Marta Górka Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Streszczenie pracy doktorskiej pt. Sieci w uczącym się regionie na przykładzie województwa lubelskiego. Studium socjologiczne. We współczesnej, globalnej gospodarce, której immanentną cechą jest szybkie tempo zmian w otoczeniu konkurencyjnym przedsiębiorstw oraz zasadnicza rola innowacji dla osiągnięcia sukcesu rynkowego, region jawi się jako pojęcie centralne. Spełnienie bowiem warunków jakie stawia globalny rynek i przejście od produkcji masowej do społeczeństwa i ekonomii wiedzy, przekracza zdolności pojedynczych podmiotów sceny rynkowej i możliwości ich indywidualnej strategii [R. Florida]. Konieczne staje się zespołowe działanie, działanie w sieciach społecznych, dla którego naturalne warunki są kreowane właśnie przez region. Można zatem uznać, iż procesy globalizacyjne prowadzą do zacieśniania się współpracy na poziomie regionów. Podmioty, które pragną utrzymać się na konkurencyjnym rynku, na którym nie radzą sobie samodzielnie, muszą włączyć się w sieć współzależnych aktorów oraz powiązać swój sukces z sukcesem całego systemu (regionu jako całości). Elementy kluczowe dla rozwoju regionalnego zawarte są w koncepcji regionu uczącego się. Region uczący się to region, którego rozwój napędzany jest przez endogeniczne czynniki: wiedzę, kapitał społeczny, potencjał gospodarczy, infrastrukturę instytucjonalną. To region, w którym prowadzona jest aktywna polityka wsparcia przedsiębiorczości i tworzenia innowacji. To region, który dzięki ciągłym procesom uczenia się na poziomie indywidualnym, organizacyjnym, lokalnym i regionalnym, szybko dostosowuje się do zmian i wymagań globalnego rynku. To region, który poprzez współpracę i sieci powiązań buduje własną spójność i przewagę konkurencyjną. W pracy doktorskiej województwo lubelskie jest poddane analizie pod kątem tejże koncepcji. Rozwój regionalny, pojmowany jako wynik działania czynników endogenicznych (powiązania produkcyjne, stosunki społeczne, akumulacja wiedzy, akumulacja kapitału ludzkiego, społecznego, kulturowego, potencjał gospodarczy etc.), powinien być kształtowany od dołu [K. Stackelberg, U. Hahne, G. Myrdal]. Czynniki konkurencyjności regionów, umożliwiające funkcjonowanie na globalnym rynku, takie jak: posiadany zasób 1
wiedzy, elastyczność, innowacje, przedsiębiorczość, powstają bowiem w warunkach rozwoju endogenicznego. Rozwój ten, aby był możliwy, powinien opierać się na współpracy w sieciach i tworzeniu regionów uczących się [E.M. Bergman, G.B. Asheim, M.E. Porter]. Koncepcja regionu uczącego się stanowi istotny wkład w rozwój teoretycznej podbudowy dla procesów innowacji w ujęciu terytorialnym. Twórcą tej koncepcji jest R. Florida, kontynuatorami jego myśli są m.in: G.B. Asheim, P. Aydalot, R. Campagni, D. Maillat. Uczenie się regionu autorzy ci traktują jako kombinacja trzech rodzajów procesów, które zachodzą w określonej przestrzeni, są to: uczenie się, innowacja oraz proces zakorzenienia (terytorializacji). Tym samym koncepcja learning region wpisuje się oraz łączy w sobie elementy paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy oraz paradygmatu sieciowego. Wiedza i informacja, traktowane jako produkt, znamionują gospodarkę opartą na wiedzy i stanowią główny czynnik konkurencyjności, zarówno na poziomie pojedynczych przedsiębiorstw, całych regionów jaki i krajów. Gospodarka ta wyróżnia się następującymi cechami: akceleracja procesu tworzenia wiedzy, uznanie działalności innowacyjnej za priorytetową, wzrastająca rola kapitału niematerialnego oraz przekształcenia w zasobach wiedzy. Wiedza powstaje na skutek uczenia się, a jak podkreśla R. Domański, w wymiarze regionalnym jest wynikiem wzajemnego oddziaływania i współpracy aktorów lokalnej sceny, takich jak: małe i średnie przedsiębiorstwa, władze publiczne, środowisko akademickie, instytuty badawcze, podmioty gospodarcze, instytucje społeczne, instytucje otoczenia biznesu itp. Bliskość przestrzenna w obszarze regionu ma duże znaczenie w interaktywnych procesach uczenia się, dlatego też, w koncepcji regionu uczącego się te dwa elementy są ze sobą ściśle powiązane. Uczenie się regionu jest procesem złożonym, stąd w literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery jego typy [A. Jewtuchowicz, A. Klasik, F. Kuźnik]: 1. Uczenie się przez interakcje (mechanizm interakcji generujących innowacje) - na tym poziomie region ukazuje swoją zdolność do akumulacji oraz skutecznego i efektywnego wykorzystania wiedzy, doświadczeń i umiejętności wszystkich podmiotów biorących udział w procesie kształtowania innowacji. 2. Uczenie instytucjonalne (mechanizm wewnętrznej integracji społecznej, ekonomicznej i przestrzennej regionu) ten typ dotyczy zdolności dostosowania się instytucji do wymagań i warunków otoczenia zewnętrznego. Z drugiej jednak strony podkreśla się trwałe elementy, które decydują o tożsamości danej instytucji. Siła tego typu uczenia się polega więc również na równoległym wykorzystaniu własnego potencjału wytworzonego na bazie wcześniejszych doświadczeń. 2
3. Uczenie organizacyjne (mechanizm synergii kapitałów w regionie) dla tego typu istotne jest rozwijanie poziomych relacji pomiędzy poszczególnymi elementami systemu, które prowadzą do powstania wiedzy skolektywizowanej. Jest ona wynikiem synergii i przekłada się na wspólny język organizacji, za czym idzie wzajemne zrozumienie, wspólne cele i zasady respektowane przez jej członków. Na poziomie regionu i procesów jego uczenia się, mechanizm taki jest wynikiem łącznego wykorzystywania kapitału kulturowego, kapitału ludzkiego, kapitału organizacyjnego i kapitału społecznego. Synergia taka jest możliwa gdy stworzone zostaną warunki dla partnerstwa publiczno-prywatnego. 4. Uczenie się przez uczenie (mechanizm regionalnej samoorganizacji) to proces kumulacji wiedzy i stałego jej rozwoju. W regionie przejawia się to w procesach samoorganizacji, gdy region sam z siebie jest zdolny wykreować nową wiedzę, która przełoży się na innowacje. Region, w którym praktykowane są powyższe typy uczenia się, staje się magazynem wiedzy i pomysłów, staje się źródłem innowacji i motorem wzrostu gospodarczego. Dzięki procesom uruchamianym w oparciu o strukturę sieciową, region uczący się zapewnia czynniki umożliwiające organizacjom rozwój w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Tymi czynnikami są [R. Florida]: infrastruktura produkcyjna; infrastruktura fizyczna (przede wszystkim komunikacyjna); infrastruktura instytucjonalna; infrastruktura wiedzy (kapitał ludzki i kapitał społeczny) Kształtowanie się na danym terytorium cech regionu uczącego się, regionu wiedzy, jest warunkowane istnieniem sieci powiązań kooperacyjnych. Jak zauważa K. Perechuda, we współczesnej gospodarce obserwujemy proces nakładania się wielu sieci: rynkowej, konkurencyjnej, kooperacyjnej, formalno-prawnej, politycznej i społecznej. W pracy doktorskiej zaprezentowano ujęcie sieci w sensie organizacyjnym jako sieci zależności i relacji. Sieci takie, zdaniem wielu naukowców, stanowią analogię nowego wzrostu gospodarczego, poprawiają konkurencyjność swoich uczestników i zdolne są do ogniskowania w sobie kluczowych umiejętności tychże uczestników, potęgując tym samym efekty synergiczne [M. Granovetter]. 3
Sieć społeczna definiowana jest jako układ węzłów, aktorów (zarówno pojedynczych jednostek jak i całych organizacji) połączonych społecznymi relacjami, lub inaczej specjalnego typu więziami. Relacje te należy rozpatrywać zarówno w kategoriach siły, jak również ich treści. Ich analiza powinna uwzględniać aspekt relacyjny oraz strukturalny sieci. Aspekt relacyjny podkreśla biograficzny kontekst relacji i jego konsekwencje dla kierunku oraz natężenia więzi, implikuje również zakorzenienie uczestnika sieci w jej strukturze. Aspekt strukturalny z kolei, wskazuje na pozycję i rolę konkretnego węzła w sieci relacji [M. Granovetter, Ch. Kadushin, M.J. Lovaglia]. Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest wskazanie zależności pomiędzy sieciami społecznymi a rozwojem gospodarczym i wzrostem konkurencyjności danego terytorium województwa lubelskiego. Tym samym, głównym problemem badawczym jest ukazanie wpływu sieci społecznych na powstanie regionu uczącego się na tym terenie. W pracy analizie poddane są procesy, które charakteryzują region uczący się: proces uczenia się, innowacji oraz terytorializacji. Procesy te opisane są w oddzielnych rozdziałach pracy i odniesione zostaną do specyfiki województwa lubelskiego. Celem Autorki jest przedstawienie tych procesów w odniesieniu do paradygmatu sieciowego. Zgodnie z koncepcją regionu uczącego się, te trzy procesy są ze sobą ściśle powiązane. Bliskość geograficzna, którą oferuje region, ma istotny wpływ na kształtowanie się kapitału społecznego i zacieśnianie się sieci współpracy pomiędzy aktorami sceny gospodarczej [M. Szczepański]. Rośnie tym samym świadomość uczestników sieci związana z podobieństwem sytuacji, warunków, działania, zakorzenieniem na danym terenie. Powstają wówczas warunki sprzyjające procesom interaktywnego uczenia się. Nagromadzona w ten sposób nowa wiedza, uzupełniona o doświadczenia poszczególnych elementów sieci, prowadzi z kolei do powstania innowacji. Innowacje zaś wzmacniają konkurencyjność zarówno pojedynczych węzłów, jak i regionu jako całości. Takie wzajemne warunkowanie i powiązanie w literaturze przedmiotu określane jest poprzez pojęcie terytorializacji [A. Jewtuchowicz]. Badanie przeprowadzone zostanie z wykorzystaniem metody badawczej jaką jest analiza sieci. Metoda ta zastosowana będzie w celu zbadania sieci relacji łączących podmioty, które w znaczący sposób przyczyniają się do powstania regionu uczącego się w województwie lubelskim. Zdaniem P. Ache sieci tego typu nie należy ograniczać jedynie do podmiotów gospodarczych, lecz w ich badaniu należy uwzględnić również aktorów społecznych, politycznych i instytucjonalnych. Z tego względu wybór analizy sieci jako metody badawczej wydaje się najlepszy, gdyż rolę węzłów, będących punktem odniesienia 4
dla analizy, pełnić mogą w równym stopniu jednostki, podmioty gospodarcze, instytucje lokalne, organizacje krajowe czy też międzynarodowe. W celu odpowiedzi na pytanie badawcze w pracy doktorskiej Autorka rozpatruje strukturę sieci ze względu na następujący rodzaj zależności: 1. Powiązania relacyjne i strukturalne aktorów sieci w procesie interaktywnego uczenia się. Badając tę zależność Autorka scharakteryzuje cztery typu uczenia się regionu (j.w.) w odniesieniu do województwa lubelskiego. Działanie takie pozwoli zidentyfikować i ocenić sposób przepływu wiedzy, metody zarządzania wiedzą, transfer technologii, mobilność personelu (uczestnictwo w szkoleniach, targach, konferencjach) oraz komercjalizację wiedzy naukowej w regionie. Istotna w tym zakresie będzie również analiza potencjału oraz oferty edukacyjnej regionu ilość szkół wyższych, oferowane kierunki kształcenia, dostosowanie oferty edukacyjnej do rynku, prowadzone projekty badawcze. Uzupełnieniem będzie przegląd wyników badań dotyczących kapitału intelektualnego na Lubelszczyźnie, zidentyfikowanie obszarów inwestycji w kapitał ludzki oraz charakterystyka sektora B+R. 2. Sieci kooperacyjne w regionie warunkują powstawanie innowacji. Punktem wyjścia analiz będzie ujęcie innowacji jako procesu społecznego, w którym innowacje są konsekwencją zbiorowego uczenia się i tworzone są w systemach współzależnych podmiotów połączonych ze sobą w sieci [K. Matusiak, P. Cook]. Badanie tej zależności wymaga odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim stopniu badane podmioty podejmują współpracę w zakresie tworzenia innowacji? Który węzeł przyjmuje rolę lidera sieci w tym aspekcie? Jaka jest efektywność dyfuzji innowacji? Merytoryczną podbudową dla tych analiz będzie charakterystyka polityki innowacyjnej województwa lubelskiego, identyfikacja zdolności innowacyjnych regionu oraz przytoczenie dokumentów źródłowych szczebla wojewódzkiego, krajowego i międzynarodowego, a dotyczących procesów innowacji. 3. Sieciowe powiązania warunkują rozwój regionu. Rozwój pojmowany jest tu zarówno na poziomie mikro (pojedyncze firmy, instytucje) oraz makro (cały region). Aby wykazać tę zależność Autorka odniesie się do teorii zakorzenienia (embeddedness) Marka Granovetter a, który dowiódł, iż rynek jest miejscem, w którym zachodzi wiele interakcji społecznych, warunkujących jednocześnie wielość transakcji ekonomicznych. W pracy przyjęto, iż zakorzenienie podmiotów gospodarczych oraz instytucjonalnych na regionalnym rynku polega na ich uczestnictwie w wielostronnych sieciach relacji społeczno-ekonomicznych z otoczeniem. Lokalne 5
zakorzenienie, osadzenie oznacza jednocześnie dostosowanie praktyk działania, strategii, zasobów do charakterystycznych w danej lokalizacji standardów. Efektem pracy będzie identyfikacja stopnia zakorzenienia badanych podmiotów. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez analizę takich czynników jak: uczestnictwo w sieciach współpracy (w tym w klastrach), instytucjonalizacja współpracy, znajomość specyfiki lubelskiego rynku, determinanty lokalizacji na danym terenie. Hipoteza główna dysertacji brzmi: sieci społeczne determinują kształtowanie cech regionu uczącego się w województwie lubelskim. Weryfikacja tej hipotezy opiera się na twierdzeniu, iż pomiędzy aktorami regionalnej sceny gospodarczej (władze publiczne, przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu, ośrodki innowacji, instytucje badawczo-rozwojowe, zaplecze akademickie) istnieje szerokie spectrum wzajemnych oddziaływań, które rzutują na sferę gospodarczą i instytucjonalną, stwarzając jednocześnie możliwość uzyskania efektów synergicznych. Zmienne warunki rynkowe wymuszają dynamiczność, innowacyjność i adaptacyjność wymuszają tworzenie cech regionu uczącego się. Dla ich zaistnienia w województwie lubelskim kluczowe jest skumulowanie i wykorzystanie wiedzy wygenerowanej przez: uczelnie, jednostki badawczo-rozwojowe, przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu oraz ośrodki innowacji. Gdy w regionie te jednostki posiądą zdolność zbiorowego wykorzystania wiedzy i kompetencji, wówczas region można nazwać uczącym się. Wówczas działa on jak system, w którym poszczególne jego elementy uzupełniają się i gdzie współpraca pomiędzy nimi generuje pozytywne efekty synergii. W pracy doktorskiej zostaną podane sposoby w jaki sposób wzmocnić tę współpracę na Lubelszczyźnie, tym samym zwiększając możliwości innowacyjne regionu. 6