LUBUSKIE SIECI INKLUZJI

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI

Dorota Bazuń Mariusz Kwiatkowski Dorota Bazuń Mariusz Kwiatkowski LUBUSKIE SIECI INKLUZJI SIECI LUBUSKIE SIECI INKLUZJI Tożsamość regionalna kapitał społeczny aktywna integracja Tożsamość regionalna kapitał społeczny aktywna integracja Warszawa 2015 Warszawa 2015 Publikacja współfinansowana ze środków księga Unii marki lubuskie Europejskiej księga identyfikacji wizualnej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Logo Wersja rozszerzona Wersja podstawowa logotypu rozszerzona jest o hasło warte zachodu. Hasło warte zachodu, umieszczone pod nazwą Lubuskie i wyrównane do lewej, jest zapisane czcionką koloru ciemnego błękitu zaczerpniętego z logo. Forma rozszerzona logotypu ma zastosowanie w materiałach promocyjnych, na nośnikach reklamy zewnętrznej, telewizyjnej, prasowej i internetowej oraz innych elementach zgodnie z kryteriami przyznawania prawa do korzystania z symboliki marki. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego znak nazwa hasło

Publikacja powstała w ramach projektu systemowego realizowanego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze pn. Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej w województwie lubuskim realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII, Działanie 7.1, Poddziałanie 7.1.3 Autorzy publikacji: dr Dorota Bazuń i dr hab. Mariusz Kwiatkowski, prof. UZ Recenzja: dr hab. Beata Trzop, prof. UZ Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze, Wydział Obsługi Projektu 7.1.3 Copyright by Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze, Warszawa 2015 ISBN 978-83-8017-036-0 Publikacja bezpłatna Nakład 300 egz. Realizacja wydawnicza: Dom Wydawniczy ELIPSA ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: elipsa@elipsa.pl, www.elipsa.pl

Spis treści Wstęp... 7 Rozdział 1. T ożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji... 11 1.1. Tożsamość regionalna w świetle dotychczasowych badań... 12 1.2. Enklawowy charakter kapitału społecznego Lubuszan... 19 1.3. Ubóstwo, praca, inkluzja... 32 Rozdział 2. Diagnoza potencjału współpracy na rzecz zmian społecznych w Regionie... 39 2.1. Liderzy zmian społecznych w Regionie... 39 2.2. Dobre praktyki w zakresie współpracy na rzecz zmian społecznych... 52 2.3. Stan i dynamika sieci współpracy... 58 Rozdział 3. Lubuskie sieci inkluzji jako czynnik aktywnej integracji... 73 3.1. Osobiste sieci inkluzji... 78 3.2. Lokalne sieci inkluzji... 83 3.3. Regionalne sieci inkluzji... 87 Zakończenie. Perspektywy lubuskich sieci inkluzji... 93 Literatura... 101 Aneks... 105 Nota metodologiczna... 105 Lista osób, które wzięły udział w wywiadach... 110 Spis wykresów... 112 Spis tabel... 113 Słownik skrótów... 114

Wstęp Główną bohaterką tej książki jest współpraca. Szczególnie interesują nas takie jej formy, które sprzyjają rozwiązywaniu problemów osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem. Lubuskie sieci inkluzji to krąg ludzi, instytucji i organizacji, które działają wspólnie na rzecz aktywnej integracji w Regionie. W niniejszej pracy przedstawiamy konteksty i przejawy ich działania, a przede wszystkim szanse i oczekiwane kierunki ich rozwoju. Jako autorzy prezentowanych tutaj analiz i rekomendacji będziemy usatysfakcjonowani, jeśli przyczynią się one do zwiększenia skuteczności działań na rzecz pozytywnych zmian społecznych w województwie lubuskim. Jednym z istotnych warunków osiągnięcia tego celu jest właśnie wzmocnienie naszej zdolności do owocnej współpracy. W pracy staraliśmy się ją sportretować po to, by Czytelnik uzyskał źródło danych oraz inspiracji do działania i co szczególnie ważne by wiedział w jaki sposób włączać się w opisane sieci inkluzji. Analizując zgromadzone dane, prowadząc badania terenowe, spotykając się z przedsiębiorcami społecznymi, członkami organizacji obywatelskich, przedstawicielami instytucji publicznych, zastanawialiśmy się jak obudzić śpiącego olbrzyma. Owym olbrzymem są relacje, które nas ze sobą wiążą jako członków rodzin, kręgów koleżeńskich i sąsiedzkich, religijnych, biznesowych, społeczności lokalnych i regionalnych. Są one potężnym potencjałem, który odpowiednio uruchomiony i wykorzystany mógłby w dużym stopniu przyczynić się do rozwiązania naszych wspólnych problemów. W socjologii i innych dyscyplinach naukowych ten ulokowany w relacjach międzyludzkich potencjał został nazwany kapitałem społecznym. Prezentowana praca jest owocem badań socjologicznych. Głównym ich celem było ustalenie stanu tożsamości regionalnej oraz kapitału społecznego w województwie lubuskim w kontekście możliwości zwiększenia skuteczności działań na rzecz aktywnej integracji. Ustalając wskazany cel, braliśmy pod uwagę Strategię rozwoju województwa lubuskiego, w której wzmocnie- 7

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI nie potencjału kapitału społecznego oraz kształtowanie tożsamości zostało uznane za istotne zadanie. Strategia uzasadnia je w następujący sposób: Kluczowe we współczesnym świecie znaczenie małych ojczyzn, z poczuciem wspólnej tożsamości, tradycyjnych więzi i podzielanych wartości, zostanie pogłębione i uzupełnione o zdolność mieszkańców do partnerskiego współdziałania na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego. W tym kontekście szczególnie istotne będzie udzielanie wsparcia zorganizowanym formom aktywności obywatelskiej, a także zwiększenie poziomu zaufania społecznego do instytucji regionalnych. Wspierany będzie rozwój kapitału kulturowego i kreatywnego, który odgrywa coraz bardziej znaczącą rolę w gospodarce opartej na wiedzy i warunkuje innowacyjność, stanowiącą kluczowy mechanizm zmiany i rozwoju. Dla rozwoju organizacji obywatelskich bardzo duże znaczenie będzie miało większe zaangażowanie się instytucji publicznych. Włączenie do udziału w procesie rozwoju regionu organizacji pozarządowych, przedsiębiorców, reprezentantów różnorodnych, często nieformalnych grup społecznych, przyczyni się do trwałego budowania tożsamości regionalnej, która z racji uwarunkowań historycznych nie jest tak silna, jak w większości innych polskich województw. Równie ważne dla budowania kapitału społecznego będzie pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców. Kształtowanie i wzmacnianie tożsamości regionalnej i propagowanie szeroko pojętego dorobku regionu będzie wymagało, oprócz stworzenia odpowiednich warunków materialnych i organizacyjnych, także wykorzystania szczególnie wybitnych postaci związanych z województwem lubuskim (Strategia rozwoju, s. 51). Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy z nich nosi tytuł Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji. W rozdziale tym podjęto próbę realizacji trzech celów szczegółowych badań: 1) Ustalenie specyfiki, stanu i zróżnicowania tożsamości regionalnej mieszkańców województwa lubuskiego; 2) Ustalenie specyfiki, stanu i zróżnicowania kapitału społecznego mieszkańców województwa lubuskiego; 3) Ustalenie wzajemnych relacji między tożsamością regionalną a kapitałem społecznym w Regionie; 8

Wstęp Podstawą wniosków sformułowanych w pierwszym rozdziale była analiza wtórna. Zgromadziliśmy i poddaliśmy tutaj analizie szereg danych prezentowanych w zarówno w badaniach ogólnopolskich jak i regionalnych dotyczących interesujących nas zagadnień. W efekcie powstał obraz regionalnego kontekstu działania i perspektyw rozwoju sieci inkluzji w województwie lubuskim. Rozdział drugi ( Diagnoza potencjału współpracy na rzecz zmian społecznych w Regionie ) zawiera próbę realizacji kolejnego celu szczegółowego: (4) Ustalenie roli tożsamości regionalnej i kapitału społecznego w rozwiązywaniu problemów społecznych w Regionie ; Podstawą analiz są tutaj dane samodzielnie zgromadzone przez autorów w wyniku przeprowadzonych ankiet, pogłębionych wywiadów indywidualnych, wywiadów grupowych oraz eksperckich. (Szczegółowe informacje na temat procesu badawczego zawarte są w Nocie metodologicznej). Wskazaliśmy tutaj i scharakteryzowaliśmy liderów zmian społecznych w Regionie, opisaliśmy dobre praktyki w zakresie współpracy na rzecz zmian oraz zdiagnozowaliśmy stan i dynamikę sieci współpracy tworzonych przez opisane podmioty. W rozdziale trzecim ( Lubuskie sieci inkluzji jako czynnik aktywnej integracji ) został zrealizowany piąty cel szczegółowy: (5) Wypracowanie koncepcji wzmacniania potencjału współpracy międzysektorowej i międzyinstytucjonalnej ukierunkowanej na rozwiązywanie problemów społecznych w Regionie poprzez aktywizację społeczną. Prezentowana przez nas koncepcja dotyczy trzech poziomów (1) osobistych sieci inkluzji, czyli tych, które zgodnie z zasadą pomocniczości, są w stanie rozwijać i wykorzystywać same osoby wykluczone, (2) lokalnych sieci inkluzji, czyli tych które powstają w społecznościach lokalnych oraz na poziomie powiatów, (3) regionalnych sieci inkluzji, czyli tych które obejmują całe województwo, wszystkie sektory, główne instytucje publiczne, największe organizacje oraz liderów regionalnych. Prezentowana Czytelnikom książka, jest w pewnym sensie dziełem wielu osób. Można powiedzieć, że współtworzyli ją wszyscy, którzy zgodzili się wypowiedzieć w ramach ankiety, wywiadu lub koleżeńskich spotkań. Odpowiedzialność za wszelkie błędy i niedoskonałości spada oczywiście na formalnych autorów. Istotne jest natomiast to, że konkluzje zostały wypracowane dzięki zbiorowemu wysiłkowi całego środowiska lubuskich społeczników ulokowanych na co dzień we wszystkich sektorach życia społecznego. Nasza książka, dotycząca partycypacji, partnerstwa, sieci współpracy, powstawała właśnie w sposób partycypacyjny, a nawet sieciowy. 9

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI W tym miejscu chcemy podziękować wszystkim, którzy znaleźli się w tej sieci i przyczynili się do powstania książki. Drodzy przyjaciele, konkluzje i rekomendacje zawarte tutaj są naszą wspólną własnością. Liczymy na to, że dysponując tym swoistym programem działania, łatwiej nam będzie wspólnie obudzić śpiącego olbrzyma (nasze sieci relacji) i wykorzystać go w dobrych celach. 10

Rozdział 1 Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji W jakim stopniu i zakresie mieszkańcy województwa lubuskiego czują się Lubuszanami? Jakie znaczenie dla uczestnictwa w różnorodnych działaniach zbiorowych ma związek mieszkańców z Regionem? Czy osoby, które identyfikują się ze swoją małą ojczyzną są bardziej aktywne, wrażliwe i zaangażowane społecznie? Jakie są perspektywy rozwoju regionalnych i lokalnych inicjatyw na rzecz dobra wspólnego, zmian społecznych, a szczególnie na rzecz aktywnej integracji? W pierwszym rozdziale, na podstawie analizy literatury przedmiotu, poszukujemy odpowiedzi na te i podobne pytania. Nie jest to zadanie łatwe. Po pierwsze, ze względu na złożony przedmiot badań (tożsamość regionalna kapitał społeczny sieci współpracy). Po drugie, ze względu na niejednorodny charakter analizowanych tekstów (raporty z badań ogólnopolskich, regionalnych i lokalnych, dane urzędowe, dokumenty programowe). Po trzecie, z powodu specyfiki regionu. Lubuskie to młody region, który dopiero od niedawna kształtuje własną tożsamość. Poza tym, zdajemy sobie sprawę z tego, że województwo lubuskie nie składa się z obszarów o identycznej przeszłości, co w konsekwencji wiąże się z brakiem poczucia zakorzenienia mieszkańców i sprawia, że często nie identyfikują się oni z Regionem i nie angażują w działania na rzecz społeczności lokalnej oraz regionalnej; Uznaliśmy jednak, że warto podjąć próbę tego typu analiz. Zakładamy bowiem, że istnieje związek między tożsamością regionalną a budowaniem 11

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI relacji, w tym również kapitału społecznego, który jest tutaj rozumiany jako kształt i jakość więzi międzyludzkich. Zakładamy również, że podjęcie tej problematyki daje dużą szansę na poznanie mieszkańców i bardziej świadome odkrywanie obszarów potrzeb i problemów społecznych, co w konsekwencji może przyczynić się do zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego i podniesienia efektywności prowadzonych działań. Rozdział składa się z trzech podrozdziałów. Celem pierwszego z nich jest ustalenie specyfiki, stanu i zróżnicowania tożsamości regionalnej mieszkańców województwa lubuskiego; Celem drugiego jest ustalenie specyfiki, stanu i zróżnicowania kapitału społecznego mieszkańców województwa lubuskiego; Natomiast celem trzeciego podrozdziału jest ustalenie wzajemnych relacji między tożsamością regionalną a kapitałem społecznym w Regionie. Ujmując wskazane cele i zadania nieco inaczej, możemy stwierdzić, że w ostatnim podrozdziale rozważamy perspektywy rozwoju sieci współpracy na rzecz aktywnej integracji (lubuskich sieci inkluzji) w kontekście stanu tożsamości regionalnej i kapitału społecznego. Ustalenia oparte na rekonstrukcji dotychczasowych badań były inspiracją i punktem wyjścia do podjęcia własnych badań terenowych, których wyniki zostały zaprezentowane w kolejnych częściach książki. 1.1. Tożsamość regionalna w świetle dotychczasowych badań Jakie argumenty przemawiają na rzecz istnienia lubuskiej tożsamości regionalnej? Czy mówienie o niej nie jest głównie przejawem myślenia życzeniowego lub woli politycznej? Czy podejmując tę problematykę nie popełniamy błędu polegającego na projekcji czy konstrukcji czegoś, co w rzeczywistości nie istnieje? Istotnym argumentem wydaje się rozróżnienie na regiony tradycyjne i nowe i uznanie, że te drugie też mogą posiadać swą tożsamość. Z tym, że ma ona odmienne podstawy. Socjologowie charakteryzują je w następujący sposób: 12 To regiony, w których istnieje co najmniej kilkupokoleniowa tradycja przywiązania do terytorium regionu, i drugi, w którym to przywiązanie datuje się

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji dopiero od drugiej połowy lat czterdziestych XX w. To są sytuacje faktycznie dzielące Polskę na tę część (głównie wschodnią, środkową i fragment południowej), gdzie mamy do czynienia z regionami o wielopokoleniowym poczuciu przynależności do terytorium, i tereny północne i zachodnie, oczywiście z wyjątkiem Wielkopolski, gdzie poczucie to jest oparte na krótkiej historii zaczynającej się najwcześniej w drugiej połowie lat czterdziestych, a często później (Wódz: 2011, s. 41). Lubuskie zdecydowanie lokuje się w drugiej z wymienionych kategorii. Tutaj wspólna regionalna tożsamość ma szansę kształtować się dopiero od kilkudziesięciu lat, a w sensie ścisłym (pod nazwą województwa lubuskiego, z dwiema stolicami), zaledwie od 15 lat. Wskazana okoliczność ma istotny wpływ zarówno na poczucie identyfikacji mieszkańców z Regionem jak i na zdolność do podejmowania działań zbiorowych na rzecz jego rozwoju. Poszukując elementów lubuskiej tożsamości, sięgnęliśmy przede wszystkim do literatury historycznej i socjologicznej. Teksty historyczne pokazują złożone jej korzenie, natomiast wyniki badań socjologicznych wskazują w miarę aktualny stan identyfikacji mieszkańców z lubuskością na tle innych obiektów identyfikacji (Europa, Polska, społeczność lokalna). Uwzględniając przedstawione założenia, w rekonstrukcji tożsamości regionalnej bierzemy pod uwagę jej dwa wymiary. Pierwszy z nich to stopień identyfikacji mieszkańców z regionem. Drugi wymiar to poczucie wspólnoty regionalnej w działaniach zbiorowych. Chodzi więc nie tylko o ustalenie w jakim stopniu mieszkańcy województwa czują się Lubuszanami, ale także w jakim stopniu i zakresie owo poczucie jest i może być motorem wspólnych działań, szczególnie w obszarze rozwiązywania problemów społecznych. Tożsamość lubuska w perspektywie historycznej Z historycznego punktu widzenia lubuskość dopiero się kształtuje. Sławomir Kufel pisze, że rodziła się ona długo i w bólach (Kufel: 2011). Ludność polska, która pojawiła się na tych terenach po 1945 roku, szczególnie ta przybyła ze wschodnich terenów II RP, nie miała żadnych szans, by uznać się za Lubuszan: Ci ludzie nie zostali przesiedleni tym ludziom zabrano wszystko, nie tylko materialnie, ale przede wszystkim psychicznie stracili zewnętrzne wyznaczniki tożsamości ziemię, cmentarze, rodzinne przekazy, a nawet specyficzną 13

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI mowę, kształtowaną w tyglu międzykulturowych kontaktów zachowali tylko wspomnienia. ( ) Przyjechali nie na Ziemię Lubuską, lecz na tereny, które jeszcze miesiące temu były niemieckie, a Niemcy określali je jako Nową Marchię i Śląsk Północny. Przybysze nie mieli pojęcia, że gdzieś tu jest Ziemia Lubuska, cóż dopiero lubuskość (Kufel: 2011). Interesującym paradoksem powstałego w 1950 roku województwa lubuskiego było to, że jego stolicą została Zielona Góra miasto, które nigdy nie wchodziło w skład historycznej Ziemi Lubuskiej. Podobnie zresztą jest z obecną współstolicą województwa Gorzowem Wielkopolskim (Kufel: 2011). Trzeba przyznać, że wskazana okoliczność mocno rzutuje na tożsamość regionalną. Na pewno jej nie wzmacnia. Sławomir Kufel stawia w związku z tym pytanie o racje wyboru nazwy dla województwa w 1999 roku: Województwo lubuskie. To nie pomyłka lubuskie. Pytanie tylko, dlaczego? Czy dlatego, że taka była wola polityków, by jakoś pogodzić ambicje dwóch największych miast w regionie, czy też może inaczej nazwa pojawiła się dlatego, że wykształciła się taka tożsamość? Rzecz warta jest zbadania (Kufel: 2011). Kłopoty z tożsamością lubuską okazują się większe nie tylko na tle takich regionów jak Mazowsze, Wielkopolska czy Małopolska, ale także w porównaniu z innymi regionami wchodzącymi w skład Ziem Odzyskanych: Musimy sobie bowiem uświadomić, że Ziemia Lubuska, pojęta jako sztucznie skonstruowany region, od początku skazana była na ogromne problemy. To prawda, tak zwanych Ziem Odzyskanych było sporo, ale zauważmy: Warmia i Mazury, Śląsk Opolski, Dolny Śląsk, a także Pomorze Zachodnie to krainy historyczne. Nawet jeśli zmieniły właścicieli, nawet jeśli utraciły dawną tożsamość, to budowanie nowej jest znacznie ułatwione (Kufel: 2011). W odróżnieniu od wymienionych terenów, tutaj tożsamość musiała być tworzona niemal od podstaw. Określenie sztuczny region nie brzmi dobrze, ale ma swoje uzasadnienie. Można jednak poszukiwać innych adekwatnych, 14

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji ale mniej pejoratywnych określeń, na przykład region eksperymentalny, region in statu nascendi, region przyszłości Ma rację Sławomir Kufel pisząc, że tożsamość tutaj nie jest stanem jest procesem. Ma również rację, podkreślając, że wskazana sytuacja jako nietypowa, zmienna, wyjątkowo złożona, powinna być uznana przez socjologów za swoiste badawcze eldorado. Czy tak się rzeczywiście dzieje? Częściowo tak. W kolejnych częściach rozdziału rekonstruujemy analizy prowadzone głównie przez socjologów, którzy również podejmują próby poszukiwania elementów lubuskiej tożsamości. Okazuje się, że tych prób jest jednak niewiele, a te które zrealizowano mogą być traktowane jedynie jako pierwszy krok w kierunku pełnej diagnozy. Elementy lubuskiej tożsamości w świetle badań socjologicznych Problematyka lubuskiej tożsamości pojawia się w kilku badaniach, jednak najszerzej została potraktowana przez zespół badaczy z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Wyniki ich badań zostały opublikowane w 2012 roku, w tomie Lubuszanie w pierwszej dekadzie XXI wieku. Portret socjologiczny. Autorką rozdziału na temat tożsamości jest Maria Zielińska, która wyróżniła cztery jej wymiary: (1) przywiązanie do Ziemi Lubuskiej, utożsamianie się z regionem, (2) wiedza na temat walorów województwa lubuskiego, (3) opinie dotyczące charakteru terenów przygranicznych, (4) przekonania o roli tradycji w życiu jednostki i zbiorowości (Zielińska: 2012, s. 65). W świetle zgromadzonych danych, można uznać, że większość respondentów (84,8%) uznaje zamieszkanie na terenie województwa za bardzo ważne. Według autorki wynik ten sugeruje, że Lubuszanie mają pozytywny stosunek do swojego miejsca zamieszkania. Jedynie dla 8,2% respondentów zamieszkanie właśnie na tych terenach jest mało ważne, a dla 4,2% jest w ogóle nieistotne (Zielińska: 2012, s. 66). Jeśli jednak spojrzymy na tę kwestię w kontekście innych identyfikacji, to okazuje się, że w większym stopniu niż z Regionem respondenci czują się związani z Polską i z miejscem zamieszkania. Mimo wszystko, trzeba uznać, że odsetek osób, które czują się silnie związane z województwem (prawie 80%) jest bardzo wysoki. 15

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI Tabela 1. Związek z regionem Jak silnie czuje się P. związany/-a? Silnie związany (w %) Słabo związany (w %) Wcale niezwiązany (w %) Z Europą 45,3 40,1 10,4 Z Polską 89,1 9,2 1,2 Z województwem lubuskim Z miejscowością, w której mieszka 79,4 17,0 3,1 83,2 13,2 2,8 Źródło: Zielińska: 2012, s. 66. 16 Okazuje się, że czynnikiem najsilniej różnicującym poczucie związku z regionem (i z innymi obiektami) jest wiek. Wśród najstarszych respondentów jest o 30% więcej osób mówiących o swoim przywiązaniu do regionu niż wśród najmłodszych (Zielińska: 2012, s. 68). W relacjonowanych badaniach zapytano również, co według respondentów oznacza sformułowanie być Lubuszninem? Najczęściej wskazywano na zamieszkanie i pracę na terenie województwa lubuskiego, w drugiej kolejności pisano o przynależności i dumie z województwa, w trzeciej wskazywano na fakt urodzenia, pochodzenia oraz wychowywania się na tych terenach. Według Marii Zielińskiej, przytoczone wypowiedzi mogą świadczyć o rodzącej się tożsamości lubuskiej (Zielińska: 2012, s. 68). Podstawa tej tożsamości, jak zauważa autorka, ma przede wszystkim charakter racjonalny. Wymiar bytowo ekonomiczny (zamieszkanie i praca na terenie województwa) ma większe znaczenie niż wymiar ideologiczno patriotyczny (duma z województwa, poczucie przynależności, lokalny patriotyzm) i wymiar genealogiczny (fakt urodzenia, pochodzenia, wychowywania się) (Zielińska: 2012, s. 69). Okazuje się, że pomimo poczucia związku z Regionem, wśród respondentów przeważali ci, którzy nie potrafili wskazać jakichś jego wyróżników (59,3%). Ci, którzy takie wyróżniki dostrzegają (40,7%) wymieniali przede wszystkim przyrodę, specyficzny klimat, lasy i jeziora, znacznie rzadziej zabytki, dobre drogi, rozwijającą się gospodarkę, żużel czy Winobranie (Zielińska: 2012, s. 70).

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Podsumowując wyniki własnych badań, Maria Zielińska wyraża poważne wątpliwości co do stanu lubuskiej tożsamości: Z badań nie wynika jednoznacznie, że mieszkańcy województwa lubuskiego wytworzyli odmienną tożsamość lubuską. Wręcz przeciwnie, w porównaniu do ogółu Polaków częściej utożsamiają się z Polską niż z własnym regionem, a nawet częściej niż własnym miejscem zamieszkania. Nie można więc mówić w przypadku Lubuszan o silnej więzi regionalnej, ani o szczególnej zbiorowości terytorialnej. Możliwe jest, że sześćdziesiąt lat to zbyt krótki okres na utworzenie się odrębnej tożsamości; wszak mieszkańcy innych regionów Polski posiadają o wiele dłuższą genealogię, gdzie dziesiątki pokoleń kształtowały swoiste dla nich dziedzictwo kulturowe (Zielińska: 2012, s. 84). Jest to więc tożsamość rozwijająca się. Trudno przewidzieć czy proces ten zakończy się ukształtowaniem tożsamości i poczucia związku mieszkańców z Regionem. Prospektywna wizja lubuskiej tożsamości Analizy historyczne pokazują korzenie lubuskiej tożsamości, badania socjologiczne jej aktualny stan. Z punktu widzenia głównego celu tej pracy istotne jest pytanie o przyszłość, a dokładniej o perspektywy rozwoju tożsamości regionalnej w takim kierunku, by stawała się ona źródłem udanych działań zbiorowych. Aby odpowiedzieć na to pytanie potrzebna nam jest wiedza na temat specyfiki i stanu kapitału społecznego w Regionie. To będzie przedmiot naszych rozważań w kolejnym podrozdziale. W tym miejscu chcemy zastanowić się nad specyfiką lubuskości na tle innych regionów oraz nad możliwościami i ewentualnymi kierunkami rozwoju lubuskiej tożsamości. Niech punktem wyjścia tych rozważań będą wybrane konkluzje z obszernych badań przeprowadzonych pod kierunkiem zielonogórskich pedagogów Zdzisława Wołka i Grażyny Miłkowskiej pod nazwą Życie Lubuszan : Mieszkańcy województwa lubuskiego czują się Lubuszanami. Województwo lubuskie jest regionem, w którym mieszkańcom żyje się dobrze. Są oni zadowoleni z życia, rodziny, domu, środowiska zamieszkania i pracy ( ). 17

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI Lubuszanie nie są zbyt skłonni do podejmowania wysiłku na rzecz zmiany istniejącego stanu, wykazują w tym zakresie zachowawczość i bierność. Zasoby społeczne województwa mają niewykorzystane możliwości, zwłaszcza w sferze organizacji środowiska, pracy, pomocy społecznej, rozwoju własnego w czasie wolnym ( ) Niewykorzystane są możliwości samoorganizowania się do rozwiązywania własnych problemów, choćby poprzez organizacje pozarządowe. Najsilniej interweniującym czynnikiem w każdy z obszarów życia Lubuszan jest sytuacja materialna (Wołk: 2012, s. 425 426). Autorzy badań dostrzegają, z jednej strony, zjawisko utożsamiania się z Regionem, a z drugiej strony wskazują szereg przykładów niewykorzystywania lub słabego wykorzystywania przez Lubuszan zasobów zarówno w sferze pracy, jak i rozwiązywania wspólnych problemów w tym również w dziedzinie pomocy społecznej. Tożsamość lubuska nawet jeśli istnieje nie stała się czynnikiem wspólnych działań. Czy taki stan będzie trwał, czy można liczyć na jakieś zmiany? Wiele zależy od sposobów odwoływania się przez władze i liderów społecznych w Regionie do owych wspólnych zasobów. Skąd i jak je czerpać? Jeden z socjologów zauważa, że odwoływanie się do wspólnej przeszłości w wielu polskich regionach jest trudne. Dostrzega natomiast szansę w odwoływaniu się do wspólnej przyszłości: Generalnie uważa się, że Polska jest krajem raczej ubogim w tradycyjne, historyczne regiony, a sytuacja, gdy tożsamość regionalną w nowoczesnym sensie budować można tylko poprzez odwołanie się do prospektywnej wizji, do jakiejś wspólnej przyszłości, wspólnego planu kształtującego przyszłość, dotyczy około połowy polskich województw. Stąd w naszych warunkach istotną rolę w dynamice budowania tożsamości regionalnej stanowi rozbudowywanie treści tzw. prospektywnej definicji regionu ( ). Regiony o krótkim przywiązaniu do terytorium, regiony, które nie mają w polskich realiach charakteru historycznego, w małym stopniu korzystają ze wspólnej symboliki, w o wiele szerszym stopniu natomiast budują swe obrazy przyszłości na pewnej wizji ( ). Wyraźnie przy tym widać, że decydującym elementem filozofii tych strategii rozwojowych jest pragmatyzm (Wódz: 2011, s. 41 42). 18 Biorąc pod uwagę przedstawioną wyżej argumentację, a także zarysowane wcześniej korzenie lubuskiej tożsamości oraz diagnozę jej aktualnego stanu, możemy sformułować wstępnie wnioski dotyczące szans przekształcenia tożsamości regionalnej w procesie tworzenia w tożsamość w działaniu.

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Są to wnioski bardzo ogólne, które wymagają jak już wcześniej zaznaczyliśmy pogłębienia, dzięki odwołaniu się do kategorii pojęciowej kapitału społecznego. Po pierwsze, szansą na rozwój lubuskiej tożsamości w zarysowanym kierunku jest stworzenie i upowszechnienie prospektywnej wizji regionu regionu naszej wspólnej przyszłości. Taka wizja już została stworzona w postaci Strategii rozwoju województwa lubuskiego. Istnieje natomiast problem jej upowszechnienia. W niniejszych badaniach odwołujemy się do fragmentów Strategii poświęconej aktywnej integracji. Mamy więc nadzieję, że przedstawiając lubuskie sieci inkluzji jako pewną wizję realizacji przyjętych w omawianym dokumencie założeń i celów, przyczyniamy się do upowszechnienia tej wizji. Po drugie, zarówno analizy historyczne jak i badania socjologiczne wskazują, że podstawą myślenia w kategoriach my, Lubuszanie jest pragmatyczne rozumienie tożsamości. Z lubuskim łączy nas przede wszystkim miejsce pracy i zamieszkania. Mamy więc do załatwienia wiele wspólnych spraw, aby jakość naszego życia nie odbiegała niekorzystnie od reszty kraju. W związku z takim podejściem, można przypuszczać, że wspólna lubuska tożsamość będzie tym silniejsza, im wyraźniej wizja wspólnej przyszłości będzie pokazywała perspektywy podniesienia jakości życia mieszkańców. Po trzecie (wyprzedzając nieco wątki, które będą poruszone w następnych rozdziałach), niezbędnym warunkiem budowy i wzmocnienia lubuskiej tożsamości w działaniu będzie wskazanie mieszkańcom sensu i możliwych sposobów włączania się w zbiorowe inicjatywy. Mówiąc w największym skrócie, szansę na rozwój lubuskiej tożsamości wzmocni podejście prospektywne, pragmatyczne i inkluzyjne. 1.2. Enklawowy charakter kapitału społecznego Lubuszan Gdzie możemy poszukiwać ukrytych potencjałów i sił napędowych dla wspólnych przedsięwzięć? Co można zrobić, by ledwie kiełkująca tożsamość regionalna stawała się tożsamością zbiorowych działań? Jak organizować życie społeczne w Regionie, aby podnosić jakość życia mieszkańców, zmniejszać dysproporcje społeczno ekonomiczne, włączać osoby wykluczone i zagrożone wykluczeniem w główny nurt wspólnotowego życia? 19

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI W niniejszym rozdziale próbujemy odpowiedzieć na te i podobne pytania, odwołując się do koncepcji kapitału społecznego. W dalszej części rozdziału sporo uwagi poświęcamy kwestiom definicyjnym i typologicznym, bo problematyka kapitału społecznego tego wymaga. Na wstępie jednak, dla większej jasności, ustalamy, że mówiąc o kapitale społecznym mamy na myśli potencjały, które tkwią w sferze naszych wzajemnych relacji. Kapitał społeczny to, najogólniej rzecz ujmując, kształt i jakość więzi międzyludzkich. W świetle omówionej koncepcji kwestia tożsamości regionalnej ściśle wiąże się z zagadnieniem kapitału społecznego. Zakładamy, że im silniejsze poczucie tożsamości regionalnej, tym większa skłonność do nawiązywania relacji i podejmowania współpracy. A z drugiej strony, udane wspólne przedsięwzięcia mogą wzmacniać poczucie wspólnej tożsamości. Zgadzamy się z opinią, że doświadczenie budowania reprezentacji na tym najniższym, lokalnym szczeblu tworzy pewien kapitał społeczny dla przyszłych struktur wyższego rzędu, struktur regionalnych (Wódz: 2011, s. 44). Próbując odpowiedzieć na pytanie dotyczące specyfiki, stanu i dynamiki kapitału społecznego w Lubuskiem, poświęcamy najpierw trochę uwagi samej koncepcji teoretycznej, następnie skupiamy uwagę na jednym z najważniejszych wymiarów kapitału społecznego jakim jest zaufanie społeczne. W kolejnej części podrozdziału charakteryzujemy pozostałe jego wymiary. Koncepcja kapitału społecznego Literatura dotycząca kapitału społecznego jest obecnie bardzo rozbudowana i wewnętrznie zróżnicowana. Nie ma możliwości szerokiego jej omówienia w tym miejscu. Z punktu widzenia celu naszych badań ważne jest wskazanie zakresu pojęciowego tego terminu, określenie kluczowych kategorii pojęciowych, które ułatwią realizację celów szczegółowych oraz wskazanie korzyści wynikających z podjęcia analizowanego zagadnienia w kontekście koncepcji kapitału społecznego. Czym jest kapitał społeczny? 20 Nasza koncepcja kapitału społecznego opiera się na następującym podejściu zaprezentowanym przez Mariusza Kwiatkowskiego w Encyklopedii socjologii:

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Wprowadzenie do języka socjologii terminu kapitał społeczny wiąże się z uznaniem relacji międzyludzkich za potencjalne źródło użytecznych zasobów, które mogą być wykorzystywane przez jednostki lub grupy jako środki służące realizacji różnorodnych celów. Koncepcja kapitału społecznego stanowi kolejną po koncepcji kapitału ludzkiego i kapitału kulturowego próbę teoretycznego uzupełnienia ekonomicznego modelu wyjaśnień różnorodnych zjawisk zarówno w sferze gospodarki jak i w innych dziedzinach życia społecznego. ( ) Zainteresowanie socjologów tym zagadnieniem wiąże się przede wszystkim z poszukiwaniem przez nich czynników umożliwiających i ułatwiających działania ukierunkowane na rozwiązywanie wspólnych problemów grup społecznych, społeczności lokalnych i całych społeczeństw. Przyjmuje się tutaj założenie, że podobnie jak środki finansowe i materialne (kapitał ekonomiczny), stosunki społeczne i sieci powiązań między jednostkami mogą być traktowane jako zasób, dzięki któremu można osiągnąć określone korzyści (Kwiatkowski: 2005, s. 105). Nasza koncepcja, z jednej strony uwzględnia klasyczne już dzisiaj podejście Roberta D. Putnama (1995, 2000) oraz Pierre a Bourdieu (2001), ale także uwzględnia nowe koncepcje, dające szansę lepszego zdiagnozowania społeczności lokalnych i regionalnych. Robert D. Putnam wykazał, że sprawność rządów regionalnych, rozwiązywanie przez nich najważniejszych problemów w dużej mierze zależy od kapitału społecznego rozumianego jako więzi społeczne oparte na wzajemnym zaufaniu. Przyjmujemy za Putnamem, że najważniejszą funkcją kapitału społecznego jest poprawianie efektywności społeczeństwa poprzez ułatwianie skoordynowanych działań (Putnam: 1995). Pierre Bourdieu (1993) traktuje kapitał społeczny jako zasób indywidualny. W jego koncepcji istotna jest jednak i warta wykorzystania koncepcja konwersji kapitałów, czyli możliwość przetwarzania na przykład kapitału społecznego w finansowy, kulturowy czy symboliczny (i odwrotnie). Z naszego punktu widzenia istotne jest to, że posiadanie kapitału społecznego może być korzystne jako uzupełnienie deficytów finansowych czy infrastrukturalnych. Odmiany kapitału społecznego Oprócz klasycznych koncepcji kapitału społecznego, ważne są dla nas również jego nowsze koncepcje, które znajdą odzwierciedlenie w procesie badawczym. Przede wszystkim chodzi o rozróżnienie i identyfikację określo- 21

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI nych odmian tego zasobu (Woolcock: 2001). W tym miejscu wymieniamy tylko najważniejsze z nich: Wiążący kapitał społeczny (bonding social capital) silne więzi łączące członków małych grup społecznych (głównie rodzina, przyjaciele, ale także kliki, małe grupy elit). Pomostowy kapitał społeczny (bridging social capital) więzi, które występują pomiędzy osobami należącymi do odrębnych grup. Łączący kapitał społeczny (linking social capital) więzi, które powstają pomiędzy osobami należącymi do grup i kategorii społecznych, które są ulokowane na różnych szczeblach drabiny społecznej (np. bezrobotni i przedsiębiorcy). Wskazane rozróżnienie jest dla nas o tyle ważne, że najnowsze badania i analizy wskazują na odmienne funkcje wyróżnionych odmian. W związku z tymi różnicami można wręcz mówić o kapitałach społecznych w liczbie mnogiej. Z punktu widzenia założonego celu badań będzie istotna identyfikacja kapitału pomostowego i łączącego. Ważnym punktem odniesienia są dla nas również sieciowe koncepcje kapitału społecznego Ronalda Burta (2000) oraz Nan Lina (1999). W świetle tych koncepcji kapitał społeczny to osobista sieć powiązań społecznych (więzi społecznych) człowieka zapewniających mu dostęp, mobilizację i wykorzystanie zgromadzonych w sieci materialnych i niematerialnych zasobów, które umożliwiają i (lub) ułatwiają realizację określonych celów ekonomicznych (Sławecki: 2011, s. 66). W tym ujęciu powiązania między jednostkami są istotnymi zasobami kumulowanymi w drodze interakcji, które mają miejsce w życiu rodzinnym, w trakcie pracy, działalności społecznej i publicznej (Jakość życia : 2013, s. 93). Koncepcja sieci jako podstawy kapitału społecznego jest o tyle ważna, iż zwraca uwagę na potencjalną interwencję społeczną w osobiste sieci społeczne osób wykluczonych w celu przekształcenia ich w sieci inkluzji. Mówiąc inaczej, chodzi o to, by zbadać w jakim stopniu działania aktywizacyjne sprzyjają generowaniu wskazanej wyżej odmiany kapitału społecznego łączącego osoby społecznie zmarginalizowane z resztą społeczeństwa. Istotny jest dla nas jeszcze jeden wymiar kapitału społecznego behawioralny. Czyli taki który odnosi się do konkretnych przejawów kooperacji: współpracy (pomocy, wolontariatu), działań zbiorowych oraz wymiany informacji (cyt. za Kapitał społeczny : 2012, s. 18 19). 22

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Potrzeba badania kapitału społecznego Literatura dotycząca kapitału społecznego, jak już pisaliśmy, jest bardzo obszerna. Można wręcz mówić o swoistej nadprodukcji w tym zakresie. Z drugiej jednak strony, zauważamy istotne luki tematyczne oraz praktyczną potrzebę podejmowania analiz tego zasobu. Zgadzamy się z opinią, że: Brak jest badań, które analizowałyby nie tylko dystrybucję poszczególnych miar kapitału społecznego, ale przede wszystkim podejmowałyby zagadnienia jego wpływu na kształtowanie procesów rozwojowych lub sposobu, w jaki sam jest przez nie kształtowany (Kapitał społeczny : 2012, s. 28). Istnieje pilna potrzeba, by pokazać rolę różnych wymiarów kapitału społecznego dla rozwoju kraju, regionów, społeczności lokalnych, działań zbiorowych. Ten cel badań rzadko jest wyznaczany w badaniach: głównym zagadnieniem, na którym koncentrowały się studia empiryczne poświęcone kapitałowi społecznemu w Polsce, był jego stan oraz determinanty, a nie znaczenie dla rozwoju (Herbst: 2008, s. 20 21). Istotne argumenty na rzecz wskazanego podejścia do badań kapitału społecznego przedstawiają autorzy Diagnozy społecznej. Definiują oni kapitał społeczny w następujący sposób: Kapitał społeczny rozumiemy tu jako sieci społeczne regulowane normami moralnymi i zwyczajem (a nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego (Diagnoza : 2013, s. 321). Wśród przedstawianych argumentów, istotne, z naszego punktu widzenia wydają się następujące: 1) Istnieje istotny związek między kapitałem społecznym a zamożnością polskich podregionów i większych miast: W przypadku podregionów dysponujemy PKB na mieszkańca w 2010 r. (GUS, 2012). Przeciętny poziom kapitału społecznego mieszkańców 66 podregionów wyjaśnia 35% zróżnicowania PKB ( ). W podregionie o najwyższym poziomie kapitału społecznego (w Poznaniu) jest też najwyższy, po Warszawie, wskaźnik PKB na mieszkańca (Diagnoza : 2013, s. 329). 23

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI 2) Polska znajduje się w takiej fazie rozwoju, w której kapitał społeczny będzie odgrywał coraz istotniejszą rolę Jesteśmy w fazie rozwoju molekularnego, charakterystycznego dla krajów słabo rozwiniętych w opozycji do rozwoju wspólnotowego, charakterystycznego dla krajów wysoko rozwiniętych ( ). Opozycję tę symbolizuje przepaść między tempem poprawy warunków życia gospodarstw domowych, ich wyposażenia w różnego rodzaju trwałe dobra ( ) a tempem rozwoju infrastruktury, na przykład drogowej, i trudnościami w realizacji wszelkich inwestycji publicznych. O ekonomicznym awansie poszczególnych osób i rodzin decyduje szybko rosnący w Polsce kapitał ludzki, zwłaszcza poziom wykształcenia. Dla powodzenia przedsięwzięć zbiorowych, wymagających efektywnej współpracy władz centralnych i samorządowych oraz lokalnych społeczności i poszczególnych obywateli niezbędny jest kapitał społeczny: wiedza i zdrowie przestają wystarczać. (Diagnoza : 2013, s. 332 331). 3) Istnieje pilna potrzeba wzmocnienia działań wspólnotowych w Polsce, między innymi, w celu skutecznego rozwiązywania problemów społecznych po osłabieniu zasilania zewnętrznego (po 2020 roku). Żyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty. Dobro wspólne mierzone choćby wielkością budżetu państwa rośnie tylko dlatego, że bogacą się ci, którzy mają obowiązek odprowadzania znacznej części swoich dochodów do tej wspólnotowej skarbonki. Niewielki jednak wynika z tego pożytek dla inwestycji publicznych. To, że znaczne środki finansowe płynące z UE niwelują dziś w pewnym stopniu tę asymetrię, nie powinno uspokajać polityków, bo wkrótce, gdy zasilanie zewnętrzne opadnie, a nie zwiększy się kapitał społeczny, grozi nam zahamowanie rozwoju. ( ). Polska przekroczy próg zamożności, powyżej którego dalsze inwestowanie w kapitał ludzki przestanie wystarczać do podtrzymania rozwoju, prawdopodobnie za 8 lat. Tyle mniej więcej zostało nam czasu na budowanie kapitału społecznego, jeśli chcemy się dalej rozwijać. (Diagnoza : 2013, s. 332 331). 24 Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, warto zastanowić się nad specyfiką i stanem kapitału społecznego w województwie lubuskim. Jakie są jego słabe, a jakie mocne strony? Jakie warunki muszą być spełnione, by ów cenny zasób stał się siłą napędową pozytywnych zmian społecznych w Regionie?

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Niskie zaufanie Lubuszan przejawy i konsekwencje W tym miejscu pomijamy kontrowersje dotyczące zaufania jako składnika kapitału społecznego. Uznajemy, że jest to interesująca i ważna z punktu widzenia naszych celów cecha badanych społeczności. Warto przyjrzeć się wynikom badań dotyczących stanu zaufania społecznego w Regionie. Zadanie to zostało podjęte przez Żywię Leszkowicz Baczyńską oraz Beatę Trzop, a wyniki opublikowano w tomie Lubuszanie w pierwszej dekadzie XXI wieku. W świetle zebranych danych można stwierdzić, że Lubuszan cechuje daleko idąca ostrożność: Większość badanych (87,0%) uważa, że w postępowaniu z innymi ostrożności nigdy za wiele. Lubuszanie stoją na stanowisku, że obdarzanie zaufaniem innych osób niekoniecznie jest pożądane. Sugeruje to, że zachowanie dystansu wobec innych to w obecnych czasach najbardziej właściwa postawa. (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 217). Interesującym zagadnieniem, zasługującym na pogłębioną analizę, jest zróżnicowanie poziomu zaufania/nieufności ze względu na wiek. Okazuje się, że większą skłonność do obdarzania zaufaniem mają osoby starsze (w przedziale 46 65 oraz powyżej) niż osoby młode. Respondenci poniżej 25 roku życia najczęściej deklarują nieufność! (s. 218). Innym czynnikiem nieufności jest niski poziom wykształcenia. Osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym są najbardziej nieufne, natomiast osoby z wykształceniem wyższym częściej od innych deklarują zaufanie (s. 218). Pytanie, które zadawano respondentom, by ustalić ich poziom zaufania dotyczyło tak zwanego zaufania zgeneralizowanego (abstrakcyjnego). Dobra diagnoza zaufania nie powinna poprzestawać na tym wymiarze, dlatego autorki relacjonowanych badań pytały również o zaufanie wobec konkretnych obiektów osób, grup, instytucji. Dzięki temu uzyskaliśmy pełniejszy i bardziej złożony obraz stanu zaufania w województwie lubuskim: Największym zaufaniem, co nie zaskakuje, respondenci darzą najbliższą rodzinę. Pokazuje to, jak silna i jak mocno zakorzeniona jest w mentalności badanych rodzina jako ta tradycyjna wartość. Jednak już na drugim miejscu pojawiają się znajomi, którzy dość mocno zdystansowali inny typ grupy pierwotnej, jaką są sąsiedzi. Ta sytuacja zdaje się określać jednoznacznie współczesne trendy, polegające na zaniku roli sąsiadów w życiu jednostki na rzecz przyjaciół (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 219). 25

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI W oparciu o istniejące i dostępne dane na tyle na ile jest to możliwe przedstawiony został obraz kapitału społecznego województwa lubuskiego nawiązujący do poziomu zaufania między mieszkańcami, chęci podejmowania działań na rzecz wspólnego dobra, w tym udziału w referendach i wyborach oraz dobrowolnego angażowania się w stowarzyszeniach. Wskaźniki te pozwalają określić wyposażenie lokalnych społeczności w cechy sprzyjające integracji społecznej, w podejmowaniu działań wspólnych oraz ich pozytywny stosunek do demokracji (Raport regionalny...: 2011, s. 78). Niskie wzajemne zaufanie jest również cechą Lubuszan w odpowiedzi na pytanie Czy można ufać większości ludzi? tylko 10,3% respondentów (Diagnoza społeczna 2009, Załącznik 2, s. 117) wyraziło twierdzącą opinię (przedostatni rezultat w skali kraju) mniej wskazywali tylko mieszkańcy łódzkiego, jednocześnie jest to wynik dwukrotnie niższy od najwyższego krajowego wskazania w warmińsko-mazurskim (Diagnoza społeczna 2007, Załącznik 2, s. 130). (Raport regionalny : 2011, s. 78). W omawianych badaniach interesowano się także kwestią więzi sąsiedzkich. Jest to ważne zagadnienie, z punktu widzenia poszukiwania zasobów społecznych: Najbardziej aktywny obszar działalności sąsiedzkiej sprowadza się do wymiany informacji, opinii czy rozmów o problemach bieżących. Lubuszanie najchętniej rozmawiają o kwestiach dotyczących wspólnego obszaru zamieszkiwania, a więc o tym, co dotyczy bloku, osiedla czy ulicy (28,9%). I zapewne byłby to dobry prognostyk, gdyby nie fakt, że na poziomie konkretnych działań rzecz się ma zgoła inaczej (6,2%). W tym przypadku sfera aktywności w sposób znaczący spada, co oznacza, że działania na rzecz miejsca zamieszkania przybierają postać bierną i ograniczającą się do rozmów oraz dyskusji na ten temat (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 221 222). Opisaną prawidłowość słabe wykorzystywanie więzi sąsiedzkich do rozwiązywania indywidualnych i wspólnych problemów dobrze ilustrują odnotowane w badaniach odsetki respondentów, którzy wskazali poszczególne formy współdziałania, pomocy i samopomocy sąsiedzkiej: 26 pomoc w opiece nad dziećmi, osobami starymi i chorymi (5,7%); pomoc w opiece nad zwierzętami (3,1%); kontakty towarzyskie wspólne imprezy, imieniny, grille itp. (3,1%);

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji pożyczanie produktów (5,2%); powierzanie kluczy do mieszkania 10,3%). (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 222). Dodajmy, że słabe w porównaniu z resztą kraju poczucie związku Lubuszan z ludźmi z sąsiedztwa odnotowano też w innych badaniach. Odsetek odczuwających związek z sąsiadami w Lubuskiem wynosi 15%, średnia krajowa 17%, dla porównania w mazowieckim 23%. (Jakość życia : 2013, s. 170). Nie jest przypadkiem, że w badaniach na temat zaufania pytano również o zaangażowanie mieszkańców we wspólne działania. Badani nie najlepiej oceniają stopień zaangażowania w działania na rzecz własnej miejscowości: 73,2% badanych dostrzega lokalną aktywność jednostek, ale z tego aż 53,3% podkreśla małe zaangażowanie. (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 38). Co ciekawe, nie odnotowano istotnych różnic w formułowaniu tego typu sądów między poszczególnymi kategoriami respondentów: Generalnie rzecz ujmując, niezależnie od cech społeczno-demograficznych, respondenci mają przekonanie o niskim poziomie aktywności mieszkańców na rzecz swoich powiatów, gmin czy miast. Różnice wynikające z wieku, wykształcenia, płci czy miejsca zamieszkania nie wykazują wyraźnych dysproporcji. (Leszkowicz-Baczyńska, Trzop: 2012, s. 239 240). Podsumowując wstępnie próbę diagnozy stanu zaufania wśród Lubuszan, możemy stwierdzić, że jest on niski (z wyjątkiem więzi rodzinnych i koleżeńskich). Możemy też wysnuć przypuszczenie, że odnotowany stan przekłada się na słabe zaangażowanie we wspólne działania. Dokładniejszą wiedzę na ten temat uzyskamy, przyglądając się w dalszej części pracy innym wymiarom kapitału społecznego. Różne wymiary kapitału społecznego Lubuszan Aby możliwie wiernie i szeroko zrekonstruować stan kapitału społecznego w województwie lubuskim, sięgnęliśmy do kilku źródeł. Zaprezentowano w nich, oprócz opisanego już stanu zaufania i więzi sąsiedzkich, między innymi takie wymiary jak uczestnictwo w stowarzyszeniach, związek ze społecznością lokalną, frekwencja wyborcza. 27

LUBUSKIE SIECI INKLUZJI W raporcie Jakość życia, kapitał społeczny, wykluczenie społeczne województwo lubuskie zaliczono do regionów o najniższych wskaźnikach uczestnictwa w stowarzyszeniach. Na użytek tych badań województwa zostały przyporządkowane do makroregionów. Lubuskie znalazło się w makroregionie północno zachodnim, obok wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. Wskaźnik uczestnictwa w stowarzyszeniach świeckich na tym terenie wyniósł 22% natomiast w religijnych 7%. Warto, dla porównania odnotować, że w makroregionie wschodnim (woj. podlaskie, lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie) wskaźniki uczestnictwa wynoszą odpowiednio 29% i 17% (Jakość życia : 2013, s. 103). W tym samym raporcie przedstawiono również szereg danych pokazujących wybrane wymiary kapitału społecznego w województwie lubuskim na tle kraju. W poniższym zestawieniu prezentujemy dane dla województwa lubuskiego, a obok średnią krajową (Polska). Osoby odczuwające związek ze swoją miejscowością: 91% (Lubuskie) 92% (Polska); Osoby odczuwające związek z ludźmi z sąsiedztwa i okolicy: 81% (Lubuskie) 79% (Polska); Wskaźnik zaangażowania w sieć formalną: 24% (Lubuskie) 24% (Polska); Wskaźnik dobrych relacji sąsiedzkich: 55% (Lubuskie) 57% (Polska); Wskaźnik izolacji społecznej: 9% (Lubuskie) 9% (Polska); Udział w wydarzeniach organizowanych w miejscu zamieszkania, przynajmniej raz na pół roku: 19% (Lubuskie), Polska (15%) (Jakość źycia : 2013, s. 196 197) 28 Dane zaprezentowane powyżej sytuują województwo lubuskie w większości wyróżnionych wymiarów w okolicach średniej krajowej. Jedynym wyraźnym wyjątkiem jest większa tendencja do uczestnictwa w wydarzeniach organizowanych w miejscu zamieszkania, gdzie Lubuszanie uzyskali czteroprocentową przewagę nad resztą kraju. Badania dotyczące elit politycznych Gorzowa wykazały istnienie przeciętnego zasobu pozytywnego kapitału społecznego. Współdziałanie podejmowane przez reprezentantów elity ma charakter doraźny. Autorzy raportu w następujący sposób wskazują konsekwencje tego stanu: Powoduje to, iż funkcjonowanie Rady Miasta sprowadza się w większości do administrowania sprawami miasta, przyjmowania propozycji władz administracyjnych, a w małym stopniu decydowania o kształcie i kierunku rozwoju miasta. ( )

Tożsamość regionalna i kapitał społeczny Lubuszan a sieci inkluzji Wywiady z radnymi wykazały niski poziom współdziałania z organizacjami pozarządowymi oraz brak przejrzystych zasad w tym zakresie (Pisanko: 2008, s. 110 111). Podobny obraz kapitału społecznego w Lubuskiem wyłania się z Diagnozy społecznej 2013. Zarówno w rankingu województw jak i podregionów województwo lub jego części lokują się w połowie tabeli. Województwo jako całość zajęło miejsce ósme (na szesnaście województw) przed śląskim, podlaskim, wielkopolskim (Diagnoza : 2013, s. 533). Natomiast podregion gorzowski 22 miejsce, a podregion zielonogórski 24 (na 58 podregionów). (Diagnoza : 2013, s. 536). Przy okazji, dla porównania, odnotujmy miejsca województwa lubuskiego w innych rankingach prezentowanych w Diagnozie społecznej 2013: Poziom cywilizacyjny miejsce 10 (na 16 województw); Dobrostan społeczny 15 miejsce; Dobrobyt materialny 8 miejsce; Patologie 16 miejsce; Dobrostan fizyczny 16 miejsce; Dobrostan psychiczny 12 miejsce; Stres życiowy 12 miejsce (Diagnoza : 2013, s. 532 533) Warto zauważyć, że tylko w zakresie dobrobytu materialnego i właśnie kapitału społecznego Lubuskie znalazło się w środku tabeli. W pozostałych rankingach osiągnęło gorsze rezultaty. Pytanie czy to porównanie świadczy na korzyść stanu kapitału społecznego w Regionie, na razie zawieszamy. Przyjrzyjmy się jeszcze innym danym. Autorzy Raportu regionalnego województwo lubuskie przeprowadzili analizę frekwencji wyborczej, traktując ją jako jeden ze wskaźników kapitału społecznego. W następujący sposób streszczają poczynione ustalenia: Analiza frekwencji wyborczej w każdym typie wyborów w lubuskim wskazuje na niższy udział wyborców w odniesieniu do średniej krajowej, przy czym różnice są znaczące w przypadku analizowanych wyborów prezydenckich z roku 2005 i 2010 (od 4,3 do 5,8 pkt. procentowego) oraz wyborów parlamentarnych z lat 2001, 2005 i 2007 (od 3,5 do 5,1), a zbliżone do ogólnopolskich w wyborach samorządowych za lata 2006 i 2010 (różnice od 0,3 do 1,3) (Raport regionalny : 2011, s. 88). 29