Pojęcie ekonomii społecznej Istnieje multum definicji terminu,,ekonomia społeczna. Poszczególni autorzy opisują ją jako sektor (w wymiarze instytucjonalno-prawnym), inni jako metodę działania (polegającą na osiąganiu celów społecznych metodami gospodarczymi), a jeszcze inni jako sposób podejścia do zastanej rzeczywistości. Bez względem jednak na sposób podejścia, ekonomię społeczną wyróżnia przede wszystkim to, że jest próbą połączenia racjonalnej działalności gospodarczej z celami społecznymi, które są nadrzędne w stosunku do działań gospodarczych. Definicja ekonomii społecznej, która jest najbardziej popularna i najczęściej stosowana w różnego typu opracowaniach została sformułowana przez sieć badawczą EMES (European Research Network). Definiuje ona ekonomię społeczną za pomocą instytucji stanowiącej rdzeń tego środowiska - tzw. przedsiębiorstwo społeczne. Według niej przedsiębiorstwo społeczne to działalność o celach głównie społecznych, której zyski w założeniu są reinwestowane w jej cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. Kryteria społeczne i ekonomiczne wyznaczające inicjatywy zaliczane do ekonomii społecznej EMES wyznaczyła kryteria społeczne i ekonomiczne, które określają inicjatywy zaliczane do ekonomii społecznej. Wśród nich wymienimy: Kryteria ekonomiczne: prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne; niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ponoszenie ryzyka ekonomicznego; istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Kryteria społeczne: wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia; oddolny, obywatelski charakter inicjatywy;
specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania; możliwie wspólnotowy charakter działania; ograniczona dystrybucja zysków. Elementy kodeksu norm ekonomii społecznej W kodeksie norm ekonomii społecznej generalną zasadą w każdym przypadku jest,,nierozłączność i prymat celów społecznych od stosowalności, a zarazem podporządkowanie środków gospodarczych, a przy tym obejmuje on następujące elementy: cel działalności: służenie członkom (wspólnocie), a nie tylko zysk; wykorzystanie zasobów społecznych (wolontariusze, darowizny, dotacje); metody organizacji, czyli demokratyczny proces podejmowania decyzji, dynamika uczestnictwa, władza nieproporcjonalna do udziału w kapitale; społeczna gospodarka rynkowa mającą na celu: przeciwdziałanie i łagodzenie skutków społecznych gospodarki rynkowej, uzyskanie zgody na urynkowienie poprzez tworzenie systemu ochronnego (programów społecznych, zasiłków, świadczeń), partnerstwo przez dialog ze stowarzyszeniami pracodawców i związkami zawodowymi oraz organizacjami zajmującymi się rozwojem lokalnym i regionalnym; rozwój oparty na regionalnej strukturze społeczeństwa obywatelskiego: współpraca obywateli zinstytucjonalizowanych w formalnych i nieformalnych strukturach; przedsiębiorstwo społeczne, a więc działalność gospodarcza wspólnoty członkowskiej realizującej cele własne, inwestującej nadwyżki zysku w przedsiębiorstwo lub oddającej je członkom a nie zewnętrznym podmiotom zaangażowanym w działalność; wykorzystanie instytucji i instrumentów ekonomii społecznej dla osiągnięcia aktywnego uczestnictwa społeczności w wychodzeniu z sytuacji kryzysowych i wykluczenia; solidarność, określana jako udział całości wspólnoty w rozwiązywaniu problemów
jej słabszych członków, grup; społeczną odpowiedzialność biznesu; aktywność obywatelska przejawiająca się w różnych sferach życia. Preferowane postawy w działaniach zaliczanych do ekonomii społecznej Do fundamentalnych zasad i warunków niezbędnych dla działania ekonomii społecznej zalicza się następujące postawy: przedsiębiorczość i zaangażowanie; pomocniczość i solidarność; roztropność i odpowiedzialność; samodzielność i upodmiotowienie. Historia ekonomii społecznej Określenie,,ekonomia społeczna po raz pierwszy pojawiło się we Francji na początku XIX wieku i było,,próbą uporania się z problemem ładu utworzonego na początku XIX wieku przez upadek dawnego ustroju pod naporem industrializmu i rewolucyjnej demokracji. Jednak jej korzenie sięgają znacznie wcześniejszego okresu w historii - a mianowicie starożytności, gdzie to zaczęły się pojawiać pierwsze formy stowarzyszeń (w Grecji były to tzw.,,bractwa religijne, w Rzymie z kolei cechy rzemieślnicze). Na przestrzeni wieków ta forma działalności się rozwijała i tak w Europie pierwsze cechy pojawiły się w IX wieku, a bractwa w XI wieku. A wraz z rozwojem stowarzyszeń rodziła się idea ekonomii społecznej. Instytucje ekonomii społecznej Instytucje ekonomii społecznej obejmują ogół podmiotów, które działają na zasadzie spółdzielczości, wzajemności oraz stowarzyszenia i fundacji prowadzących działalność gospodarczą, a bazowymi wytycznymi ich funkcjonowania jest:
dominacja celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem i zyskiem; dobrowolne i otwarte uczestnictwo; demokratyczna kontrola sprawowana przez członków; uznanie i rozwijanie takich wartości, jak solidarność i odpowiedzialność; niezależność od organów władzy państwowej; autonomia w zarządzaniu; kierowanie zysku na rozwój celów, usług dla członków lub na rzecz interesu społecznego. Na przestrzeni wieków rozwinęło się szereg podmiotów ekonomii społecznej. Stara ekonomia społeczna (XIX wiek) wyróżniała: spółdzielnie, stowarzyszenia i towarzystwa pomocy wzajemnej, zaś nowa ekonomia społeczna (przełom XX i XXI wieku) wymienia zróżnicowane formy przedsiębiorstw społecznych. Do najpopularniejszych instytucji ekonomii społecznej zaliczymy: Spółdzielnie pracy Spółdzielnie socjalne Zakłady aktywizacji zawodowej Centra integracji społecznej Kluby integracji społecznej Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo Kredytowe, tzw. SKOK-i Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych, tzw. TUW-y Organizacje pozarządowe, czyli stowarzyszenia i fundacje Instytucja spółdzielni Regulacje prawne odnoszące się do spółdzielni znajdują się w,,ustawie z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze. (Dziennik Ustaw 2003, nr 188, pozycja 1848).,,Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. A przy tym prowadzona działalność musi być działalnością społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz
swoich członków i ich środowiska. Spółdzielnia pracy Szczegółowe zasady dotyczące funkcjonowania spółdzielni pracy znajdują się w art. 181-203,,Ustawy z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze. (Dziennik Ustaw 2003, nr 188, pozycja 1848). Przedmiotem jej działalności jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę jej członków, choć w odniesieniu do konkretnej grupy osób objętych wykluczeniem społecznym przedmiot tej działalności jest szczegółowo regulowany wcześniej wspomnianą ustawą. I tak w przypadku spółdzielni inwalidów i spółdzielni niewidomych przedmiotem działalności jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie. Z kolei spółdzielnie pracy rękodzieła ludowego i artystycznego tworzą nowe i kultywują tradycyjne wartości kultury materialnej, organizują i rozwijają rękodzieło ludowe i artystyczne, sztukę i przemysł artystyczny. Warunkiem koniecznym jest, aby spółdzielnia i jej członek pozostawali ze sobą w stosunku pracy, a członek spółdzielni ma prawo do zatrudnienia stosownie do swych kwalifikacji zawodowych, osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni. Spółdzielnia socjalna Podstawami prawnymi regulującymi kwestie dotyczące spółdzielni socjalnej jest szereg aktów prawnych:,,ustawa z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze. (Dziennik Ustaw 2003, nr 188, pozycja 1848), art. 203 a 203 d ;,,Ustawa z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. (Dziennik Ustaw 2006, nr 94, pozycja 651);,,Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. (Dzienni Ustaw 2003,
nr122, pozycja 1143);,,Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. (Dziennik Ustaw 1997, nr 123, pozycja 776); Spółdzielnia socjalna prowadzi wspólne przedsiębiorstwo w oparciu o osobistą pracę członków i prowadzi działalność na rzecz: społecznej reintegracji członków, czyli działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu oraz zawodowej reintegracji jej członków, a więc działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy przy czym działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię działalności gospodarczej. Może ona również prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych. Istnieje ograniczona liczba podmiotów uprawnionych do założenia spółdzielni socjalnej. Założyć ją mogą osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, a w szczególności: osoby bezrobotne; bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności; osoby uzależnione od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego; osoby uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej; chorzy psychicznie; osoby zwalniane z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem;
uchodźcy realizujący indywidualny program integracji; osoby niepełnosprawne. Mogą ją również założyć: inne osoby niż wskazane wyżej pod warunkiem, że liczba tych osób nie stanowi więcej jak 50% ogólnej liczby założycieli, a także kościelne osoby prawne oraz organizacje pozarządowe. Stowarzyszenie Podstawowe informacje odnoszące się do stowarzyszenia zawarte zostały w,,ustawie z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach. (Dzienni Ustaw 2001, nr 79, pozycja 855).,,Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych i przy tym samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Ponadto opiera swoją działalność na pracy społecznej swych członków, choć może zatrudniać również pracowników do prowadzenia swych spraw. Fundacja Fundacja działa w oparciu o przepisy,,ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. (Dziennik Ustaw 1991, nr 46, pozycja 203). Przez fundację rozumiemy:,,majątek przeznaczony stosownie do woli fundatora na określony cel i trwale z nim związany oraz mający zazwyczaj osobowość prawną lub też,,jednostkę organizacyjną typu zakładowego wyposażoną w osobowość prawną, utworzoną z inicjatywy osób fizycznych bądź prawnych do realizacji, w sposób trwały i na podstawie wpływów uzyskanych z przekazanego majątku, celów użyteczności publicznej wskazanych w akcie fundacyjnym. Może ona zostać powołana wyłącznie dla celów społecznie lub gospodarczo użytecznych tj.: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.
Centrum integracji społecznej,, Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. (Dzienni Ustaw 2003, nr122, pozycja 1143) określa, czym jest CIS i na jakich zasadach funkcjonuje. Centrum Integracji Społecznej realizuje reintegrację zawodową i reintegrację społeczną poprzez: kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu, nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych oraz naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów poprzez zatrudnienie lub działalność gospodarczą oraz uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Szczegółowe informacje dotyczące tworzenia Centrum integracji społecznej w województwie podlaskim znajdują się na stronie Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego - http://www.bialystok.uw.gov.pl/puwmcms/bok/zatrudnienie/centrum+integracji+spol ecznej.htm Klub integracji społecznej Jego funkcjonowanie opiera się o przepisy Ustawy z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. (Dzienni Ustaw 2003, nr122, pozycja 1143). Mogą je założyć gminy lub organizacje pozarządowe, które prowadzą reintegracje społeczną i zawodową osób objętych wykluczeniem społecznym, które ze względu na swą sytuację życiową nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Ich celem jest organizowanie: działań w celu pomocy w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia, prac społecznie użytecznych, robót
publicznych, poradnictwa prawnego, działalności samopomocowej w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych. Uczestnictwo w KIS jest dobrowolne, a warunkiem członkostwa jest realizacja kontraktu socjalnego. Zakład aktywności zawodowej Kwestie dotyczące regulacji działania zakładów aktywności zawodowej reguluje,,ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. (Dziennik Ustaw 1997, nr 123, pozycja 776) uzupełniona,,rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 grudnia 2007 r. w sprawie zakładów aktywizacji zawodowej. (Dziennik Ustaw 2007, nr 242, pozycja17208). Zakład aktywizacji zawodowej ma na celu zatrudnianie osób niepełnosprawnych, w stosunku do których orzeczono znaczny stopień niepełnosprawności, a tym samym poprzez rehabilitację społeczną i zawodową przygotuje ich do życia w otwartym środowisku oraz udzieli pomocy by mogli żyć pełnie, niezależnie, samodzielnie i aktywnie w miarę ich indywidualnych możliwości. Szczegółowe informacje dotyczące tworzenia Zakładu aktywności zawodowej w województwie podlaskim znajdują się na stronie Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego - http://www.bialystok.uw.gov.pl/puwmcms/bok/niepelnosprawnosc/przyznanie+st atusu+zakladu+aktywnosci+zawodowej.htm Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) Działa na podstawie Ustawy z 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej. (Dziennik Ustaw 2010 r. nr 11 pozycja 66). TUW ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności a do umów ubezpieczenia pomiędzy towarzystwem a podmiotami, będącymi jego członkami nie stosuje się przepisów o zamówieniach publicznych. Posiada ograniczony zakres działalności ze względu na mała liczbę członków oraz niewielką liczbę lub małe sumy zawieranych
umów ubezpieczeniowych, bądź też niewielki zakres terytorialny działalności. Bibliografia: 1. Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki., Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej. 2. P. Frączak, J. J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej rekomendacje dla rozwoju., FISE, Warszawa 2008 3. K. Herbst, NGO i ekonomia społeczna części tej samej całości., Wrzesień 2005, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej 4. H. Izdebski, M. Małek, Formy prawne przedsiębiorczości społecznej w Polsce., [w:]red. T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 5. T. Kazimierczak, Zrozumieć ekonomię społeczną., [w:]red. T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 6. P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów., Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009 7. A. Królikowska, Finansowanie instytucji ekonomii społecznej.,[w:]red. T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 8. J. J. Wygnański, Antologia Kluczowych tekstów. Przedsiębiorstwo społeczne., FISE, Warszawa 2008 9. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywizacji zawodowej. 10. Ustawa z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze.
11. Ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. 12. Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach. 13. Ustawa z 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej. 14. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym. 15. Ustawa z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych.