POZNAÑSKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 26, 2012

ÆWICZENIE DUCHOWE ZAPISANE PRZEZ HIEROFANTA 293 POZNAÑSKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 26, 2012 DARIUSZ KWIATKOWSKI Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia³ Teologiczny Adoratio Sanctissimi podczas nabo eñstw eucharystycznych i ludowych Adoratio Sanctissimi during Eucharistic and Folk Devotions aciñskie s³owo adoratio oznacza oddawanie czci i uwielbienie. We wszystkich religiach adoracja nale y do istotnych elementów kultu religijnego. Dla chrzeœcijan jedynym jej przedmiotem s¹ Osoby Boskie: Ojciec, Syn i Duch Œwiêty. W tradycji chrzeœcijañskiej szczególne miejsce zajmuje adoracja Najœwiêtszego Sakramentu, czyli oddawanie boskiej czci i uwielbienia Chrystusowi obecnemu pod postaciami eucharystycznymi. Adoracyjne przebywanie przy Chrystusie eucharystycznym pog³êbia przyjaÿñ cz³owieka z Bogiem, pozwala otworzyæ przed Nim serce i modliæ siê w potrzebach w³asnych i innych ludzi. Adoracja Najœwiêtszego Sakramentu pog³êbia wiarê, nadziejê i mi³oœæ, a nade wszystko przygotowuje do pe³nego zjednoczenia z Chrystusem w Komunii œwiêtej. Taka adoracja jest tak e œwiadectwem wiary w realn¹ obecnoœæ Chrystusa w Eucharystii. Zwyczaj wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu i jego adoracji zrodzi³ siê w XIV wieku i zawsze by³ œciœle zwi¹zany z Eucharysti¹. Pierwotnie wystawiano Najœwiêtszy Sakrament tylko w uroczystoœæ Bo ego Cia³a podczas celebracji liturgii godzin. Z czasem praktykê tê rozszerzono tak e na inne dni, daj¹c wiernym mo liwoœæ ogl¹dania Hostii i modlitwy przed obliczem Chrystusa eucharystycznego. Nadmierna czêstotliwoœæ wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu sta³a siê przedmiotem troski i obawy o zanik czci i œwiêtej bojaÿni wzglêdem Eucharystii. St¹d synody koœcielne ogranicza³y liczbê wystawieñ Najœwiêtszego Sakramentu w ci¹gu roku. Dziœ mo na zaobserwowaæ dwie skrajnoœci w odniesieniu do wystawienia i adoracji Najœwiêtszego Sakramentu. Pierwsza wyra a siê w ca³kowitym zaniedbaniu lub ograniczeniu do minimum tej formy modlitwy. Druga natomiast traktuje wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu jako niezbêdny element ka dego nabo eñstwa koœcielnego. W takich sytuacjach mo na odnieœæ wra enie, e nie ma nabo-

294 DARIUSZ KWIATKOWSKI eñstwa bez wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu. Takie dzia³ania prowadz¹ do nadu yæ i braku szacunku dla wystawionego Chrystusa eucharystycznego. Celem artyku³u jest przedstawienie nauki Koœcio³a o naturze i mo liwoœciach wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu. W sposób szczególny pragniemy zwróciæ uwagê na nabo eñstwa eucharystyczne oraz mo liwoœci wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu podczas tak zwanych nabo eñstw ludowych. I. WYSTAWIENIE NAJŒWIÊTSZEGO SAKRAMENTU W DOKUMENTACH KOŒCIO A Obecnie kwestie zwi¹zane z wystawieniem i adoracj¹ Najœwiêtszego Sakramentu reguluj¹ nastêpuj¹ce dokumenty Koœcio³a: Konstytucja o liturgii Sacrosanctum concilium, nr 13, Instrukcja Kongregacji Obrzêdów Eucharisticum Misterium z dnia 25 maja 1967 roku, Instrukcja Kongregacji Sakramentów i Kultu Bo ego Inaestimabile donum z dnia 3 kwietnia 1980 roku, wprowadzenie teologiczno-pastoralne do ksiêgi zatytu³owanej Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹ (polskie wydanie z roku 1985), Instrukcja Episkopatu Polski o kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹ z 11 marca 1987 roku. Bardzo wa ne jest równie Dyrektorium o pobo noœci ludowej i liturgii wydane przez Kongregacjê ds. Kultu Bo ego i Dyscypliny Sakramentów w roku 2002. W tych dokumentach nale y szukaæ odpowiedzi na pytania: kiedy i w jakich okolicznoœciach mo na wystawiaæ Najœwiêtszy Sakrament. Mówi¹ one tak e, jak powinna przebiegaæ adoracja wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu oraz kiedy nie powinno siê Go wystawiaæ. 1. Konstytucja o liturgii Sacrosanctum concilium Konstytucja Sacrosanctum concilium poda³a ogóln¹ zasadê odnowy liturgii oraz nabo eñstw. Dokument podkreœla, e nale y je sprawowaæ zgodnie z przepisami i zasadami Koœcio³a oraz tak je porz¹dkowaæ, aby by³y zgodne ze œwiêt¹ liturgi¹. Nabo eñstwa winny z liturgii wyp³ywaæ i do liturgii prowadziæ 1. Zasada ta musi szczególnie dotyczyæ nabo eñstw z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem. 2. Instrukcja Eucharisticum Misterium Instrukcja Eucharisticum Misterium gor¹co zachêca do celebracji nabo- eñstw prywatnych i publicznych wzglêdem Sakramentu O³tarza równie poza Msz¹ Œwiêt¹. Jednak nale y czuwaæ, aby odbywa³y siê one zgodnie z przepisami 1 Por. Konstytucja o liturgii Sacrosanctum concilium nr 13.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 295 Koœcio³a. Dokument podkreœla, e wystawienie Najœwiêtszej Eucharystii powinno sk³aniaæ umys³ wiernych do uznania w niej przedziwnej obecnoœci Chrystusa i zachêcaæ do wspólnoty serca z Nim. Nale y bardzo mocno akcentowaæ zwi¹zek wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu z Eucharysti¹. W zewnêtrznej szacie wystawienia trzeba unikaæ wszystkiego, co mog³oby zaciemniæ obecnoœæ Chrystusa eucharystycznego 2. Dokument ten przewiduje dwa rodzaje wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu: d³u sze i krótkie. W obu przypadkach nale y tak zorganizowaæ nabo eñstwo, aby wierni w modlitwie mogli oddaæ czeœæ Chrystusowi obecnemu w znaku eucharystycznego chleba. W zwi¹zku z tym podczas adoracji nie powinno zabrakn¹æ: czytania s³owa Bo ego, œpiewu, modlitwy wspólnej i modlitwy w milczeniu. Dopuszcza siê tak e homilie i krótkie ekshortacje, prowadz¹ce do lepszego zrozumienia tajemnicy eucharystycznej. Œpiew wykonywany podczas wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu winien byæ odpowiedzi¹ wiernych na us³yszane s³owo Bo e. Na koñcu wystawienia udziela siê b³ogos³awieñstwa Najœwiêtszym Sakramentem. Natomiast dokument jednoznacznie zabrania wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu tylko dla udzielenia b³ogos³awieñstwa po Mszy Œwiêtej 3. 3. Instrukcja Kongregacji Sakramentów i Kultu Bo ego Inaestimabile donum W podobnym duchu wypowiada siê Instrukcja Kongregacji Sakramentów i Kultu Bo ego Inaestimabile donum. Dokument ten gor¹co zachêca do praktykowania nabo eñstw zarówno prywatnych, jak i publicznych do Najœwiêtszego Sakramentu poza Msz¹ Œwiêt¹. Podkreœla siê przy tym, e obecnoœæ Chrystusa adorowanego w Najœwiêtszym Sakramencie wywodzi siê z ofiary i zmierza do sakramentalnego i duchowego zjednoczenia z Nim 4. W sprawowaniu nabo eñstw eucharystycznych poza Msz¹ Œwiêt¹ nale y uwzglêdniaæ okresy roku liturgicznego, aby te praktyki zawsze harmonizowa³y z liturgi¹. Dokument bardzo mocno podkreœla, e w przypadku wszystkich przejawów pobo noœci eucharystycznej powinny byæ przestrzegane wskazania duszpasterskie i przepisy zawarte w Rytuale rzymskim 5. Ponadto w dokumencie tym czytamy: Nie nale y zapominaæ, e przed b³ogos³awieñstwem Najœwiêtszym Sakramentem winno siê poœwiêciæ odpowiedni czas 2 Kongregacja Obrzêdów, Instrukcja Eucharisticum Misterium, nry 58; 60, [w:] J. Miazek (oprac.), To czyñcie na moj¹ pami¹tkê. Eucharystia w dokumentach Koœcio³a, Warszawa 1987, s. 186-187 (=EM). 3 Por. tam e, nr. 62-66, s. 188-190. 4 Kongregacja Sakramentów i Kultu Bo ego, Instrukcja Inaestimabile donum, nr 20, [w:] J. Miazek (oprac.), To czyñcie na moj¹ pami¹tkê. Eucharystia w dokumentach Koœcio³a, s. 274. 5 Por. tam e, nr. 21-22, s. 274.

296 DARIUSZ KWIATKOWSKI na czytanie s³owa Bo ego, na pieœni i modlitwy oraz cich¹ adoracjê. Na zakoñczenie adoracji œpiewa siê jakiœ hymn, odmawia siê lub œpiewa jedn¹ z modlitw wybran¹ z Rytua³u rzymskiego 6. Kolejne punkty Instrukcji mówi¹ o usytuowaniu tabernakulum w koœciele oraz zwracaj¹ uwagê, jakie powinno spe³niaæ ono wymogi. Podkreœla siê zwyczaj przyklêkania przed Najœwiêtszym Sakramentem obecnym w tabernakulum, co ma byæ znakiem uwielbienia. Instrukcja podkreœla: W ten akt nale y wk³adaæ ca³¹ duszê. Aby serce ugiê³o siê przed Bogiem w kornej czci, przyklêkanie nie powinno byæ ani œpieszne, ani niedba³e 7. 4. Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹ Wielu cennych uwag dotycz¹cych sposobu prowadzenia nabo eñstw z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem dostarcza nam wprowadzenie teologiczno-pastoralne do ksiêgi zatytu³owanej Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹. Najpierw dokument przypomina, e wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu ma prowadziæ do uznania cudownej obecnoœci Chrystusa w Eucharystii oraz do zjednoczenia z Nim. Tak e tutaj znajduje siê przypomnienie, e podczas wystawienia nic nie mo e przys³aniaæ pragnienia Chrystusa, który ustanowi³ Eucharystiê jako pokarm, lekarstwo i pokrzepienie 8. W dalszej czêœci spotykamy zalecenie, aby w koœcio³ach i kaplicach, w których na sta³e przechowuje siê Najœwiêtszy Sakrament, odbywa³o siê ka dego roku uroczyste jego wystawienie, aby wierni mogli gorliwiej rozwa aæ i adorowaæ tajemnicê Eucharystii 9. Dokument zauwa a, e w wa nej i powszechnej potrzebie biskup miejsca mo e nakazaæ modlitwy b³agalne przed wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem, trwaj¹ce przez d³u szy czas 10. Porz¹dek nabo eñstw z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem powinien uwzglêdniaæ czytanie s³owa Bo ego, œpiew oraz modlitwy wspólne i w ciszy. Zakazuje siê wystawiania, którego celem by³oby tylko udzielenie b³ogos³awieñstwa. Dotyczy to zarówno Eucharystii, jak i innych nabo eñstw 11. Rubryki zawarte w obrzêdzie wystawienia i b³ogos³awieñstwa eucharystycznego zalecaj¹, by podczas wystawienia tak u³o yæ modlitwy, œpiewy i czytania biblijne, aby adoruj¹cy mogli ca³¹ uwagê skupiæ na Chrystusie obecnym w Najœwiêtszym Sakramencie. W tym miejscu mamy te zachêtê, aby przed Najœwiêt- 6 Tam e, nr 23, s. 274-275. 7 Tam e, nr 26, s. 275. 8 Rytua³ Rzymski. Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1985, nr 58. 9 Por. tam e, nr 62. 10 Tam e, nr 63. 11 Por. tam e, nr 65.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 297 szym Sakramentem, wystawionym na d³u szy czas, celebrowaæ jak¹œ czêœæ liturgii godzin, a zw³aszcza godzin g³ównych, czyli jutrzniê i nieszpory 12. 5. Instrukcja Episkopatu Polski O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹ W roku 1987 Konferencja Episkopatu Polski wyda³a Instrukcjê O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹. Dokument ten stanowi odpowiedÿ na pytania duszpasterzy, które pojawi³y siê po opublikowaniu ksiêgi liturgicznej Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹, i jest prób¹ dostosowania ksiêgi liturgicznej do polskich tradycji i zwyczajów. W pierwszej czêœci Instrukcja przypomina ogólne zasady dotycz¹ce wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu znajduj¹ce siê we wczeœniejszych dokumentach Koœcio³a. Poza wystawieniem Najœwiêtszego Sakramentu na d³u szy okres, zalecane s¹ tak e adoracje trwaj¹ce przez krótki czas. U nas s¹ to adoracje w dni powszednie, adoracje niedzielne i tak zwana Godzina œwiêta 13. Konferencja Episkopatu zezwala poszczególnym diecezjom na opracowanie w³asnych form przebiegu adoracji. Nale y jednak uwzglêdniæ chrystocentryczny charakter nabo eñstwa oraz obecnoœæ: s³owa Bo ego, pieœni oraz modlitwy i milczenia. Poszczególne elementy adoracji wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu powinny uczyæ prawdziwej pobo noœci eucharystycznej. St¹d musz¹ one prowadziæ wiernych do pe³nego udzia³u w tajemnicy paschalnej Chrystusa oraz do wdziêcznoœci za Chrystusa daj¹cego nam swoje ycie. Adoracja Najœwiêtszego Sakramentu ma wyra aæ radoœæ zebranych z ycia w g³êbokiej przyjaÿni z Jezusem i prowadziæ do otwarcia przed Nim serca. Modlitwy wyra aj¹ce potrzeby zebranych, ich bliskich i wszystkich ludzi, powinny byæ b³aganiem o pokój i o zbawienie ca³ego œwiata. Celem wspólnej modlitwy jest pragnienie ycia dla Chrystusa i zjednoczenie z Nim w komunii œwiêtej. Natomiast konsekwencj¹ adoracji eucharystycznej maj¹ byæ dobre czyny œwiadcz¹ce o yciu w jednoœci z Chrystusem. W uk³adzie adoracji znajduj¹ siê modlitwy uwielbienia i chwa³y, rozwa anie tajemnic Chrystusa, modlitwy b³agalne i proœby w ró - nych potrzebach wiernych. Jednak pierwszeñstwo zawsze trzeba daæ uwielbieniu i dziêkczynieniu 14. 12 Por. tam e, nry 71-72. 13 Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹, nr 2, [w:] J. Miazek (oprac.), To czyñcie na moj¹ pami¹tkê. Eucharystia w dokumentach Koœcio³a, s. 317. 14 Por. tam e, nry 4-6, s. 317-318.

298 DARIUSZ KWIATKOWSKI 6. Dyrektorium o pobo noœci ludowej i liturgii Omawiaj¹c koœcielne nauczanie o wystawieniu i adoracji Najœwiêtszego Sakramentu, warto przywo³aæ bardzo wa ny dokument zatytu³owany: Dyrektorium o pobo noœci ludowej i liturgii. Podkreœla siê w nim, e adoracja Najœwiêtszego Sakramentu jest szczególnie rozpowszechnion¹ form¹ pobo noœci w kulcie Eucharystii. W tym kontekœcie szczególnego znaczenia nabiera adoracja w Wielki Czwartek po Mszy Wieczerzy Pañskiej. Najlepiej wyra a ona nierozerwalny zwi¹zek miêdzy celebracj¹ Eucharystii i trwa³¹ obecnoœci¹ Jezusa pod postaciami konsekrowanymi. St¹d nie powinno siê w Wielki Czwartek u ywaæ okreœlenia: przeniesienie Najœwiêtszej Eucharystii do ciemnicy, ale przeniesienie Go do o³tarza adoracji lub wystawienia. Sama adoracja winna mieæ charakter eucharystyczny, a nie pasyjny 15. Dyrektorium odwo³uje siê w tym miejscu do Instrukcji Eucharisticum misterium i zaznacza, e kult adoracji Najœwiêtszego Sakramentu opiera siê na trwa³ej i mocnej podstawie, któr¹ jest wiara w rzeczywist¹ obecnoœæ Chrystusa pod postaci¹ chleba. Naturalna pobo noœæ sk³ania katolików do zewnêtrznego i publicznego ukazywania wiary i udawania siê do œwiêtej Eucharystii, aby coraz g³êbiej j¹ rozumieæ i w niej siê zanurzaæ. Bliskoœæ Jezusa eucharystycznego daje wiernym doœwiadczenie najg³êbszej Jego poufa³oœci i mi³oœci, a to z kolei prowadzi do ufnej modlitwy, w której polecaj¹ samych siebie oraz modl¹ siê o pokój i zbawienie œwiata. Trwanie na modlitwie adoracji Chrystusa obecnego w Najœwiêtszym Sakramencie umacnia wiarê, nadziejê i mi³oœæ oraz prowadzi do pe³niejszego i bardziej pobo nego uczestnictwa w Eucharystii 16. Dyrektorium wymienia ró ne formy adoracji, które zawsze powinny byæ po- ³¹czone z wiar¹ w obecnoœæ Chrystusa w znaku chleba. Zwraca przy tym uwagê, e w przypadku adoracji Najœwiêtszego Sakramentu bardzo czêsto spotykaj¹ siê wyrazy pobo noœci liturgicznej i ludowej, miêdzy którymi nie³atwo okreœliæ wyraÿne granice. Po tym wstêpie dokument mówi o trzech formach adoracji Chrystusa eucharystycznego. Pierwsz¹ z nich jest zwyk³e nawiedzenie Najœwiêtszego Sakramentu w tabernakulum. Ten rodzaj adoracji nazwany jest krótkim spotkaniem z Chrystusem powodowanym wiar¹ w Jego obecnoœæ. W tym przypadku adoracja przybiera formê modlitwy w milczeniu. Drug¹ form¹ jest adoracja sprawowana wed³ug przepisów liturgicznych przy wystawionym Najœwiêtszym Sakramencie w monstrancji lub w puszce na d³u szy lub krótszy czas. Jako trzeci¹ formê Dyrektorium wymienia adoracjê wieczyst¹ lub nabo eñstwo czterdziestogodzinne. W tym miejscu zaznaczono, e ma do niej prawo ca³a wspólnota za- 15 Por. Kongregacja ds. Kultu Bo ego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobo noœci ludowej i liturgii, Poznañ 2003, nr 164. 16 Por. tam e.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 299 konna, stowarzyszenie eucharystyczne lub wspólnota parafialna. Tego typu adoracje umo liwiaj¹ ró norodne wyra anie pobo noœci eucharystycznej 17. Odwo³uj¹c siê do wczeœniejszych dokumentów Koœcio³a, Dyrektorium mówi tak e o elementach sk³adowych tych adoracji. Na pierwszym miejscu wymienia siê s³owo Bo e, które jest najwa niejsz¹ i z niczym nieporównywaln¹ ksiêg¹ modlitwy. Nale y te zadbaæ o odpowiednie œpiewy i modlitwy. Dokument zachêca, aby wierni zapoznali siê z niektórymi prostymi strukturami Liturgii godzin, do przestrzegania rytmu roku liturgicznego i do trwania na cichej modlitwie 18. Prawid³owe sprawowanie nabo eñstw z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem pomo e wiernym zrozumieæ, e podczas ich trwania nie powinno siê sprawowaæ innych nabo eñstw ku czci Maryi i œwiêtych. Wyj¹tek stanowi modlitwa ró añcowa, która ma wymiar chrystologiczny i podkreœla œcis³y zwi¹zek Maryi z Chrystusem. W dalszej czêœci Dyrektorium bardzo szeroko przedstawia formy kultu oddawanego Maryi i innym œwiêtym bez koniecznoœci wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu 19. II. NABO EÑSTWA EUCHARYSTYCZNE W POLSCE Przebieg celebracji nabo eñstw eucharystycznych w Polsce opisuj¹ liczne agendy liturgiczne wydawane w poszczególnych diecezjach. Jedn¹ z najbardziej znanych i u ywanych w wielu diecezjach jest Agenda liturgiczna diecezji opolskiej 20. Ksiêga ta zawiera szczegó³owy opis nabo eñstw z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem. Pierwszym z nich jest tak zwane czterdziestogodzinne nabo eñstwo 21. Zrodzi³o siê ono najprawdopodobniej w œredniowiecznej Chorwacji. Natomiast nazwa nabo eñstwo czterdziestogodzinne pochodzi z przekonania, e przez tyle godzin cia³o Chrystusa przebywa³o w grobie przed zmartwychwstaniem 22. Pocz¹tkowo w³aœnie przez 40 godzin adorowano wystawiony Najœwiêtszy Sakrament. Instrukcja Eucharisticum misterium, mówi¹c o tym nabo eñstwie, pos³uguje siê okreœleniem coroczne uroczyste wystawienie Najœwiêt- 17 Por. tam e, nr 165. 18 Por. tam e. 19 Por. tam e, nry 165-247. 20 Agenda liturgiczna diecezji opolskiej. Nabo eñstwa, poœwiêcenia i b³ogos³awieñstwa, Wydawnictwo Œw. Krzy a, Opole 1981 (dalej ALDO). 21 Zob. tam e, s. 29-30. 22 Por. J. Decyk, Dynamiczny nurt kultu Eucharystii w Koœciele, [w:] Liturgia Domus Carissima, red. A. Durak, Warszawa 1998, s. 197; por. A. Podleœ, Dzieje Czterdziestogodzinnego Nabo- eñstwa w Polsce, [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce, red. W. Schenk, Lublin 1982, s. 253-284; S. Ho³odok, Czterdziestogodzinne nabo eñstwo wczoraj i dzisiaj, [w:] L¹dzkie Sympozja Liturgiczne II, red. A. Durak, Kraków 2000, s. 183.

300 DARIUSZ KWIATKOWSKI szego Sakramentu 23. Zaznacza siê, e mo e ono odbywaæ siê w tych œwi¹tyniach, w których na sta³e przechowywana jest Eucharystia. Ze wzglêdu na zewnêtrzne trudnoœci spowodowane prac¹ i stylem ycia dziœ przepisy nie wymagaj¹ wystawienia œciœle nieustannego i trwaj¹cego 40 godzin. Natomiast zwraca siê uwagê, aby w nabo eñstwie tym uczestniczy³a wiêksza liczba wiernych. W przeciwnym razie nale y schowaæ Najœwiêtszy Sakrament na czas wczeœniej ustalony i og³oszony, jednak nie czêœciej ni dwa razy w ci¹gu dnia 24. Opolska Agenda w wypadku czterdziestogodzinnego nabo eñstwa przewiduje ca³odzienn¹ adoracjê Najœwiêtszego Sakramentu w niedzielê, poniedzia³ek i wtorek przed Œrod¹ Popielcow¹. S¹ to tak zwane dni eucharystyczne, a w odnowionym kalendarzu liturgicznym nazywa siê je kwartalnymi dniami modlitw o ducha pokuty 25. Rozpoczynaj¹cy siê Wielki Post sk³ania do modlitwy adoracyjnej i w zwi¹zku z tym nale a³oby w taki sposób urz¹dziæ godziny modlitwy przed Najœwiêtszym Sakramentem, aby mog³y z nich skorzystaæ liczne grupy wiernych. G³ównym celem nabo eñstwa czterdziestogodzinnego jest pog³êbienie wiary w tajemnicê eucharystyczn¹ rozumian¹ we wszystkich jej aspektach. Dlatego podczas adoracji trzeba przybli aæ wiernym teologiê Eucharystii, a zw³aszcza prawdê o realnej obecnoœci Chrystusa w znakach eucharystycznych. Mo na osi¹gn¹æ to poprzez kazania, osobist¹ refleksjê, wspóln¹ modlitwê, czytanie Pisma Œwiêtego i katechezê. Nabo eñstwo to winno siê tak e przyczyniaæ do liczniejszego udzia³u wiernych w Komunii œwiêtej przyjmowanej podczas Mszy œw. W tym miejscu trzeba zaznaczyæ, e adoracja Najœwiêtszego Sakramentu nie powinna zastêpowaæ celebracji Eucharystii w tych dniach. Nabo eñstwo to prowadzi równie do bardziej doskona³ego i pe³nego uczestnictwa w Eucharystii oraz ywego spotkania wiernych z Chrystusem w Komunii œwiêtej 26. Agenda zamieszcza tak e uwagi o przebiegu i organizacji tak zwanej nieustannej lub wieczystej adoracji Najœwiêtszego Sakramentu 27. Adoracja wieczysta to nieprzerwanie trwaj¹ce oddawanie czci wystawionemu Najœwiêtszemu Sakramentowi, oddawane przez jednostki lub wspólnoty religijne i parafialne w obrêbie diecezji. Ta forma adoracji Najœwiêtszego Sakramentu narodzi³a siê w katedrze mediolañskiej na pocz¹tku XVI wieku i stopniowo rozszerza³a siê kolejno na wszystkie koœcio³y w Mediolanie. W Polsce pojawi³a siê w koñcu XVIII 23 EM, nr 63, s. 189. 24 Tam e, nr. 63-65, s. 189-190. 25 Por. J. Miazek, Struktura nabo eñstw eucharystycznych w praktyce parafialnej, Ruch Biblijny i Liturgiczny 39 (1986), nr 4, s. 319-320. 26 Por. S. Ho³odok, Czterdziestogodzinne nabo eñstwo, s. 197; T. Korpusiñski, Nabo eñstwa zwi¹zane z Eucharysti¹, Ateneum Kap³añskie 75 (1983), nr 3 (448), s. 419. 27 Zob. ALDO, s. 31.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 301 wieku. Oprócz wieczystej adoracji organizowanej w ca³ej diecezji i anga uj¹cej wszystkie koœcio³y i kaplice parafialne istniej¹ tak e koœcio³y, w których wyznaczono specjalne miejsca. Odprawiana jest ona w sta³ych terminach w poszczególnych koœcio³ach, a na wyznaczone godziny adoracyjne zaprasza siê ró ne grupy parafian 28. Taka ca³odzienna lub nocna adoracja cieszy siê w Polsce du ¹ popularnoœci¹. W naszej OjczyŸnie kult Najœwiêtszego Sakramentu wi¹ e siê œciœle z kultem Najœwiêtszego Serca Pana Jezusa. Konferencja Episkopatu Polski w swoich wskazaniach zachêca, aby w ka dy pierwszy pi¹tek miesi¹ca sprawowaæ wotywn¹ Mszê Œwiêt¹ o Najœwiêtszym Sercu Pana Jezusa 29. Po niej powinno nast¹piæ: wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu w monstrancji, odmówienie litanii do Najœwiêtszego Serca Pana Jezusa, aktu poœwiêcenia i udzielenie b³ogos³awieñstwa eucharystycznego 30. W tym miejscu, odnosz¹c siê do dokumentów Koœcio³a powszechnego, warto by siê zastanowiæ, czy tej krótkiej adoracji wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu nie ubogaciæ obecnoœci¹ s³owa Bo ego, które jeszcze g³êbiej ukazywa³oby tajemnicê mi³oœci Jezusa Chrystusa wyp³ywaj¹cej z Jego Serca. To Serce najmocniej bije w Eucharystii i st¹d trzeba te prawdy przypominaæ wiernym przez s³owo Bo e, odpowiednie rozwa anie i zapewnienie czasu na modlitwê w ciszy. Niew¹tpliwie te elementy pog³êbia³yby rozumienie nabo eñstwa pierwszego pi¹tku i jeszcze bardziej zbli a³y wiernych do Serca Pana Jezusa. Do popularnych nabo eñstw eucharystycznych celebrowanych w Polsce trzeba zaliczyæ Godzinê Œwiêt¹, któr¹ sprawuje siê w czwartek przed pierwszym pi¹tkiem miesi¹ca, przed wieczorn¹ Msz¹ Œwiêt¹ lub po niej 31. róde³ tego nabo eñstwa nale y szukaæ w s³owach Chrystusa wypowiedzianych do aposto³ów w Getsemani: Tak jednej godziny nie mogliœcie czuwaæ ze Mn¹? Czuwajcie i módlcie siê, abyœcie nie ulegli pokusie; duch jest wprawdzie ochoczy, ale cia³o s³abe (Mt 26,41). Oznacza to, e celem tej adoracji jest rozwa anie i uwielbienie mi³oœci Chrystusa w tajemnicy Jego mêki i œmierci. Za uczestnictwo w tym nabo eñstwie wierni mog¹ uzyskaæ odpust zupe³ny na zwyk³ych warunkach 32. Poniewa szczegó³owych zaleceñ dotycz¹cych tej adoracji nie ma, mo na j¹ uk³adaæ w sposób dowolny, jednak z zachowaniem przepisów o przebiegu nabo- eñstwa z wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem. Zwykle nabo eñstwo takie rozpoczyna siê modlitw¹ wstêpn¹, po czym nastêpuje czytanie Pisma Œwiê- 28 Por. J. Miazek, Struktura nabo eñstw eucharystycznych, s. 320. 29 Zob. Komisja ds. Kultu Bo ego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski, Wskazania duszpasterskie o nabo eñstwach dodatkowych, 30.10.1972, [w:] Dokumenty Duszpastersko-Liturgiczne Episkopatu Polski 1966-1998, oprac. Cz. Krakowiak, L. Adamowicz, Lublin 1999, s. 288-299. 30 Zob. ALDO, s. 221-227. 31 Zob. tam e, s. 31-36. 32 Zob. Agenda liturgiczna diecezji w³oc³awskiej, red. K. Konecki, W³oc³awek 2011, s. 209.

302 DARIUSZ KWIATKOWSKI tego i cisza modlitewna lub krótka homilia. Kolejnym elementem jest rozwa anie tajemnicy Eucharystii, czemu towarzyszy œpiew. Pod koniec maj¹ miejsce bardzo rozbudowane modlitwy b³agalne. Ca³oœæ koñczy b³ogos³awieñstwo 33. Agenda liturgiczna diecezji w³oc³awskiej przedstawia wzór nabo eñstwa Godziny Œwiêtej. Pierwszym elementem jest tutaj oczywiœcie wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu dokonywane przy odpowiedniej pieœni (np. B¹dŸ e pozdrowiona). Potem mamy modlitwê wstêpn¹, która stanowi formê wyznania wiary w rzeczywist¹ obecnoœæ Chrystusa w Najœwiêtszym Sakramencie. Anamneza modlitwy nawi¹zuje do modlitwy Chrystusa w Ogrójcu i snu aposto³ów. W modlitwie tej wyra one zostaje pragnienie trwania przy Jezusie i przepraszania Go za pope³nione grzechy i niewiernoœci. Mocno podkreœla siê na pocz¹tku adoracji, e ma byæ ona dialogiem z Jezusem Chrystusem obecnym w Najœwiêtszym Sakramencie. Dlatego zaraz po tej modlitwie winien byæ odczytany odpowiedni fragment Pisma Œwiêtego, po czym powinna nast¹piæ chwila medytacji w ciszy. Nastêpnie w formie dialogowanej dokonuje siê wyznanie wiary w obecnoœæ Chrystusa w Najœwiêtszym Sakramencie, Piœmie Œwiêtym i zgromadzeniu liturgicznym. Tak e tutaj przewiduje siê modlitwê w ciszy. W dalszej czêœci nabo- eñstwa jest miejsce dla odpowiednich pieœni i rozwa añ o tematyce eucharystycznej: Trwajcie w mi³oœci mojej i Chleb ycia, po czym zanosi siê modlitwy b³agalne obejmuj¹ce potrzeby Koœcio³a, ca³ej ludzkoœci, grzeszników, chorych i cierpi¹cych i wszystkich uczestnicz¹cych w nabo eñstwie. Mo na odmówiæ równie Litaniê do Najœwiêtszego Imienia Jezus. Na zakoñczenie adoracji wykonuje siê pieœñ i b³ogos³awieñstwo eucharystyczne 34. Warto podkreœliæ, e ksiêga liturgiczna Komunia Œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹, omawiaj¹c wystawienie trwaj¹ce przez d³u szy czas oraz wystawienie trwaj¹ce przez krótki okres, nie okreœla œciœle struktury i treœci tych nabo eñstw. Sta³o siê tak, poniewa nie chciano przez to zniszczyæ i odrzuciæ ró nych tradycji lokalnych. Wprowadzenie ujednoliconego rytu bowiem spowodowa³oby ich unicestwienie 35. Rytua³ wskazuje na to, e wa niejsza jest treœæ nabo eñstwa ni jego uk³ad formalny. Jako zasadê przyjêto tu chrystologiczny charakter nabo eñstwa 36. 33 Por. J. Miazek, Struktura nabo eñstw eucharystycznych, s. 320. 34 Agenda liturgiczna diecezji w³oc³awskiej, s. 209-213. 35 Por. J. Miazek, Struktura nabo eñstw eucharystycznych, s. 321-322. 36 Zob. Rytua³ Rzymski. Komunia œwiêta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ œwiêt¹ dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, nr 71.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 303 III. WYSTAWIENIE NAJŒWIÊTSZEGO SAKRAMENTU PODCZAS NABO EÑSTW LUDOWYCH Kwestiê wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu podczas nabo eñstw ludowych sprawowanych w Polsce podjê³a Instrukcja Episkopatu Polski O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹. Instrukcja przypomina, e nale y usilnie d¹ yæ do tego, by nabo eñstwa z wystawieniem Najœwiêtszego Sakramentu, które s¹ czêst¹ praktyk¹ w naszych koœcio³ach i najpowszechniejszym wyrazem kultu Eucharystii poza Msz¹ œw., nadal by³y utrzymane i pog³êbiane. Aby wierni we w³aœciwy sposób w nich uczestniczyli, nale y przez s³owo wprowadzaj¹ce lub przez wybrane fragmenty Pisma œw. ukazywaæ ich wewnêtrzny zwi¹zek z tajemnic¹ Eucharystii 37. Do nabo eñstw, w czasie których mo na wystawiæ Najœwiêtszy Sakrament, Instrukcja zalicza: ró aniec, gorzkie ale i nabo eñstwa majowe. Dokument uzasadnia tak e praktykê wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu podczas tych nabo eñstw. Modlitwa ró añcowa opiera siê na Ewangelii i odnosi siê do tajemnicy wcielenia i odkupienia ludzi. St¹d nale y j¹ uwa aæ za modlitwê, która ma pe³ne znamiê chrystologiczne 38. Takie rozumienie modlitwy ró añcowej odprawianej przed wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem nabiera g³êbszego znaczenia. Instrukcja wyraÿnie mówi, e nale y jednak przez odpowiednio dobrane fragmenty Pisma œw., lub przez rozwa ania ukazywaæ wiernym chrystologiczny charakter modlitwy ró añcowej i uwydatniaæ zwi¹zek tajemnicy Chrystusa rozwa anej na ró añcu z tajemnic¹ Chrystusa obecnego w Najœwiêtszym Sakramencie 39. Bez takich rozwa añ i obecnoœci odpowiednio dobranego s³owa Bo ego wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu podczas modlitwy ró añcowej mog³oby sugerowaæ, e modlimy siê do Maryi przez wstawiennictwo Jezusa. Takie myœlenie jest niedopuszczalne. Typowo polskie nabo eñstwo gorzkich ali zalicza siê do tradycyjnych nabo- eñstw wielkopostnych i jest rozwa aniem mêki Chrystusa podjêtej dla naszego zbawienia. Pomaga ono wiernym zbli yæ siê do tajemnicy zbawczej œmierci Chrystusa. Nale y pamiêtaæ, e ka da Eucharystia jest uobecnieniem mêki, œmierci i zmartwychwstania Chrystusa. St¹d odpowiednio dobrane fragmenty Pisma Œwiêtego i g³oszone rozwa ania Mêki Pañskiej powinny pog³êbiaæ treœciowo to wielkopostne nabo eñstwo i pe³niej ukazywaæ jego powi¹zanie z tajemnic¹ Eucharystii. Dlatego obecnoœæ wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu jest jak najbardziej wskazana 40. 37 Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹, nr 17, s. 320. 38 Por. Pawe³ VI, Adhortacja Marialis cultus, Niepokalanów 1984, nr 46. 39 Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja O kulcie tajemnicy eucharystycznej poza Msz¹ Œwiêt¹, nr 18, s. 320-321. 40 Por. tam e, nr 19, s. 321.

304 DARIUSZ KWIATKOWSKI Trudniejsze mo e byæ zrozumienie wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu podczas nabo eñstwa majowego. W Polsce to nabo eñstwo jest zwyczajowo odprawiane przed wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem. Poszczególne wezwania litanii skierowane s¹ do Maryi, ale refren módl siê za nami przypomina, e Ona jest nasz¹ orêdowniczk¹ u swego Syna. Dlatego wa ne jest przypomnienie wiernym przed rozpoczêciem majowego nabo eñstwa szczególnego udzia³u Maryi w misterium zbawienia oraz prawdê o Jej orêdownictwie. Instrukcja wskazuje, e nabo eñstwa majowe mo na odprawiaæ w dwojakiej formie: a) Na pocz¹tku wystawia siê Najœwiêtszy Sakrament i przed nim odbywa siê ca³e nabo eñstwo. b) Przed wizerunkiem Najœwiêtszej Maryi Panny œpiewa siê Litaniê loretañsk¹ i g³osi siê albo czyta odpowiednie rozwa anie. Nastêpnie celebrans przechodzi do g³ównego o³tarza, wystawia Najœwiêtszy Sakrament, odprawia krótk¹ adoracjê i po odœpiewaniu pieœni eucharystycznej udziela b³ogos³awieñstwa Najœwiêtszym Sakramentem 41. Oczywiœcie nie bêdzie adnym nadu yciem sprawowanie ca³ego nabo eñstwa przed obrazem lub figur¹ Matki Bo ej bez wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu. Ubogaceniem takiego nabo eñstwa bêdzie niew¹tpliwie obecnoœæ s³owa Bo ego. Je eli natomiast chodzi o kult innych œwiêtych, Instrukcja jest jednoznaczna i wyraÿnie stwierdza: Wspominaj¹c œwiêtych, Koœció³ g³osi misterium paschalne w œwiêtych, którzy wspó³cierpieli i zostali wspó³uwielbieni z Chrystusem. W nabo eñstwach ku czci œwiêtych uwaga koncentruje siê na osobie œwiêtego i dlatego takie nabo eñstwa nie powinny byæ odprawiane z wystawieniem Najœwiêtszego Sakramentu. Po modlitwach do œwiêtego i po kazaniu mo na odprawiæ nabo eñstwo eucharystyczne. W ten sposób Œwiêty ukazuje siê jako ten, który prowadzi do Chrystusa 42. Oczywiœcie nabo eñstwo eucharystyczne, które sprawowa³oby siê po nabo eñstwie ku czci œwiêtych, powinno zawieraæ wszystkie elementy, o których wspominaliœmy wy ej. Równie w tym przypadku rodzi siê niebezpieczeñstwo, e wystawienie Najœwiêtszego Sakramentu na czas odmówienia litanii do œwiêtego mo e sugerowaæ, i modlimy siê do œwiêtego przez poœrednictwo Jezusa. * W d³u szym zakoñczeniu niniejszego artyku³u warto pokusiæ siê o wskazanie perspektyw rozwoju i pog³êbienia kultu Eucharystii poza Msz¹ Œwiêt¹. Niekwestionowana koniecznoœæ kultu eucharystycznego dla ycia uczniów Chrystu- 41 Por. tam e, nr 20, s. 321. 42 Tam e, nr 21, s. 321.

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 305 sa oraz dla wzrostu Koœcio³a wymaga nieustannej troski o jego rozkwit. Sobór Watykañski II dokona³ wielkiej reformy Eucharystii i na nowo odkry³ jej wartoœæ w yciu Koœcio³a i poszczególnych wiernych. To jednak nie zawsze sz³o w parze z rozwojem i w³aœciwym rozumieniem kultu Eucharystii poza Msz¹ Œwiêt¹. W wielu miejscach zlikwidowano liczne nabo eñstwa eucharystyczne i zmala³a u wiernych potrzeba modlitwy adoracyjnej przed wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem. Z drugiej strony w innych miejscach praktyka wystawiania Najœwiêtszego Sakramentu by³a i jest nadu ywana. Niekiedy mo na odnieœæ wra enie, e wystawiony Najœwiêtszy Sakrament nie stanowi centrum kultu, ale jest zwyk³ym dodatkiem do jakiegoœ innego kultu oddawanego œwiêtym czy uœwietnieniem jakiegoœ koœcielnego przedsiêwziêcia. Taka praktyka jest czêsto widoczna tak e w Polsce, gdzie trudno sobie wyobraziæ odmówienie jakiejkolwiek litanii do œwiêtych bez wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu. W tym kontekœcie trzeba postawiæ pytanie: co zrobiæ, aby nabo eñstwom eucharystycznym przywróciæ w³aœciwe znaczenie i miejsce w yciu liturgicznym i pobo noœciowym Koœcio³a. Odpowiadaj¹c na postawione pytanie, nale y najpierw zauwa yæ, e w celu wzmocnienia tego wymiaru ycia Koœcio³a nale y przede wszystkim byæ wewnêtrznie przekonanym o koniecznoœci oddawania Najœwiêtszemu Sakramentowi kultu uwielbienia i czci. Oznacza to, e wszelkie dzia³ania duszpasterskie winny pod¹ aæ w tym kierunku, aby ukazywaæ wiernym zarówno obowi¹zek, jak te korzyœci p³yn¹ce ze spotkania z Chrystusem eucharystycznym. W zwi¹zku z tym podczas przepowiadania dotycz¹cego Eucharystii nale y tak e uwzglêdniaæ adoracjê Najœwiêtszego Sakramentu. Niew¹tpliwie we w³aœciwym zrozumieniu nabo eñstw eucharystycznych potrzebne bêdzie œciœlejsze powi¹zanie wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu z Ofiar¹ Nowego Przymierza. Adoracja winna wchodziæ w sam przebieg Mszy Œwiêtej 43. W kontekœcie duszpasterskim mo na w tym miejscu zaproponowaæ, aby tam, gdzie odprawia siê kilka Eucharystii, wprowadziæ godzinn¹ adoracjê miêdzy kolejnymi Mszami. Oczywiœcie i w przypadku tej propozycji nale y unikaæ skrajnoœci dotycz¹cej choæby czêstotliwoœci praktykowania tego wystawienia Najœwiêtszego Sakramentu. Wydaje siê, e wa nym postulatem bêdzie tak e tworzenie przestrzeni adoracji. Bardzo czêsto wierni nie maj¹ mo liwoœci adoracji Chrystusa eucharystycznego z powodu zamkniêcia koœcio³ów. To mo e prowadziæ do odzwyczajenia ludzi od nawiedzania Najœwiêtszego Sakramentu w ci¹gu dnia. Problem ten mo - na rozwi¹zaæ poprzez wydzielenie do tego celu kaplicy z krat¹. Takie zabezpie- 43 W. Mizio³ek, Duszpasterstwo eucharystyczne, [w:] Eucharystia, red. J. Krucina, Wroc³aw 1987, s. 237.

306 DARIUSZ KWIATKOWSKI czenie z jednej strony uniemo liwia dokonanie rabunku czy profanacji, a z drugiej pozwala na adoracjê Najœwiêtszego Sakramentu. W tym kontekœcie bardzo wa n¹ rolê do odegrania ma dzia³alnoœæ katechetyczna. Poprzez odpowiedni¹ katechezê wspart¹ praktyk¹ wspólnej modlitwy przed tabernakulum lub przed wystawionym Najœwiêtszym Sakramentem nale y w taki sposób formowaæ dzieci i m³odzie, aby ukszta³towaæ w nich pragnienie wstêpowania do œwi¹tyni przed zajêciami szkolnymi czy po nich na chwilê osobistej modlitwy. Do rozwoju kultu eucharystycznego mog¹ przyczyniæ siê wszelkiego rodzaju nabo eñstwa adoracyjne sprawowane zgodnie z przepisami Koœcio³a. Poprawna celebracja tych nabo eñstw oraz ich w³aœciwe odniesienie do Eucharystii mo e budziæ wiarê w adoruj¹cych. Podobn¹ rolê mog¹ odgrywaæ procesje teoforyczne, a szczególnie organizowana z okazji uroczystoœci Najœwiêtszego Cia³a i Krwi Chrystusa. O ywieniu kultu eucharystycznego mo e sprzyjaæ zak³adanie i dzia³alnoœæ bractw adoracyjnych. Wspólnoty takie ukazuj¹ obecn¹ we wspó³czesnym cz³owieku szczególn¹ potrzebê odczucia sacrum i ducha kontemplacji. W³aœnie to stanowi doskona³¹ okazjê do pog³êbienia pobo noœci eucharystycznej. Postawa cz³onków bractwa jest ponadto œwiadectwem wobec pozosta³ych wiernych. W Koœciele w Polsce adoracja wystawionego Najœwiêtszego Sakramentu cieszy siê du ¹ popularnoœci¹ u wiernych. Równie mo na zauwa yæ, e tam gdzie odbywa siê adoracja wieczysta lub koœcio³y s¹ otwarte przez ca³y dzieñ, wierni czêsto przychodz¹ oddaæ czeœæ Chrystusowi eucharystycznemu. To na pewno bardzo cieszy. Trzeba jednak dokonaæ pewnego wysi³ku, eby adoracyjny kult Najœwiêtszego Sakramentu bardziej powi¹zaæ z Eucharysti¹ i sprawowaæ go w sposób w³aœciwy w przypadku nabo eñstw ludowych ku czci œwiêtych. W tym przypadku duszpasterze, którzy równie winni byæ teologami, powinni sobie odpowiedzieæ na pytanie, czy rzeczywiœcie do ka dej litanii lub innego nabo eñstwa ku czci œwiêtych trzeba wystawiaæ Najœwiêtszy Sakrament. Czy ta praktyka nie zniekszta³ca zarówno kultu Eucharystii, jak i kultu œwiêtych? Niew¹tpliwie cennym dokumentem, który mo e pomóc w odpowiedzi na postawione pytania i znalezienie w³aœciwych rozwi¹zañ, jest Dyrektorium o pobo noœci ludowej i liturgii. SOMMARIO In riferimento all esposizione ed adorazione del Santissimo Sacramento si possono notare oggi due diverse tendenze. La prima consiste in totale o parziale riduzione al minimo la stessa celebrazione. La seconda invece vede l esposizione del Santissimo come parte indispensabile di ogni celebrazione liturgica. L articolo presenta la dottrina della Chiesa in riferimento alla natura e possibili modi dell esposizione del Santissimo Sacramento. In modo particolare vengono sottolineati le ce-

ADORATIO SANCTISSIMI PODCZAS NABO EÑSTW EUCHARYSTYCZNYCH I LUDOWYCH 307 lebrazioni eucaristiche ed esposizioni del Santissimo Sacramento durante cosiddette celebrazioni popolari. I documenti della Chiesa dichiarano che l esposizione della Santissima Eucaristia deve sempre portare le menti dei fedeli alla piena convinzione circa la miracolosa presenza di Cristo in Sacramento e inoltre dove portare fedeli alla comunione spirituale con Lui. Per questo si deve porre forte accento sulla stretta relazione tra il Santissimo esposto e la Santa Messa. Inoltre le celebrazioni eucaristiche bisogna organizzare in modo affinché i fedeli pienamente adorassero Cristo presente in segno del pane eucaristico. L ordine delle celebrazioni col Santissimo esposto deve comprendere la proclamazione della Parola di Dio, il canto, le preghiere comunitarie e quelle in silenzio. E vietata l esposizione allo scopo della benedizione eucaristica. Questo divieto riguarda la celebrazione della Santa Messa e altre celebrazioni eucaristiche. Parole chiavi adorazione, Santissimo Sacramento, esposizione del Santissimo, adorazione del Santissimo, Santa Messa, presenza di Cristo, comunione spirituale, Parola di Dio