bory Tucholskie Toruń Tuchola, Osie, Dąbrowa, Woziwoda, Trzebciny 84 140 3 Lasy Beskidu Sądeckiego Kraków Piwniczna, Leśny Zakład Doświadczalny w Krynicy (AR w Krakowie) 19 650 4 Lasy Beskidu Śląskiego Katowice Bielsko, Ustroń, Wisła, Węgierska Górka 39 883 5 Lasy Birczańskie Krosno Bircza 29 578 6 Lasy Gostynińsko- Łódź Włocławskie Toruń Gostynin, Łąck, Włocławek 53 093 7 Lasy Janowskie Lublin Janów Lubelski 31 620 8 Lasy Mazurskie 9 Lasy Oliwsko Darżlubskie Olsztyn Białystok 10 Lasy Rychtalskie Poznań 11 Lasy Spalsko- Rogowskie Łódź 12 Lasy Warcińsko- Polanowskie Strzałowo, Spychowo, Mrągowo, Pisz, Maskulińskie Stacja Badawcza Rolnictwa i Hodowli Zachowaw. Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Popielnie 118 216 Gdańsk Gdańsk, Wejherowo 40 907 Antonin, Syców, Leśny Zakład Doświadczalny Siemianice (AR w Poznaniu) Brzeziny, Spała, Leśny Zakład Doświadczalny LZD Rogów (SGGW w Warszawie) 47 992 34 950 Szczecinek Warcino, Polanów 37 335 13 Puszcza Białowieska Białystok Białowieża, Browsk, Hajnówka 52 637 14 Puszcza Kozienicka Radom Kozienice, Zwoleń, Radom 30 435 15 Puszcza Notecka Piła, Poznań, Potrzebowice, Wronki, Krucz, Sieraków, Szczecin Oborniki, Karwin, Międzychód 137 273 16 Puszcze Szczecińskie Szczecin Kliniska, Gryfino, Trzebież, Lasy Miejskie Szczecina 61 070 17 Puszcza Świętokrzyska Radom Kielce, Łagów, Suchedniów, Zagnańsk, Skarżysko, Daleszyce 76 885 18 Sudety Zachodnie Wrocław Szklarska Poręba, Świeradów 22 866 19 Lasy Warszawskie Warszawa Celestynów, Chojnów, Drewnica, Jabłonna, Lasy m. st. Warszawa 52 099 Ogółem powierzchnia LKP 1 002 764 Tab. 1. Charakterystyka Leśnych Kompleksów Promocyjnych (Raport o stanie lasów w Polsce 2010 r.) 8

Istotną rolę w tworzeniu polskiego modelu leśnictwa pełnią badania naukowe. Obecnie prowadzone prace badawcze koncentrują się m.in. w obszarach: monitoringu stanu lasu, rewitalizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów, poprawy stanu zdrowotnego drzewostanów, zwiększenia retencji wodnej w siedliskach leśnych, genetyki drzew, systemów informacji przestrzennej oraz łowiectwa. Za szczególne obszary o znaczeniu naukowym i badawczym uznaje się LKP, gdzie dzięki pełnemu rozpoznaniu środowiska leśnego prowadzone są interdyscyplinarne badania naukowe. Zaś wyniki tych badań mają duże znaczenie w doskonaleniu metod gospodarowania lasem. W 2010 r. badania finansowane były ze środków PGL LP i NFOŚiGW na zamówienie Ministra Środowiska. Część projektów badawczych była finansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w trybie określonym w przepisach ustawy z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki. Wyrazem ochrony i zachowania różnorodności biologicznej w lasach jest zaliczenie znacznych obszarów leśnych do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Spowoduje to m.in. zwiększenie nakładów PGL LP w zakresie ochrony tych obszarów przy jednoczesnym braku rekompensaty poniesionych kosztów. Temat szerzej omówiony w rozdziale Natura 2000. Bardzo trudnym zadaniem wynikającym z PLP jest obecnie poprawa gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa. Nadal występuje duże rozdrobnienie powierzchni tych lasów. Niemal wszystkie działania przewidziane w PLP uwarunkowane są zakresem dofinansowywania gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa (ekonomiczne uwarunkowanie efektywności gospodarowania, motywowanie do wspólnego gospodarowania, komasacja lasów rozdrobnionych, wykup lasów od osób niezainteresowanych posiadaniem lasu). W połowie 2009 r. Minister Środowiska, w celu poprawy efektywności gospodarowania w tych lasach, wystąpił do Prezesa Krajowej Rady Izb Rolniczych z inicjatywą wsparcia prywatnych właścicieli lasów oraz ewentualnego utworzenia Krajowego Związku Zrzeszeń Leśnych. W dniu 14 września 2010 r. podpisano porozumienia między Krajową Radą Izb Rolniczych, Ministrem Środowiska, Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Państwowym Gospodarstwem Leśnym Lasy Państwowe w sprawie wspólnych działań na rzecz powstania zrzeszeń leśnych, pomocy już istniejącym zrzeszeniom leśnym oraz przy powołaniu Krajowego Związku Zrzeszeń Leśnych. Porozumienie ma na celu wspieranie zrzeszeń leśnych w zakresie merytorycznym, administracyjnym i organizacyjnym, lecz nie zobowiązuje uczestniczących w nim instytucji do ponoszenia kosztów tych działań. W maju 2011 r. został zarejestrowany Polski Związek Zrzeszeń Leśnych (PZZL) z siedzibą w Sękocinie (IBL). Związek ma szeroką formułę i jest otwarty na udział w nim różnych form wspólnej działalności właścicieli lasów prywatnych, w tym leśnych wspólnot gruntowych. 9

Tworzenie stowarzyszeń właścicieli lasów w Polsce nie jest łatwe. Wynika to z niewielkiej motywacji właścicieli lasów do wspólnych działań i rozdrobnienia własności leśnej oraz starzenia się ludności wiejskiej. Temat szerzej omówiony w rozdziale Efektywność gospodarki leśnej w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Mimo tego, że lasy zajmują powierzchnię ponad 9 mln ha i pokrywają ponad 29% powierzchni kraju oraz, że spełniają stale zyskujące na znaczeniu funkcje społeczne, są zdecydowanie niedoceniane jako ważny element rozwoju gospodarczego kraju. Zgodnie z zasadą pomocniczości (Art. 5 Traktatu UE) kompetencje w zakresie polityki leśnej należą do państw członkowskich UE, jednak Komisja Europejska zwraca uwagę na możliwości zwiększenia skuteczności programów krajowych m.in. poprzez monitorowanie stanu lasów UE oraz przewidywanie tendencji rozwojowych. W marcu 2010 r. Komisja Europejska przedstawiła zieloną księgę Ochrona lasów i informacje o lasach w UE: przygotowanie lasów na zmianę klimatu. Jest ona pewnego rodzaju kompendium wiedzy o wpływie, jaki wywierają lasy na zjawiska klimatyczne. Przedstawia ogólną sytuację lasów, ich znaczenie na świecie oraz cechy i funkcje lasów w UE. Prezentuje przegląd dostępnych instrumentów służących zapewnieniu ochrony lasów oraz istniejące systemy informacji o lasach. W 2010 r. Parlament Europejski rozpoczął prace nad rezolucją w sprawie zielonej księgi KE, która została ostatecznie uchwalona 11 maja 2011 r. W czerwcu 2011 r. w Oslo na VI Ministerialnej Konferencji w sprawie Ochrony Lasów w Europie ministrowie odpowiedzialni za lasy w 43 krajach europejskich podpisali mandat dla negocjacji europejskiej konwencji o lasach. Decyzja ta ma historyczne znaczenie, gdyż jest wyrazem odpowiedzialności za trwałość lasów kontynentu. Podczas polskiej prezydencji w Radzie UE negocjacje prawnie wiążącego porozumienia (Legally Binding Agreement) w tym zakresie są jednym z priorytetów w obszarze leśnictwa. Międzynarodowy Rok Lasów 2011 Organizacja Narodów Zjednoczonych ustanowiła rok 2011 Międzynarodowym Rokiem Lasów. Jego główne hasło Lasy dla ludzi uświadamia znaczenie lasów w życiu człowieka. Las łagodzi klimat, daje ludziom na całym świecie drewno oraz środki do życia. Istnienie lasów warunkuje codzienną egzystencję co najmniej 1,6 mld mieszkańców planety. Lasy są także domem dla ponad 60 milionów osób, głównie członków społeczności tubylczych i lokalnych. Trzecia część powierzchni zasobów leśnych odgrywa ważną rolę w światowej gospodarce, dostarczając 10

drewna różnym gałęziom przemysłu. Lasy mają także swój udział w hamowaniu efektu cieplarnianego i wiązaniu węgla. Polskie Lasy Państwowe, włączając się w światowe obchody Międzynarodowego Roku Lasów, przygotowały obszerną promocję. Ministerstwo Środowiska, w ramach obchodów Roku Lasów, zorganizowało konkurs skierowany m.in. do LKP na przeprowadzenie akcji edukacyjnej pn. Różnorodność biologiczna lasów. Konkurs ma na celu upowszechnienie wiedzy nt. różnorodności biologicznej w związku z Dekadą Różnorodności Biologicznej oraz promocję Międzynarodowego Roku Lasów. W ramach okolicznościowych imprez planuje się m.in. cykl edukacyjny Dni otwarte w nadleśnictwach wokół dużych miast, polegające na zapraszaniu lokalnych społeczności w weekendy do ośrodków edukacji leśnej i na ścieżki edukacyjne LP. II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2010 ROKU W 2010 r. według wstępnych danych GUS zalesiono łącznie 5 865 ha gruntów (wzrost o 4,5% w stosunku do roku ubiegłego), w tym 786 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa (spadek o ponad 44%) oraz 5 079 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa (wzrost o ponad 32%). Ryc. 1. Rozmiar zalesień (sztucznych) w Polsce w latach 1990 2010 z podziałem na etapy KPZL (GUS, Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Powyższe dane wskazują na wyraźny stopniowy spadek zalesianych powierzchni w latach 2006-2009, natomiast w 2010 r. nastąpiło zahamowanie tego trendu i dopiero w kolejnych latach 11

będzie można stwierdzić, czy poziom rocznie zalesianych powierzchni się ustabilizował, czy nastąpi ponowny wzrost. Powierzchnie zalesień wykonanych w 2010 r. w układzie województw i własności gruntów przedstawione są w tabeli nr 2. Województwo Ogółem Lasy publiczne* Lasy prywatne POLSKA Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie * - bez sukcesji naturalnej Razem w tym PGL LP 5864,9 785,9 724,2 5079,0 440,9 156,7 141,8 284,2 228,1 34,6 34,3 193,5 395,9 3,1 3,1 392,8 100,2 0,7 0,7 99,5 370,1 68,4 68,4 301,7 70,7 18,6 9,6 52,1 716,1 4,7 3,4 711,4 131,3 53,1 51,3 78,2 440,1 34,7 11,1 405,4 358,6 16,9 16,9 341,7 449,3 65,5 61,5 383,8 49,5 10,1 3,4 39,4 308,4 5,0 5,0 303,4 1 136,1 26,1 26,0 1 110,0 328,9 75,6 75,6 253,3 340,7 212,1 212,1 128,6 Tab. 2. Powierzchnia (w ha) zalesień w 2010 r. według województw i własności gruntów (według danych GUS) Podobnie jak w ubiegłych latach zdecydowanie największą powierzchnię zalesiono w województwie warmińsko-mazurskim, niemal w całości na gruntach prywatnych. Uwagę zwraca również znaczny wzrost w stosunku do ubiegłego roku powierzchni zalesień w województwie mazowieckim i spadek w zachodniopomorskim. Najmniej nadal zalesia się w województwie śląskim, małopolskim i opolskim, choć tu odnotowano wzrost, a do tego grona dołączyło lubuskie, w którym nastąpił znaczny spadek powierzchni zalesień. Ponadto, według danych GUS, w 2010 r. ponad 207 ha uznano jako zalesienia powstałe w wyniku sukcesji naturalnej (w 2007 r. 359 ha, w 2008 r. 261 ha, w 2009 r. 252 ha). 12

Od 2005 r. Agencja Nieruchomości Rolnych znacząco ograniczyła przekazywanie do PGL LP gruntów do zalesień. Wraz z ograniczeniami wynikającymi z ustanowienia obszarów sieci Natura 2000 spowodowało to duży spadek powierzchni zalesień gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa. W ten sposób ograniczona została realizacja założeń III etapu KPZL na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa (planowana w programie powierzchnia zalesień miała w latach 2006-2010 wynieść 40 tys. ha, czyli po 8 tys. ha rocznie), a także wykonanie IV etapu programu w latach 2011-2020. Zalesienia na gruntach państwowych objęły w 2010 r. zaledwie 786 ha, w tym wykonane przez PGL LP ponad 724 ha. Od 2005 r. praktycznie całość zalesień na gruntach niestanowiących własności Skarbu Państwa jest realizowana w oparciu o przepisy wykonawcze do dwóch ustaw: z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz. 2273 z późn. zm.) oraz z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427, z późn. zm.). Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zawiera kompleksową ofertę wspierania zalesień w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, która spowodowała znaczny spadek zainteresowania właścicieli gruntów rolnych zalesieniami realizowanymi w trybie ustawy o lasach ze względów ekonomicznych. Jednostką realizującą zadania związane z udzielaniem pomocy w zalesianiu przy dofinansowaniu ze środków Unii Europejskiej jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a udział PGL LP w tym przedsięwzięciu polega na sporządzaniu, na wniosek właściciela gruntu przeznaczonego do zalesienia, planu zalesienia i potwierdzeniu wykonania zalesienia. Koszty sporządzania planów zalesienia pokrywane są z dotacji celowych budżetu państwa na zadania zlecone przez administrację rządową. Bardzo istotny wpływ na zmniejszenie zalesianych rocznie powierzchni gruntów prywatnych miał znaczny spadek ich podaży oraz zmiany wprowadzone do warunków zalesiania gruntów rolnych w PROW 2007-2013. Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. Nr 114, poz. 786, z późn. zm. uchylone z dniem 25 marca 2009 r. mocą rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 marca 2009 r.), ograniczenia te dotyczyły: wyłączenie z zalesień gruntów położonych na obszarach sieci Natura 2000 (do czasu opracowania planów zadań ochronnych lub planów ochrony dla tych obszarów); wykluczenie z zalesień trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk); ograniczenie przyznawanej pomocy na zalesianie jednemu beneficjentowi do powierzchni nie większej niż 20 ha w całym okresie programowania (zgodnie z uchwałą Komitetu 13

Monitorującego PROW na lata 2007-2013 granica ta od 2011 r. została podniesiona do 100 ha); ustanowienie 0,5 ha jako dolnej granicy powierzchni zalesianej działki (od 2011 r. ta granica została częściowo zniesiona). Powyższe ograniczenia wynikają głównie z wymogów ochrony cennych siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt, wprowadzonych zgodnie z dyrektywami UE. Właściciele gruntów rolnych zwracają również uwagę na brak waloryzacji premii zalesieniowej, co może wpływać na rezygnację z zalesiania, szczególnie w odniesieniu do większych powierzchni. W 2009 r. Instytut Badawczy Leśnictwa na zlecenie Ministra Środowiska wykonał ekspertyzę, która miała za zadanie aktualizację pierwotnych założeń KPZL na podstawie występującego w ostatnich latach trendu rocznych powierzchni zalesień oraz przy uwzględnieniu wymienionych wyżej ograniczeń. Oszacowano, że w latach 2009-2020 zostanie zalesionych zaledwie ok. 56 tys. ha gruntów. Na podstawie występującej w ostatnich latach dynamiki zalesień i ich prognozowanej powierzchni oceniono, że realne wydaje się osiągnięcie do 2020 r. lesistości wynoszącej 29,7% w wyniku samych zalesień. Z danych GUS dotyczących wzrostu powierzchni leśnej kraju w 2010 roku wynika, że znacznie większy niż dotąd udział ma w nim podejmowanie przez starostów modernizacji ewidencji gruntów. Wzrost lesistości wynika nie tylko z uwzględnienia w ewidencji zalesień wykonanych w ramach PROW 5 lat temu, lecz postępu w przeklasyfikowywaniu na leśne gruntów rolnych zalesionych w wyniku odnowień naturalnych. Daje to obecnie podstawę do prognozowania osiągnięcia w 2020 r. lesistości na poziomie 30%, czyli realizacji zasadniczego ilościowego celu KPZL, mimo licznych przedstawionych wyżej ograniczeń zalesień. III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasu została wykonana przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej według założeń zawartych w Instrukcji wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu zatwierdzonej przez Ministra Środowiska. Potrzeba przeprowadzania WISL wynika w szczególności z art. 13a ustawy o lasach zobowiązującego Lasy Państwowe m.in. do sporządzania jako zadania wykonywanego ze środków budżetowych i zlecanego przez administrację rządową okresowych wielkoobszarowych inwentaryzacji stanu lasów. Wyniki WISL dostarczają bardzo potrzebnych i interesujących informacji odnośnie stanu lasów wszystkich form własności, nawiązujących z jednej strony do informacji wynikających z planów urządzenia lasu oraz aktualizacji (wielkość i struktura zasobów drzewnych, szkody w lasach, struktura siedlisk, sposoby zagospodarowania), z drugiej 14

natomiast do wielu informacji dotychczas mniej znanych, takich jak np.: stan zdrowotny określany przy uwzględnieniu jakości koron drzew, charakterystyka dolnych warstw lasu, wielkość i struktura miąższości drewna martwego w lasach. Wyniki z WISL wskazują na inne, niż dotychczas przyjmowano, relacje między zasobami drzewnymi Lasów Państwowych oraz lasów prywatnych. Przeciętna zasobność w Lasach Państwowych (264 m 3 /ha) jest wyższa niż w lasach prywatnych (215 m 3 /ha), przy dużo lepszym stanie drzewostanów pod względem jakości oraz znacznie wyższym przeciętnym wieku. Wyniki inwentaryzacji wskazują także na możliwość dostarczania zgeneralizowanych informacji dotyczących szkód w lasach, określanych zarówno na podstawie struktury uszkodzeń w drzewostanach, jak i drzew poszczególnych gatunków. Wyniki WISL są wykorzystywane na potrzeby statystyki krajowej i międzynarodowej. Mogą być one także szerzej wykorzystywane na potrzeby ustalania wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Wymaga to m.in. prowadzenia analiz umożliwiających interpretację jakościową danych z WISL na potrzeby prowadzenia PLP oraz oceny realizowanego modelu gospodarki leśnej. Informacje, które dostarcza WISL wraz z odpowiednio przygotowanymi danymi z okresowych prac urządzeniowych stanowić będą podstawę budowanego w Lasach Państwowych banku danych o zasobach leśnych i stanie lasów wszystkich form własności, który ma stanowić kluczowy element systemu planistyczno-prognostycznego w leśnictwie. Doświadczenia z realizacji I cyklu WISL wskazały na potrzebę wprowadzenia pewnych zmian i uzupełnień do Instrukcji wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu zatwierdzonej przez Ministra Środowiska w 2005 r. W dniu 10 czerwca 2010 r. Minister Środowiska zatwierdził zaktualizowaną Instrukcję wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu. W 2010 r. rozpoczęto prace terenowe drugiego 5-letniego cyklu WISL. Powierzchnia lasów w Polsce Na koniec 2010 r. powierzchnia lasów w Polsce wynosiła 9 121 tys. ha (wg GUS stan w dniu 31.12.2010 r.), co odpowiada lesistości 29,2%. Powierzchnia lasów Polski łącznie z gruntami związanymi z gospodarką leśną wynosiła 9 329 tys. ha (stan na dzień 31.12.2010 r.). Na jednego mieszkańca Polski przypada średnio 0,25 ha lasu. 15

[ mln ha ] 9,150 9,100 9,050 9,000 8,950 8,900 8,890 8,918 8,942 8,973 9,000 9,026 9,048 9,066 9,088 9,121 8,850 8,800 8,750 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ryc. 2. Zmiana powierzchni lasów w Polsce w latach 2001-2010. W 2010 r. powierzchnia lasów zwiększyła się o 33 tys. ha, co jest efektem zalesień oraz zmian dokonanych w ewidencji gruntów, wynikających z przeklasyfikowania na lasy powierzchni gruntów zalesionych w latach wcześniejszych (ryc.2). Wzrost powierzchni lasów następuje również w wyniku przekwalifikowania na lasy innych gruntów pokrytych roślinnością leśną od roku 2001 w statystyce publicznej wykazywana jest powierzchnia zalesień powstałych w wyniku sukcesji naturalnej. Własnościowa struktura drzewostanów W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy publiczne 81,5%, w tym lasy pozostające w zarządzie PGL LP 77,5%. W porównaniu z latami 90-tymi XX wieku, wzrósł udział lasów własności prywatnej, np. z rokiem 1995 o 1,4% (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Ryc. 3. Struktura własnościowa lasów w [%] Polsce. (GUS). 16

Siedliskowa struktura drzewostanów Lasy w Polsce występują głównie na najsłabszych glebach. W strukturze siedliskowej lasów przeważają siedliska borowe, występujące na 52,1% powierzchni lasów; siedliska lasowe zajmują 47,9%. W obu grupach wyróżnia się dodatkowo siedliska wyżynne zajmujące łącznie 5,5% powierzchni lasów i siedliska górskie występujące na 8,7% powierzchni (GUS 2011). Ryc. 4. Udział powierzchniowy [%] siedliskowych typów lasu w lasach wszystkich form własności (WISL). Gatunkowa struktura drzewostanów Obecna struktura gatunkowa w dużej części odzwierciedla strukturę siedliskową lasów. Dominują gatunki iglaste, zajmując 70,8% powierzchni lasów Polski, zaś liściaste odpowiednio 29,2% (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Ryc. 5. Udział powierzchniowy gatunków panujących w lasach wszystkich form własności, Lasach Państwowych i lasach prywatnych, (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). )* z innymi liściastymi, ** z innymi iglastymi 17

Sosna (60,4% powierzchni lasów wszystkich form własności, 62,2% powierzchni w PGL LP i 57,7% w lasach prywatnych) znalazła w Polsce najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz siedliskowe w swoim eurazjatyckim zasięgu, dzięki czemu zdołała wytworzyć wiele cennych ekotypów (np. sosna taborska lub augustowska). Do dużego udziału gatunków iglastych przyczyniło się również ich preferowanie, począwszy od XIX w., przez przemysł przerobu drewna. (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). 52,8 Iglaste 68,2 62,2 W zarządzie Lasów Państwowych W zarządzie parków narodowych 47,2 31,8 Liściaste 37,8 W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa 58,1 75,2 70 Inne Skarbu Państwa 41,9 24,8 30 Własność gmin Lasy prywatne Ryc. 6. Procentowy udział zasobów drzewnych lasów iglastych i liściastych wg gatunków panujących w Polsce z podziałem na kategorie własności (GUS 2010). W wyniku prac związanych z przebudową drzewostanów i dostosowywaniem składu gatunkowego zakładanych upraw do warunków siedliskowych, struktura gatunkowa lasów ulega przemianom. Wyraża się to wzrostem udziału drzewostanów liściastych (ryc. 6) (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Ryc. 7. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe w latach 1945 2010 (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). 18

Największym udziałem gatunków drzew iglastych w kraju charakteryzują się lasy w województwach lubuskim i kujawsko-pomorskim, natomiast najmniejszym w województwach lubelskim i podkarpackim (GUS 2010). Wiekowa struktura drzewostanów W Polsce największą powierzchnię zajmują drzewostany w wieku od 41 do 60 lat. W lasach zarządzanych przez PGL LP i w lasach prywatnych w czołówce są również wyżej wymienione klasy wieków drzewostanów, zaś w gminnych w wieku powyżej 81 lat (GUS 2010). Tendencję zmian struktury wiekowej drzewostanów charakteryzuje stały wzrost udziału drzewostanów w wieku powyżej 80 lat, z ok. 0,9 mln ha w 1945 r. do ok. 1,89 mln ha w latach 2006-2010 (bez KO, KDO). 80 73 66 70 60 57 63 63 46 50 40 30 20 10 0 W zarządzie Lasów Państwowych W parkach narodowych W Zasobie Własności Rolnej SP Inne Skarbu Państwa Własność gmin Lasy prywatne Ryc. 8. Średni wiek drzewostanów wg kategorii własności w Polsce (GUS 2010). Przeciętny wiek drzewostanów wg WISL (w latach 2006-2010) w lasach wszystkich form własności wynosi 56 lat (w Lasach Państwowych 57 lat, a w lasach prywatnych 46 lat). Najwyższy jest w lasach parków narodowych i wynosi 73 lata (Raport o stanie lasów w Polsce 2010, GUS 2010). Zasoby drzewne W 2010 r. wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski na podstawie danych z WISL za okres 2006-2010 r. oszacowano na 2 336 mln m 3 grubizny brutto (ryc. 9). Zasoby drzewne w PGL LP w 2010 r. stanowiły 1 865 mln m 3 grubizny brutto, a w lasach prywatnych 355 mln 19

m 3. Największy udział, w wielkości masy drzewnej wykazują drzewostany w wieku 41 80 lat (ponad 50% zasobów drzewnych). Ryc. 9. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967 2010, w mln m 3 grubizny brutto (Raport o stanie lasów w Polsce 2010) - dane WISL na okresy 2005-2009 i 2006-2010 Wzrosła także przeciętna zasobność drzewostanów, wyrażona w m 3 na 1 ha powierzchni lasu. Według WISL przeciętna zasobność w PGL LP wynosi 264 m 3 /ha. Natomiast przeciętna zasobność w lasach prywatnych wynosiła 215 m 3 /ha, a gminnych 317 m 3 /ha. Największe zasoby drzewne znajdują się w województwach: zachodniopomorskim (9,4% ogólnych zasobów w kraju) oraz warmińsko-mazurskim i podkarpackim (po 8,3%), a najmniejsze w województwach: opolskim (2,8%), świętokrzyskim (3,4%) i łódzkim (3,9%). Sukcesywny wzrost zasobów leśnych jest z jednej strony efektem zwiększania powierzchni lasów w wyniku prowadzonych od wielu lat zalesień, z drugiej zaś przestrzegania zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Według Raportu o stanie lasów w Polsce 2010 w okresie ostatnich dwudziestu lat (lata 1990 2010) w lasach zarządzanych przez PGL LP przyrost grubizny brutto wyniósł ok. 1 072 mln m 3. W tym czasie pozyskano ok. 55% całkowitego przyrostu, co oznacza, że pozostałe ok. 45% całkowitego przyrostu, zwiększyło zasoby drzewne na pniu. 20

W zarządzie Lasów Państwowych W parkach narodowych W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa Inne Skarbu Państwa Własność gmin Lasy prywatne [ m3/ha ] Lp. Kategoria własności lasów Miąższość [tys. m 3 ] % Zasobność na 1 ha [m 3 /ha] 1 W zarządzie Lasów Państwowych 1 865,5 79,9 264 2 W parkach narodowych 61,8 2,6 336 3 W Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa 9,1 0,4 241 4 Inne Skarbu Państwa 18,1 0,8 299 Razem własność Skarbu Państwa 1 954,4 83,7 266 5 Własność gmin 26,5 1,1 317 Razem lasy publiczne 1 980,9 84,8 267 6 Lasy prywatne 355,5 15,2 215 Ogółem 2 336,4 100,0 257 Tab. 3. Miąższościowa struktura zasobów drzewnych w lasach różnych form własności (GUS 2010). Bieżący przyrost roczny miąższości grubizny brutto, liczony z ostatnich 20 lat (1990 2010), różnicy miąższości na końcu (styczeń 2010) i na początku okresu (styczeń 1990), z uwzględnieniem pozyskania i w przeliczeniu na 1 ha gruntów leśnych zarządzanych przez PGL LP, wynosił 7,7 m 3 /ha. Natomiast przeciętny roczny przyrost miąższości grubizny brutto, obliczony w ten sam sposób, za okres ostatnich pięciu lat, wynosi w PGL LP 9,19 m 3 /ha (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). 400 350 300 264 336 241 299 317 215 250 200 150 100 50 0 Ryc. 10. Zasobność drzewostanów wg kategorii własności w Polsce (WISL). 21

Tendencja panująca w lasach Polski wpisuje się w ogólny trend panujący w Europie. Jak podaje FAO od wielu lat następuje wzrost przyrostu masy drewna na pniu. Szczególnie jest widoczne to w krajach Europy Centralnej, gdzie zrównoważony sposób prowadzenia gospodarki leśnej doprowadził do dużego wzrostu tej wartości. IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW Zagrożenie lasów w Polsce czynnikami biotycznymi, abiotycznymi i antropogenicznymi jest stosunkowo wysokie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania na środowisko leśne wielu czynników, określanych jako stresowe, powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym i sanitarnym lasów. Zmiany te zależą z jednej strony od odporności lasów na te czynniki, z drugiej zaś od nasilenia ich występowania. Stałe oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza i dotychczasowa koncentracja SO x i NO x, warunki pogodowo-klimatyczne, nasilenie występowania klęsk żywiołowych (huragany, gradobicia, pożary, powodzie) oraz czynników biotycznych, zwiększają podatność drzew na choroby. Na stan zdrowotny i sanitarny lasów w 2010 r. bardzo duży wpływ miały klęski żywiołowe. Do zdarzeń o charakterze klęskowym w 2010 r. należy zaliczyć przede wszystkim styczniową silną okiść śniegową i lodową, która miała miejsce w północno-wschodniej części RDLP w Katowicach na powierzchni 27,8 tys. ha. Efektem tego zjawiska atmosferycznego były szkody oszacowane na ponad 1,6 mln m 3 zniszczonego surowca drzewnego (wywroty i złomy). Negatywne skutki powodzi, zarówno w infrastrukturze jak i w lasach, stanowią zagrożenie dla długookresowego cyklu produkcji leśnej. Zagrożenie lasów przez szkodniki owadzie Najbardziej zagrożone tereny znajdują się w północnej części Polski (zachodnia część Pojezierza Mazurskiego), północno-zachodniej (Pojezierze Pomorskie i Wielkopolskie) oraz w południowej części kraju (Sudety, Śląsk Opolski i Beskid Wysoki). Aktywność szkodników owadzich w roku 2010 w porównaniu z rokiem 2009 zmniejszyła się o 10%. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność populacji 45 gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni ponad 12,8 tys. ha czyli o 4,3 tys. ha mniejszej niż w roku 2009. Zagrożenie w stopniu silnym lasów Polski południowej determinowane jest niemal wyłącznie przez szkodniki wtórne, gdy tymczasem na pozostałych obszarach przez szkodniki pierwotne. 22

Ogólna powierzchnia upraw i młodników sosnowych objętych zabiegami ograniczania liczebności populacji szkodliwych owadów wyniosła 8,3 tys. ha i była o ok. 2,4 tys. ha mniejsza w porównaniu z rokiem 2009. Łączna powierzchnia objęta zabiegami ratowniczymi przeciwko szkodnikom drzewostanów świerkowych i modrzewiowych wyniosła 2,3 tys. ha i była czterokrotnie większa w stosunku do roku poprzedniego. Zabiegi ratownicze w uprawach i szkółkach przeciwko szkodnikom korzeni drzew i krzewów leśnych przeprowadzono na łącznej powierzchni ok. 993 ha. Z grupy ważniejszych szkodników liściożernych na największych powierzchniach zwalczano imagines chrabąszczy - 1346 ha, zwójki dębowe 911 ha, boreczniki sosnowe 295 ha oraz osnuję gwiaździstą 128 ha. (ryc. 11). Ryc. 11. Powierzchnia drzewostanów objętych zabiegami ochronnymi przeciwko ważniejszym szkodnikom liściożernym w 2010 r. Dane prognostyczne zebrane w 2010 r. wskazują, że w roku 2011 zagrożenie starszych drzewostanów przez szkodliwe owady ulegnie zwiększeniu o ok. 20% wobec zagrożenia z roku 2010. W 2011 r. największe zagrożenie stwarzają boreczniki sosnowe (5,75 tys. ha, w 11 rdlp, najwięcej w RDLP w Białymstoku 3,25 tys. ha) i poproch cetyniak (4,88 tys. ha) oraz osnuje (2,99 tys. ha). Przewiduje się, że w roku 2011 powierzchnia drzewostanów liściastych zagrożona wzmożonym występowaniem zwójek dębowych i miernikowców wyniesie ok. 10 tys. ha, a chrabąszczy (imagines) ok. 40 tys. ha. (Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2011 r., Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Grzybowe choroby infekcyjne Zagrożenie drzewostanów wywołane przez grzybowe choroby infekcyjne uległo zmniejszeniu o ok. 7% w stosunku do 2009 r. W roku 2010 występowanie chorób infekcyjnych zostało zarejestrowane na łącznej powierzchni 384 tys. ha drzewostanów. Zanotowano mniejszy udział powierzchni ze szkodami spowodowanymi obwarem sosny oraz chorobami kłód i strzał, 23

odpowiednio o 14% i 4%. Łączne występowanie chorób korzeni stwierdzono na powierzchni mniejszej o 2,2 tys. hektarów, przy czym areał szkód od huby korzeni zmalał o 2%, zaś opieńkowa zgnilizna korzeni wystąpiła na tym samym poziomie zagrożenia (ryc. 12). Przeszło 3-krotnie zmalała powierzchnia występowania osutek sosny, natomiast w różnym stopniu zwiększyły się areały szkód powodowanych przez pozostałe choroby aparatu asymilacyjnego: zamierania pędów sosny i skrętaka sosny oraz mączniaka dębu i rdzy na igłach i liściach. W przypadku większości chorób zanotowano zmniejszenie powierzchni występowania. Ryc. 12. Zmiany powierzchni chorób infekcyjnych w [%] 2010 r. w porównaniu z 2009 r. Zamieranie drzewostanów i inne szkody W porównaniu z rokiem 2009, stan zdrowotny drzewostanów z udziałem gatunków drzew liściastych uległ poprawie; powierzchnia szkód zmniejszyła się prawie o jedną czwartą względem powierzchni ubiegłorocznej w przypadku drzewostanów z udziałem dębu, buka, brzozy i jesionu (odpowiednio o 23%, 28%, 25% i 23%), zjawisko zamierania olszy zanotowano na obszarze mniejszym o 37%, a choroby topól w nasileniu mniejszym o 48%, co stanowi ponad połowę areału szkód z 2009 r. Obserwacje stanu zdrowotnego innych gatunków drzew (sosny, jodły, jawora, modrzewia) wykazały dwukrotny wzrost powierzchni drzewostanów z objawami zamierania (1 997 ha w 2010 r.). W 2010 r. zjawisko zamierania drzew liściastych objęło swym zasięgiem ok. 40 tys. ha, 24

w większości dotyczyło drzewostanów w starszych klasach wieku. Choroby, w efekcie których następuje zamieranie drzew, związane są przeważnie z występowaniem wielu czynników stresowych. Na przełomie 2009/2010 r. uszkodzenia drzew ze strony zwierzyny wystąpiły w uprawach, młodnikach i w drzewostanach starszych klas wieku, na łącznej powierzchni ok. 170 tys. ha. W ubiegłym roku w lasach zarządzanych przez PGL LP różnymi metodami zabezpieczono przed zwierzyną blisko 100 tys. ha upraw leśnych. Szkody o znaczeniu gospodarczym wyrządzały roślinożerne ssaki, głównie jelenie i sarny, a także łosie (Raport o stanie lasów w Polsce 2010, Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2011 roku, IBL 2011). Ryc.13. Powierzchnia występowania zjawiska zamierania wybranych gatunków drzew liściastych w Lasach Państwowych w latach 2000 2010 (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Pożary lasów Pomyślnie są realizowane zadania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom pożarowym lasów. Lasy Państwowe dysponują nowoczesnym, efektywnym systemem ochrony przeciwpożarowej. Utrzymanie całego systemu obserwacyjno-alarmowego oraz infrastruktury pożarowej wiąże się z dużymi nakładami finansowymi. Zagrożenie drzewostanów powodowane przez pożary lasów w Polsce jest zróżnicowane terytorialnie i uzależnione od pory roku. 25

[ szt. ] 20000 Liczba pożarów lasu w latach 2000-2010 17088 15000 10000 5000 12428 4480 10101 7006 12169 11828 8302 9090 9161 4680 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ryc. 15. Liczba pożarów lasu w latach 2000-2010 (GUS, Raport o stanie lasów w Polsce 2010). [ ha ] 25000 20000 Powierzchnia pożarów lasu w latach 2000-2010 21500 15000 10000 5000 7013 3429 5200 5826 5912 2841 3027 3781 4400 2126 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ryc. 16. Powierzchnia pożarów lasu w latach 2000-2010 (GUS, Raport o stanie lasów w Polsce 2010). W roku 2010 odnotowano 4 680 pożarów lasu o łącznej powierzchni 2 126 ha. Dla porównania w 2009 r odnotowano 9161 pożarów o łącznej powierzchni 4400 ha. Decydującą rolę w kształtowaniu się zagrożenia pożarowego odgrywały warunki meteorologiczne. Średnia powierzchnia lasu objęta pożarem wynosiła 0,45 ha. Głównymi przyczynami powstawania pożarów lasu, podobnie jak w ubiegłych latach, były podpalenia (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). Łączne straty na skutek pożarów w 2010 r. w PGL LP oszacowano na ok. 3 mln zł. Utrzymanie systemu ochrony przeciwpożarowej w LP wiąże się z ogromnymi nakładami finansowymi. Corocznie na ochronę przeciwpożarową LP wydają ok. 60 mln zł. 26

Stan lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Przykładem równoczesnego oddziaływania wielu czynników sprawczych wywołujących niekorzystny stan i zmiany w środowisku jest rejon świerczyn górskich Beskidów: Śląskiego i Żywieckiego. Przyczyny regresu świerka są bardzo złożone. Poza zanieczyszczeniami przemysłowymi powietrza, infekcjami grzybowymi powodowanymi przez hubę korzeni i opieńki oraz szkodnikami owadzimi, równie ważną rolę w nasileniu się procesu chorobowego w świerczynach górskich odegrało starzenie się części drzewostanów obcego pochodzenia oraz okresy długotrwałych susz, powodujące deficyt wody. Zagrożenie trwałości drzewostanów świerkowych Beskidu Śląskiego i Żywieckiego nie jest zjawiskiem lokalnym, albowiem proces rozpadu lasów świerkowych ma miejsce w całej Europie Środkowej. Sprzyjające warunki pogodowe sezonu wegetacyjnego w roku 2009 wpłynęły na polepszenie się kondycji lasów beskidzkich i zmniejszenie tempa zamierania świerczyn. Ilość drewna pozyskanego z cięć sanitarnych w miesiącach zimowych 2010 r., jak i stany posuszu świerkowego pozostającego do wyróbki w lesie na koniec marca br., potwierdzają ustabilizowanie się sytuacji zdrowotno-sanitarnej beskidzkich świerczyn. Sytuacja w kolejnym okresie wegetacyjnym wydaje się być korzystniejsza. Zauważalna jest stała tendencja - zapoczątkowana w 2008 r. - zmniejszania się rozmiaru i tempa wydzielania się drzew posuszowych, utrzymywany jest dobry poziom stanu sanitarnego drzewostanów, a nadleśnictwa dotknięte klęską dobrze radzą sobie organizacyjnie ze zwalczaniem kornika i usuwaniem posuszu. V. OCHRONNE FUNKCJE LASU Lasy, ze swej natury, stanowią ochronę dla gleb i wód. Są jednak tereny wymagające szczególnej ochrony w tym zakresie, wówczas, w trybie art. 15 i 16 ustawy o lasach, lasom tym nadawany jest status lasów ochronnych. Ochronne (ekologiczne) funkcje lasu wyrażają się w jego korzystnym wpływie na kształtowanie klimatu, bilansu wodnego, przeciwdziałaniu procesom erozyjnym gleb, zachowaniu potencjału biologicznego gatunków. Na koniec 2010 r. powierzchnia lasów ochronnych w PGL LP wynosiła ok. 3,3 mln ha, co stanowiło 46,6% całkowitej powierzchni leśnej (ryc.17) Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono w terenach górskich oraz na obszarach będących pod wpływem oddziaływania przemysłu (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). 27

Ryc. 17. Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 2010 r. (Raport o stanie lasów w Polsce 2010) Powierzchnia lasów prywatnych uznanych za ochronne jest szacowana na 65,8 tys. ha, co stanowi 3,9 % ich całkowitej powierzchni. W lasach, które stanowią własność gmin, za ochronne jest uznanych 29,4% ich powierzchni (25,1 tys. ha). VI. NATURA 2000 Europejska sieć ekologiczna obszarów Natura 2000 jest ustanowiona na terytorium Unii Europejskiej w celu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem. Zasady tworzenia i funkcjonowania europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 zostały uregulowane w dyrektywach Rady: 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa i 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, transponowanych do prawa polskiego. Większość leśnych obszarów, które objęte są siecią usytuowana jest na terenach zarządzanych przez PGL LP. Obejmuje ona największe kompleksy leśne, takie jak: Bory Tucholskie, Puszcza Augustowska, Puszcza Piska czy Puszcza Białowieska. Obszary ptasie (OSO) znajdujące się w Lasach Państwowych zajmują powierzchnię 2,1 mln ha (co stanowi 29,2% powierzchni gruntów LP), a siedliskowe (SOO) odpowiednio 1,5 mln ha (21,4%). Oznacza to dla leśników dużą odpowiedzialność za stan siedlisk i populacji gatunków. Świadczy także o jakości prowadzenia od lat gospodarki leśnej w sposób zrównoważony i sprzyjający zachowaniu cennych ekosystemów leśnych i siedlisk gatunków (Raport o stanie lasów w Polsce 2010). 28

Ryc. 18. Obszary Natura 2000 w Polsce (Raport o stanie lasów w Polsce 2010) Obszary Natura 2000 Całkowita liczba obszarów Powierzchnia całkowita (km 2 ) OSO 144 55 719 OZW 823 37 920 Tab.5. Stan sieci Natura 2000 w Polsce. - OSO - obszary specjalnej ochrony ptaków - OZW - obszary mające znaczenie dla Wspólnoty (specjalne obszary ochrony siedlisk) Z terenami leśnymi i rolniczymi, zwłaszcza trwałymi użytkami zielonymi związane są siedliska i ostoje większości gatunków chronionych w ramach sieci Natura 2000, a tereny zabudowane stanowią zaledwie 0,6% powierzchni obszarów (GDOŚ 2011). 29

Lasy komunalne 81,0% Lasy o mieszanej własności Lasy Państwowe [ PGL LP ] 1,7% Lasy prywatne 0,5% 6,3% 1,5% 9,0% Lasy Skarbu Państwa [ bez PGL LP i PN ] Lasy w parkach narodowych Ryc. 19. Procentowy udział powierzchni obszarów leśnych leżących w granicach zatwierdzonych obszarów Natura 2000, z podziałem na zarządzających (GDOŚ 2009). W 2010 r. zostały przeprowadzone badania inwentaryzacyjne dla 12 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO), które swoim zasięgiem obejmowały również tereny leśne. W ubiegłym roku zostało zakończone opracowywanie 2 projektów planów zadań ochronnych (Lasy Suchedniowskie, Dolina Krasnej), a kolejne 3 (Rogalińska Dolina Warty, Biedrusko, Dąbrowy Obrzyckie) zostały, po konsultacjach społecznych, przekazane do opiniowania przez właściwą terytorialnie regionalną dyrekcję ochrony środowiska. Przedmiotowe plany są tworzone w ramach projektu Opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na obszarze Polski. Wymienione powyżej obszary obejmują swoim zasięgiem tereny leśne, w tym tereny administrowane przez PGL Lasy Państwowe. VII. EFEKTYWNOŚĆ GOSPODARKI LEŚNEJ W PGL LP Podstawę do działania Państwowego Gospodarstwa Leśnego (PGL) Lasy Państwowe stanowi ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach wraz z aktami wykonawczymi do niej. Wszelkie aspekty tej działalności, prócz powyższych i innych dokumentów prawnych, regulują instrukcje i zarządzenia wewnętrzne Dyrektora Generalnego PGL Lasy Państwowe. Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi Lasów Państwowych są nadleśnictwa, których w 2010 r. było 430. Kierowane są przez nadleśniczych, którzy na podstawie planów urządzenia lasu prowadzą gospodarkę leśną w nadleśnictwach i odpowiadają za stan lasu. W 2010 r. PGL Lasy Państwowe sprawowały funkcje zarządcze na obszarze 7 596,6 tys. ha, z tego 7 273,1 tys. ha stanowiły lasy. Pozostałe grunty to: użytki rolne, nieużytki, wody oraz 30