ANALIZA ZWIĄZKU MINIMALNEGO WYNAGRODZENIA Z RYNKIEM PRACY W OPARCIU O DANE STATYSTYCZNE 2
Cele wyodrębniania wynagrodzenia minimalnego w całokształcie polityki płac sformułowane są w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy, są także zapisywane w krajowych aktach prawnych. Wiążą się one z wymogiem płacy sprawiedliwej, która rozważana jest z dwóch punktów widzenia: 1) jako zasada opłacania pracy według jej wartości; 2) jako potrzeba zapewnienia pracownikowi i jego rodzinie niezbędnych środków utrzymania
Z ekonomicznego punktu widzenia celem minimalnego wynagrodzenia, jego rolą i funkcją są: - opłacanie pracy prostej wykonywanej w normalnych, nieuciążliwych warunkach, z przeciętną wydajnością i zwykłą odpowiedzialnością; - ustalanie najniższej stawki wynagrodzenia, stanowiącej punkt wyjścia do ustalania wyższych stawek przysługujących za prace odpowiednio trudniejsze, wymagające kwalifikacji, odpowiedzialne lub uciążliwe; - kształtowanie dolnej granicy hierarchii wynagrodzeń stanowiącej podstawę określania pionowych rozpiętości płac.
Sprawiedliwe wynagrodzenie a płaca minimalna W tej kwestii wysuwane są różne poglądy i argumenty, wśród których za najważniejsze można przyjąć dwa nurty. Pierwszy z nich, to uznawanie za płacę sprawiedliwą wynagrodzenia proporcjonalnego do wkładu i efektu pracy, które określane są także jako wartość pracy, drugi z nich, to postulowanie wynagrodzenia na poziomie pozwalającym na godziwy poziom życia. Drugi nurt sformułowany jest w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz zawarty w innych dokumentach określających kierunki polityki społecznej a zwłaszcza w społecznej nauce kościoła katolickiego, której istotą w odniesieniu do omawianej problematyki, a jest dążenie do podwyższanie płac tak, aby wynagrodzenie jednej osoby wystarczało na utrzymanie rodziny
Oprócz tych aspektów sprawiedliwości wynagrodzeń, niektórzy autorzy wiążą je także z innymi czynnikami jak koszty produkcji czy bezrobocie i traktują jak cenę pracy, która jest tym wyższa im większe jest zapotrzebowanie na pracowników i przeciwnie obniża się, jeśli podaż pracy jest większa od zapotrzebowania. Nie jest to pogląd powszechny a Ewentualny wpływ rynku pracy na wysokość wynagradzania nie stanowi uzupełnienia wymienionych wyżej głównych mierników płacy sprawiedliwej ani kryterium ustalania poziomu i różnicowania wynagrodzeń, ale przeciwnie oznacza odchylenie płac od wartości pracy i jej wypaczenie
Rok Minimalne wynagrodzenie w zł. miesięcznie Płaca przeciętna w zł. miesięcznie Minimalne wynagrodzenie do płacy przeciętnej w % 1955 360 1008 35,7 1965 750 1867 40,2 1972 1000 2509 39,8 1980 2200 6040 36,4 1984 5400 16838 32,1 1986 5400 24095 22,4 1996 354 873 40,0 2000 695 1924 36,1 2002 760 2133 35,6 2004 824 2290 36,0 2005 849 2380 35,7
Rok Udział pracowników pobierających płacę minimalną w % 1972 1,6 1976 0,3 1978 0,7 1980 0,5 1984 0,0 1986 0,0 1996 4,5 1998 3,3 1999 3,7 2001 2,9 2002 4,0 2004 4,5 Źródło: GUS, Struktura wynagrodzeń według zawodów (do 1997 r. we wrześniu, od 1998 r. w październiku), kolejne edycje.
Odsetek pracowników otrzymujących wynagrodzenie miesięczne co najwyżej równe przeciętnemu wynagrodzeniu w gospodarce narodowej kształtował się w różnych latach następująco: 1970 58,8 1979 59,7 1986 60,8 1991 62,4 1997 65,5 2002 64,8 2004 65,4
Społeczny punkt widzenia dotyczący minimalnego wynagrodzenia przyjmuje założenie, że płaca minimalna ma zapewnić poziom życia, który pozwoli pracownikowi nie tylko na przeżycie, ale również na uczestnictwo w życiu danej zbiorowości, nie będzie czynnikiem izolacji i pauperyzacji najniżej zarabiających. Przy korzystaniu z tego miernika trzeba przyjąć założenie dotyczące liczby osób w rodzinie, na utrzymanie której powinna wystarczać płaca minimalna. W niniejszej analizie porównuje się: - minimalne wynagrodzenie, a minimum socjalne na jedną osobę; - przeciętną płacą a minimum socjalne na rodzinę czteroosobową
Rok Minimum socjalne na 1 osobę Płaca minimalna netto Płaca minimalna do minimum socjalnego 1956 726 500 68,8 1970 1515 850 56,1 1980 2800 2000 71,4 1983 6990 5400 77,3 1990 469300 220700 47,0 1995 341 250 57,6 1998 563 439 77,4 2000 694 513 73,9 2001 755 574 76,0 2002 783 574 73,3 2004 827 622 77,3
Rok Minimum socjalne na rodzinę 4-osobową Płaca przeciętna netto Płaca przeciętna do minimum socjalnego 1956 2036 1205 59,2 1970 8946 6040 67,5 1980 8946 6040 67,5 1986 35060 24095 57,3 1990 1157 877 63,0 2000 2090 1325 63,4 2001 2118 1407 66,4 2002 2309 1442 62,5 2004 2440 1612 66,1
Zatrudnieni otrzymujący płacę netto powyżej minimum socjalnego dla danego typu rodziny Gospodarstwa domowe Minimum socjalne we wrześniu 2004 w zł Płaca brutto odpowiadająca minimum socjalnemu w zł Odsetek pracowników otrzymujących płacę poniżej min. socjal. dla danego typu rodziny jednoosobowe 827,2 1130 16,5 dwuosobowe 1353,4 1940 49,0 trzyosobowe 1898,3 2790 76,0 czteroosobowe 2445,0 3610 90,6 pięcioosobowe 3010,2 4500 92,7 Źródło: minimum socjalne P. Kurowski, Minimum socjalne: wrzesień 2004, Polityka Społeczna, s. 35. Płaca brutto obliczenia własne wg zasad opodatkowania i składki na ZUS: Odsetek otrzymujących płacę poniżej minimum socjalnego, Struktura wynagrodzenia wg zawodów w październiku 2004; GUS Warszawa 2005.
Minimalne wynagrodzenie a bezrobocie w układzie województw Współcześnie dominuje pogląd, że płaca określana jest poprzez grę popytu i podaży. W warunkach bezrobocia wynagrodzenie maleje, w warunkach zapotrzebowania na pracę wzrasta. Prowadzi to do błędnych tez, np. o negatywnym wpływie kategorii płacy minimalnej na bezrobocie. W celu wyjaśnienia tego problemu przeanalizowane zostaną w układzie wojewódzkim następujące wskaźniki: - odsetek zatrudnionych pobierających minimalne wynagrodzenie; - stopy bezrobocia.
1999 r 2004 Województwa Udział pobierających minimalne wynagrodzenie w % Stopa bezrobocia w % Udział pobierających minimalne wynagrodzenie w % Stopa bezrobocia wg stanu na 31 grudnia 2004r. w % Polska ogółem 3,0 12,1 3,2 19,1 Dolnośląskie 2,5 14,8 2,5 22,3 Kujawsko-pomorskie 3,6 15,4 3,6 23,5 Lubelskie 3,3 12,0 4,1 17,8 Lubuskie 2,9 16,5 4,4 25,8 Łódzkie 5,0 19,4 5,1 19,6 Małopolskie 2,9 9,4 3,0 15,0 Mazowieckie 2,3 8,9 2,1 15,0 Opolskie 2,3 12,2 3,3 19,9 Podkarpackie 3,4 13,5 4,1 19,1 Podlaskie 2,6 11,6 3,1 15,9 Pomorskie 3,6 13,1 3,1 21,3 Śląskie 2,2 9,3 2,6 16,8 Świętokrzyskie 3,0 14,0 2,1 21,9 Warm.-mazurskie 3,6 21,4 4,5 29,2 Wielkopolskie 3,5 9,9 3,8 16,2 Zachod.pomorskie 3,3 16,1 3,3 27,4
Porównanie stopy bezrobocia z wysokością płacy minimalnej w UE (2004 r) Kraj Stopa bezrobocia Płaca minimalna w euro W y s o k i e b e z r o b o c i e Polska 18,7 177 Słowacja 15,7 148 Hiszpania 11,0 537 Francja 9,6 1173 Grecja 9,3 605 N i s k i e b e z r o b o c i e Słowenia 6,2 471 Irlandia 4,4 1073 Luksemburg 4,3 1403 Holandia 4,8 1265 Portugalia 6,4 498
Wskaźniki udziału zatrudnionych pobierających minimalne wynagrodzenie oraz stopa bezrobocia w poszczególnych województwach nie wykazują wzajemnej zależności. Wysoka stopa bezrobocia występuje obok przeciętnego odsetka pobierających minimalne wynagrodzenie, lub odwrotnie. Może również wystąpić zbliżona tendencja w kształtowaniu się tych wskaźników, co wynika z różnorodności kształtowania się relacji wynagrodzeń, które z kolei zależą od usytuowania na danym terenie wysoko lub nisko opłacanych sekcji PKD.
Badania przeprowadzono w 180 zakładach pracy w ośmiu województwach, zróżnicowanych pod względem sytuacji na rynku pracy. Do badań wybierano firmy biedniejsze, niżej płacące, w których stosowana jest minimalne wynagrodzenie. Wywiady przeprowadzano w maju 2005 r. odrębnie z pracodawcami i odrębnie z pracownikami. W analizowanych firmach zatrudnionych było łącznie 26338 pracowników. Ankiety nie objęły jednak wszystkich zatrudnionych, zebrany materiał empiryczny objął 180 pracodawców oraz 980 pracowników.
Koszt utrzymania a stopa bezrobocia według województw Województwa Stopa bezrobocia w % Minimum socjalne na osobę samotną w zł Stopa bezrobocia w % Minimum socjalne na osobę samotną w zł 2000 2005 Polska 15,1 695 18,0 848 Dolnośląskie 18,4 683 21,1 831 Kujawsko-pomorskie 19,2 688 22,5 833 Lubelskie 14,0 686 16,8 827 Lubuskie 21,3 724 24,4 920 Łódzkie 16,3 670 18,3 842 Małopolskie 12,2 704 14,0 839
cd. Tabeli Mazowieckie 10,8 683 14,4 839 Opolskie 15,7 661 18,6 852 Podkarpackie 16,2 669 17,8 833 Podlaskie 13,8 670 14,7 851 Pomorskie 16,6 716 20,6 897 Śląskie 12,9 709 16,1 853 Świętokrzyskie 16,6 682 20,5 856 Warmińsko-mazurskie 25,8 684 27,6 842 Wielkopolskie 12,5 724 15,3 821 Zachodnio-pomorskie 20,8 729 25,5 917
Minimalne wynagrodzenie w krajach UE i w USA (dane za 2004 r.) Kraj Minimalne wynagrodzenie euro* Minimalne wynagrodzenie do płacy przeciętnej w przemyśle w% Odsetek pobierających minimalne wynagrodzenie Belgia 1186 39 - Czechy 235 37 2,0 Francja 1137 49 14,0 Hiszpania 537 34 0,8 Holandia 1265 44 2,3 Irlandia 1037-2,1 Luksemburg 1403 42 15,1 Polaka 177 36 3,2 Wielka Brytania 1083 37 1,9 USA 727-1,5
Ankiety i wywiady Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych przeprowadzone przez Biuro Badań Społecznych Kwiecień-maj 2005 r.
Ankietowani pracownicy według wysokości wynagrodzenia brutto Pracownicy otrzymujący płacę: Liczba osób Udział w % minimalną do 849 zł 3004 11,4 niską od 850 do 1000 zł 3396 12,9 niską od 1001 do 1200 zł 6792 25,8 powyżej 1200 zł 13146 49,9 Liczba badanych razem 26338 100,0
Właściwy poziom minimalnego wynagrodzenia odpowiedzi pracodawców Wysokość minimalnego wynagrodzenia w zł Liczba odpowiedzi Odpowiedzi w % Poniżej 849 4 3,6 849 22 20,0 900 7 6,4 1000 47 42,7 1100 3 2,7 1200 16 14,6 1350 2 1,8 1500 8 7,3 2000 1 0,9
Opinie o właściwym poziomie minimalnego wynagrodzenia odpowiedzi pracowników Kwota w złotych Pracownicy ogółem W tym: pracownicy z minimalnym wynagrodzeniem Liczba osób w % Liczba osób w % Do 900 87 9,5 56 15,5 901-950 70 7,6 33 9,1 951-1000 527 57,4 206 56,7 1001-1100 17 1,8 6 1,6 1101-1200 86 9,4 28 7,7 1301-1499 22 2,4 7 1,9 1500 i więcej 109 11,9 27 7,5 Razem 918 100,0 363 100,0
Konsekwencje dla firm podwyższenia minimalnego wynagrodzenia Skutki podwyższenia płacy minimalnej Do 1000 zł Do 1200 zł Liczba firm w % Liczba firm w % Bez ujemnych skutków 82 45,8 41 22,8 Zmniejszenie zatrudnienia 66 36,9 90 50,0 Przejście w szarą strefę 12 6,7 24 13,3 Inne 19 10,6 25 13,9 Razem 179 100,0 180 100,0 Źródło: badania IPiSS
Rozkład czasu poszukiwania pracy przez pracowników objętych badaniem Czas poszukiwania pracy w miesiącach Liczba odpowiedzi Odpowiedzi w % Do 1 228 28,1 Pow. 1-6 229 28,2 Pow. 6-12 203 25,0 Pow. 12-24 105 13,0 25 i więcej 46 5,7 Razem 811 100,0
Pracownicy pobierający minimalne wynagrodzenie wg stażu pracy w firmie wyniki badań ankietowych Staż pracy w firmie w miesiącach ogółem Rozkład stażu pracy pracowników Pobierających minimalne wynagrodzenie liczba w % liczba w % Do 3 65 6,7 30 7,4 >3-6 95 9,9 37 9,1 >6-12 174 18,0 83 20,5 >12-18 39 4,0 13 3,2 >18-24 103 10,7 48 11,8 >24-36 70 7,3 24 5,9 >36-60 114 11,8 43 10,6 >60-180 215 22,3 82 20,2 >180 90 9,3 46 11,3 Razem 965 100,0 406 100,0 Średni staż pracy w firmie 65,3 67,2
Minimalne wynagrodzenie według wieku i stażu pracy dane GUS Wyszczególnienie Płaca przeciętna w zł Minimalne wynagrodzenie do płacy przeciętnej w % Według wieku Odsetek pracowników pobierających minimalne wynagrodzenie Do 24 lat 1400 58,9 11,8 25-34 2164 38,1 5,5 35-44 2412 34,2 3,6 45-54 2508 32,9 3,0 55-59 3153 26,1 3,3 60-64 3837 21,5 4,3 65 lat i więcej 4029 20,5 7,1 Według stażu pracy Do 1 roku 1607 51,3 9,4 2-4 lat 1879 43,9 8,1 5-9 lat 2286 36,0 6,4 10-14 lat 2414 34,1 5,3 15-19 lat 2335 35,3 4,0 20 lat i więcej 2560 32,2 2,7
Uwagi końcowe Przeprowadzona analiza nawiązywała do dyskusji toczącej się w Sejmie RP oraz innych gremiach na temat metod podwyższania minimalnego wynagrodzenia oraz jego właściwego poziomu. Najwłaściwszą metodą ustalania poziomu minimalnego wynagrodzenia wydaje się jego relacja do płacy przeciętnej. Wynika to z jego funkcji jako wynagrodzenia za pracę i z roli w kształtowaniu wynagrodzeń. Pozostaje aspekt społeczny oraz rola minimum socjalnego w jego kształtowaniu, który proponujemy traktować tylko informacyjnie jako miernik oceny jego wysokości z punktu widzenia aktualnego poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. Są to kwestie dyskusyjne, dlatego organizatorzy konferencji liczą na opinie panelistów i wypowiedzi słuchaczy.