Jerzy Grabiński Produkcja zbóż w Polsce-stan obecny i perspektywy Według szacunków GUS produkcja zbóż w Polsce w 29 roku wyniosła 29,8 mln ton i była o 7,8% wyższa niż w roku poprzednim. Taka produkcja została uzyskana przy plonach 43,8 dt/ha. Dobre - drugi rok z rzędu- zbiory, w połączeniu z sytuacją na rynkach światowych zbóż sprawiły, że ceny ziarna pszenicy jakościowej po żniwach osiągnęły pułap 45 zł za tonę, jęczmienia 38 zł/t a żyta tylko 28 zł/t (rys. 1). Tymczasem jak wykazują kalkulacje, dla zrównoważenia kosztów całkowitych produkcji cena ta powinna się kształtować przy plonie 6 t/ha na poziomie blisko 6 zł za tonę. Tak więc tak niskie ceny postawiły większość gospodarstw produkujących ziarno na rynek w trudnej sytuacji finansowej. Należy dodać, że to są dane uśrednione tak więc w praktyce nie brakowało sytuacji, w których na przykład proponowano kupno ziarna żyta po 2 zł za tonę. Pod koniec minionego roku zaobserwowano wprawdzie tendencje do wzrostu cen ale były one niewielkie (rys. 1).. Według IERiGŻ zużycie krajowe zbóż wyniesie w sezonie 29/21 26,8 mln ton. Z czego 16,7 mln na paszę a na cele konsumpcyjne 5,2 mln ton. Przewiduje się też wzrost wykorzystania ziarna na cele przemysłowe do poziomu 1,9 mln ton. W efekcie zapasy końcowe zbóż przekroczą 5 mln ton! Rys. 1. Ceny zbóż w Polsce w zł/t (wg IERiGŻ) 75 65 55 45 35 pszenica żyto jęczmień 25 28 VII 28 IX 28 XI 29 I 29 III 29 V 29 VII 29 IX 29 XI Taka sytuacja związana z jednej strony z bardzo niskimi cenami a z drugiej dużymi zapasami zmusza do głębokiego zastanowienia się nad przyszłością produkcji zbóż w Polsce. Należy zauważyć areał uprawy zbóż utrzymuje się od wielu lat na poziomie przekraczającym 8 mln ha. Tylko przez krótki okres (lata 1975-1981) (GUS) areał ten zmniejszył się nieco poniżej wymienionego poziomu ale powody nie miały charakteru rynkowego lecz wynikały z decyzji politycznych. Tak duża stabilność areału uprawy zbóż- niezależnie od koniunktury- określa ich wyjątkowość jako płodów
rolnych. Można powiedzieć, że dla szeroko wykorzystywanego na cele paszowe, żywieniowe oraz przemysłowe ziarna zbóż, charakteryzującego się możliwością stosunkowo łatwego przechowywania i transportu nie ma alternatywy. Dlatego można przypuszczać, że nadchodzące lata także nie przyniosą większych zmian w tym względzie, a niewielki spadek areału uprawy zbóż wynikał będzie z jednej strony z faktu ciągłego zwiększania wykorzystania gruntów na cele nie rolnicze a z drugiej z działaniami związanymi z odchodzeniem od uprawy zbóż (podobnie jak innych roślin) na glebach najsłabszych. Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że areał uprawy zbóż nie powinien w najbliższym dziesięcioleciu zmniejszyć się poniżej 8 mln ha. Natomiast niewątpliwie można oczekiwać zmian w zakresie areału zasiewów poszczególnych gatunków. Zresztą zmiany te były bardzo duże w ostatnich kilkunastu latach. W szczególności duże zmiany dotyczyły żyta, którego areał zmniejszał się systematycznie, ale powoli od połowy lat 9 minionego wieku do początku bieżącego wieku, aby w roku 22 gwałtownie zmniejszyć się o,5 mln ha. W efekcie tego od 6 lat areał uprawy żyta w Polsce nie przekracza 1,5 mln ha. Gatunkiem, którego areał podlegał dużym zmianom była też kukurydza Jeszcze w latach 9 minionego wieku uprawiana była na niewielkim obszarze około,5 mln ha, ale już na początku 21 wieku doszło do wyraźnego wzrostu zainteresowania tym gatunkiem i obecnie powierzchnia jej uprawy sięga,3 mln ha. Duże zmiany areału zasiewów zbóż w ostatnich latach dotyczyły także pszenżyta. Wprawdzie do roku 2 utrzymywał się on na prawie niezmiennym poziomie - około 6-7 tys. ha, ale od roku 21 zaczął gwałtownie zwiększać aby w roku 29 przekroczyć poziom 1,2 mln ha. Co ciekawe od początku przemian ustrojowych wzrasta w Polsce areał uprawy mieszanek zbożowych. W roku 199 zasiewy mieszane zbóż zajmowały 1,2 mln a obecnie ponad 1,5 mln ha. W przypadku pszenicy zmiany areału też były znaczne. Największe zainteresowanie uprawą tym gatunkiem miało miejsce na przełomie 2 i 21 wieku (lata 1999-21). Od tamtego czasu powierzchnia uprawy pszenicy zmniejszyła się o,5 mln ha (tj. około 2%). Zmiany powierzchni uprawy owsa w ostatnich kilkunastu latach były mniejsze niż w przypadku wcześniej omówionych gatunków. Tym nie mniej należy zwrócić uwagę, że systematyczne zmniejszanie powierzchni uprawy tego gatunku, trwające nieprzerwanie, od początku przemian ustrojowych w Polsce doprowadziło do zmniejszenia jego areału z,6 mln ha w roku 199 do,45 mln ha. Powierzchnia uprawy jęczmienia podlegała dość dużym zmianom. Jednak nie miały one charakteru ukierunkowanego trendu ale okresowych wahań. Wyżej opisane trendy zmian zostały szerzej opisane w publikacji, która ukazała się w książce Studia i Raporty IUNG-PIB nr 14 (str. 55-7), której autor niniejszego artykułu jest współautorem. Przedstawione w tej pracy prognozy zmian areału uprawy poszczególnych gatunków do roku 22 przedstawiono w tabeli 1.
Według tych szacunków areał uprawy poszczególnych gatunków zbóż może wyglądać tak jak przedstawiono to w tabeli 1. Tak więc w roku 22 zboża będą produkowane w roku 22 na powierzchni 8,2 mln ha, w tym 2,15 mln ha pszenicy, 1,1 mln ha jęczmienia, 1,7 mln ha pszenżyta, 1,1 mln ha żyta,,9 mln ha mieszanek zbożowych,,8 mln ha kukurydzy i,45 mln ha owsa. Tabela 1 Prognozy dotyczące areału uprawy zbóż w Polsce w roku 22 (w mln ha)(studia i Raporty IUNG PIB nr 14). Gatunek zboża Prognoza według autorów pracy (w mln ha) Pszenica 2,15 Żyto 1,1 Jęczmień 1,1 Pszenżyto 1,7 Owies,45 Kukurydza,8 Mieszanki zbożowe,9 W rozważaniach o przyszłości produkcji zbóż w Polsce nie może zabraknąć prognoz dotyczących plonów ziarna. Jak można zauważyć na rysunku 2 jest dość wyraźny trend wzrostowy w tym zakresie. t/ha 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1,5 1991 1992 1993 y =,243x + 2,7243 R 2 =,1612 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 Rys. 2. Plony ziarna zbóż w Polsce z wyznaczoną linią trendu (1991-27) 25 26 27 Jeśliby trend ten utrzymał się to średnie plony w naszym kraju osiągnęłyby w 22 roku poziom 3,4 t/ha. Ta prognoza wydaje się jednak trochę zaniżona. Należy raczej zakładać, że wzrost plonu będzie większy,
czemu niewątpliwie będą sprzyjać przemiany związane ze zwiększaniem gospodarstw. Wydaje się zatem słuszne by zakładać wzrost plonu jak w cytowanej już publikacji do poziomu 3,75 t ha -1. Takie plony, przy założonym wcześniej areale 8,2 mln ha, dawałyby zbiory roczne przekraczające 3 mln ton ziarna. Można zatem powiedzieć, że nadwyżki ponad zapotrzebowanie wewnętrzne w produkcji ziarna zbóż jakie mamy w bieżącym roku będą coraz częstsze i większe. Zatem jak te nadwyżki wykorzystać? Czy można zwiększyć ilość wykorzystanego ziarna na paszę? Raczej w niewielkim stopniu. Bo wielkość produkcji zwierzęcej w Polsce będzie głównie wyznaczana przez zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. W zakresie spożycia, również nie można spodziewać się większych zmian a jeśli już to raczej pewnego zmniejszenia w związku ze spadkiem liczby ludności. Otóż jak wynika z prognoz GUS w roku 22 liczba mieszkańców naszego kraju zmniejszy się o około,5 mln, a to jak wynika z obliczeń będzie czynnikiem ograniczającym zapotrzebowanie na ziarno jakościowe o około 1,3 %. Zatem dla stabilności polskiego rynku zbóż należy już teraz szukać alternatyw do wykorzystania ziarna. Czy będzie można osiągać tę stabilność poprzez eksport ziarna. Jeśli już to zapewne w niezbyt dużym stopniu. Obecnie konkurencję dla nas stanowi ziarno z Europy Zachodniej, które może być wysyłane na eksport po niższej cenie ze względu na niższe koszty transportu. Ponadto poważnym konkurentem staje się Ukraina i Rosja. O tym, że tak jest wystarczy spojrzeć na potencjał produkcyjny wymienionych krajów (rys. 3-5). Suma nadwyżek w produkcji ziarna zbóż w tych krajach jest porównywalna do rocznego zapotrzebowania Polski. A trzeba jeszcze zauważyć, że ze względu na niższe koszty produkcji Rosja i Ukraina mogą oferować bardzo konkurencyjne, niskie ceny. 1 9 8 7 mln ton 6 5 4 3 2 1 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 Ukraina Rosja Rys. 3. Produkcja zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ton (lata 1995-27)
6 5 mln ha 4 3 2 Ukraina Rosja 1 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 Rys. 4. Powierzchnia uprawy zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ha (lata 1995-27) 35 3 25 dt ha 2 15 Ukraina Rosja 1 5 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 26 27 Rys 5. Plony ziarna zbóż w Rosji i na Ukrainie w dt/ha (lata 1995-27) Wydaje się zatem bardzo rozsądne by już teraz zastanawiać się na alternatywnym wykorzystywaniem ziarna zbóż. Taką alternatywą może być wykorzystanie na cele przemysłowe,
1 6 1 4 1 2 y = 61,224x + 661,38 R 2 =,9654 1 tys. ton 8 6 4 2 1996/97 1997/98 1998/99 1999/ 2/1 21/2 22/3 23/4 24/5 25/6 26/7 27/8 sezon bilansowy Rys. 6. Zużycie przemysłowe ziarna zbóż w Polsce w latach 1996-28 które od roku 1997 nieprzerwanie (choć powoli rośnie) (rys. 6). W szczególności chodzi o wykorzystanie ziarna na cele energetyczne. Wprawdzie rok 27, w którym panowały bardzo wysokie ceny zbóż przyniósł bardzo intensywną krytykę tego kierunku wykorzystania ziarna ale już stosunkowo wysokie zbiory w roku 28 i związany z tym bardzo duży spadek cen skupu spowodowały, że rozważania na temat możliwości wykorzystywania w Polsce ziarna zbóż do produkcji biopaliw stały się znowu realne. Nie ma wątpliwości, że słuszne jest ustalenie jako priorytetu w produkcji zbóż zabezpieczenie potrzeb żywnościowych i paszowych kraju. Jednak, jak zauważono wcześniej, produkcja ziarna zbóż w Polsce będzie dość szybko wzrastać, podczas gdy produkcja zwierzęca i wykorzystanie na cele konsumpcyjne będzie utrzymywać się na podobnym jak obecnie poziomie a nawet w niewielkim stopniu zmniejszy się. Reasumując należy stwierdzić, że w ciągu najbliższych kilkunastu lat na rynku zbóż zajdą duże zmiany. Przewiduje się że istotnemu zwiększeniu ulegnie areał uprawy pszenżyta i kukurydzy, zaś powierzchnia uprawy mieszanek zbożowych, pszenicy, żyta i owsa wyraźnie zmniejszy się. Natomiast popularność jęczmienia (w naszym kraju dominuje forma jara) pozostanie na niezmienionym poziomie. Jednocześnie ze zmianami popularności poszczególnych gatunków zbóż postępować będą zmiany w ich plenności, co w efekcie doprowadzi do zwiększenia krajowych zbiorów o około 1 %. W związku z brakiem możliwości rozwoju
produkcji zwierzęcej, powstające nadwyżki produkcji ziarna można będzie wykorzystywać do produkcji bioenergii. Na zakończenie należy jeszcze raz zwrócić uwagę na bardzo duży potencjał produkcyjny w zakresie ziarna zbóż Ukrainy i Rosji. Aby ten potencjał nie odgrywał roli destabilizującej rynek zbożowy w Polsce niezbędne są bardzo ścisłe regulacje w zakresie wymiany towarowej z tymi krajami.