Stan narządu żucia i higieny jamy ustnej u 12 latków z Miasteczka Śląskiego badania porównawcze po 20 latach

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 67 71 ISSN 1644 387X LIDIA POSTEK STEFAŃSKA, DARIA BOJDA, AGNIESZKA WIERZBICKA, ALEKSANDRA KOZIARZ, OLGA MICHLEWICZ, JUSTYNA KALACIŃSKA Stan narządu żucia i higieny jamy ustnej u 12 latków z Miasteczka Śląskiego badania porównawcze po 20 latach Status of Stomatognathic System and Oral Hygiene Condition of 12 year old Children from Miasteczko Śląskie Area Comparative Study after 20 years Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Śl. AM w Katowicach Streszczenie Wprowadzenie. Przemysł, a szczególnie hutnictwo metali ciężkich pociąga za sobą emisję toksycznych związków do atmosfery, które oddziałują negatywnie na stan zdrowia ludzi. Przed 20 laty na terenie Miasteczka Śląskiego, gdzie znajduje się Huta Cynku i Ołowiu, w powietrzu notowano 66 krotne przekroczenie 5 letnich stężeń dla oło wiu, 4,4 krotne dla cynku i 2 krotne dla kadmu. Obecnie nie stwierdza się ponadnormatywnych stężeń Pb, Zn, Cd w powietrzu na tym terenie. Cel pracy. Celem pracy jest porównanie intensywności próchnicy i stanu higieny jamy ustnej u dzieci 12 letnich badanych na początku lat 80. XX w. i obecnie. Materiał i metody. Intensywność próchnicy określano średnią liczbą PUW(P), stan higieny jamy ustnej wskaźni kiem Greena Vermilliona. Wyniki badań poddano analizie statystycznej za pomocą testu U Mann Whitneya. Wyniki. Średnia wartość liczby PUW(P) w 1983 r. w badanej grupie wynosiła 8,92, obecnie 5,71 (u chłopców wynosiła poprzednio 9,89, obecnie 4,1, u dziewcząt 7,47 i 7,82 obecnie). Poza spadkiem intensywności próchnicy w całej grupie badanej odnotowano również poprawę higieny jamy ustnej. Wskaźnik Greena Vermilliona osiągnął w 1983 r. wartość 1,5, a obecnie u badanych 12 latków 0,82. Wnioski. Na przestrzeni ostatnich 20 lat zarówno lepsza higiena jamy ustnej, wzrost świadomości konieczności dbania o stan zębów, jak i starania o obniżenie emisji do atmosfery Pb (pierwiastka o udowodnionym działaniu ka riogennym) przyczyniły się do spadku intensywności próchnicy u dzieci 12 letnich z Miasteczka Śląskiego. Pod kreślić należy wzrost liczby wypełnionych powierzchni zębów przy jednoczesnym spadku liczby powierzchni z czynną próchnicą i usuniętych z jej powodu (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 67 71). Słowa kluczowe: dzieci 12 letnie, zęby stałe, intensywność próchnicy, stan higieny jamy ustnej, badania porównawcze. Abstract Background. Industry, heavy metals steel works in particular, is to be blamed for toxic compounds emissions into the atmosphere, which tend to result in a negative effect on people s physical condition. It was 20 years ago that a 66 fold exceeding of the 5 year permissible lead concentration in the atmosphere, 4 fold exceeding of permissi ble zinc concentration and 2 fold exceeded limit for cadmium in Miasteczko Śląskie were recorded, where the Zinc and Lead Steel Works is located. Currently, there are no abnormal concentrations recorded in the air for Pb, Cd, Zn in the area in question. Objectives. The aim of this research is to compare the intensity of caries occurrence and the hygiene level of the 12 year olds oral cavities, who underwent examination at the beginning of the 1980s. Material and Methods. Nowadays, the intensity of caries is defined by an average number DMFS, whereas the condition of the oral cavities hygiene is measured with Green Vermillion index. The results were then analysed statistically by means of U Mann Whitney test. Results. The average value of DMFS number was 8.92 for the group examined in 1983, whereas nowadays it stands at the level of 5.71. It was 9.89 for boys in comparison to 4.1 at present and 7.47 in comparison to current 7.82. Apart from the drop in the caries intensity for the whole group examined, improvement in the hygiene of oral

68 L. POSTEK STEFAŃSKA et al. cavity was also recorded. The Green Vermillion index achieved 1.5 in 1983. In contrast, now it has been recorded to reach mere 0.82 among the 12 year olds who have undergone examination. Conclusions. Both better hygiene of oral cavity, the increase in the awareness of the necessity of regular teeth exa mination at the dentist s, as well as the efforts to decrease the emissions of lead into the atmosphere, which has been proved to have a cariogenic effect, have all contributed to the fall in the caries intensiveness among 12 year old from the Miasteczko Śląskie area in the last 20 years. What should be emphasized is the increased number of filled surfaces of teeth with the simultaneous decrease of active caries surfaces and extracted areas owing to caries occurrence (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 67 71). Key words: 12 year old children, permanent teeth, caries intensity, oral hygiene condition, comperative study. Wiadomo, że wiele czynników wpływa w spo sób istotny na zdrowie człowieka, w tym na stan narządu żucia. Obok czynników podstawowych, jak stan higieny jamy ustnej [1 3] i właściwy spo sób odżywiania [4, 5], niewątpliwy wpływ ma również otaczające środowisko, a szczególnie sto pień jego skażenia, a więc zanieczyszczenie wody, gleby, powietrza. Przykładem tego jest szeroko poznane i opisane oddziaływanie ponadnorma tywnych dawek fluoru, znajdującego się głównie w wodzie pitnej, na stan twardych tkanek zębów, prowadzące do fluorozy [6 9]. Zanieczyszczenie atmosfery pierwiastkami metali ciężkich, głównie ołowiu, wywiera również bardzo negatywny wpływ na nasze zdrowie. Nie dotyczy to tylko, obserwowanej u ludzi zamie szkujących takie obszary, większej intensywności próchnicy [10 13], ale sprzyja także rozwojowi zmian patologicznych w układzie nerwowym, od dechowym [14, 15], krwiotwórczym [16 18], ko stnym [19] i narządach miąższowych [14, 17, 20]. Celem pracy była ocena intensywności próch nicy u dzieci 12 letnich zamieszkujących na terenie oddziaływania Huty Cynku i Ołowiu, i porównanie uzyskanych obecnie wyników z tymi, jakie otrzy mano w tej samej grupie wiekowej przed 20 laty. Materiał i metody Badaniami objęto 53 dzieci 12 letnich (w tym 30 chłopców i 23 dziewczęta) uczęszczających do szkoły podstawowej w Miasteczku Śląskim. Dzie ci zamieszkują obszar emitowanych przez Hutę Cynku i Ołowiu toksycznych związków, głównie ołowiu, cynku i kadmu. Badanie kliniczne stanu uzębienia oraz higie ny jamy ustnej prowadzono za pomocą zgłębnika i lusterka w oświetleniu sztucznym. Do oceny in tensywności próchnicy posłużono się średnią licz bą PUW(P). Określono również poszczególne jej składniki, tj.: średnią liczbę powierzchni zębów z czynną próchnicą P(P), średnią liczbę zębów usu niętych z powodu tej choroby U(P) oraz średnią liczbę powierzchni wypełnionych W(P). Stan hi gieny jamy ustnej oceniano wskaźnikiem OHI S Greena Vermilliona. Uzyskane dane analizowano dla całej grupy wiekowej oraz w zależności od płci i porównano z wynikami uzyskanymi przed 20 la ty, kiedy norma pięcioletniego stężenia Pb w po wietrzu była przekroczona 66 razy, Zn ponad 4 ra zy, a Cd 2 razy. Zarząd Huty oraz samorząd miasta utworzyły Fundację na Rzecz Dzieci Miasteczko Śląskie. Działania podjęte na rzecz ochrony środo wiska przyczyniły się do znacznego ograniczenia związków Pb, Cd i Zn i obecnie normy dopuszczal nych stężeń w atmosferze nie są przekroczone. Wyniki badań poddano analizie statystycznej, stosując test U Mann Whitneya. Przyjęto poziom istotności p 0,05. Należy wyjaśnić, że zastoso wane przez nas w obecnych badaniach wskaźniki: PUW(P) oraz Greena Vermilliona do porównania wyników, były wykorzystane także w badaniach wcześniejszych. Wyniki W obecnych badaniach średnia liczba PUW(P) w całej grupie dzieci 12 letnich wyniosła 5,71 i była istotnie niższa (p = 0,00007) od uzy skanej w badaniach wcześniejszych, w których osiągnęła wartość 8,92 (tab. 1). U dziewcząt średnie liczby PUW(P) w oby dwu badaniach nie różniły się istotnie i wynosiły odpowiednio 7,82 i 7,47. U chłopców natomiast wartość ta znamiennie się obniżyła (p = 0,000002) i obecnie średnia liczba PUW(P) kształtuje się na poziomie 4,1, podczas gdy przed 20 laty osiągnęła wartość 9,89 (tab. 1). Analizując poszczególne składniki wskaźnika powierzchniowego PUW(P), należy zauważyć wyraźne zmniejszenie wartości P(P) i U(P), a wzrost liczby W(P). Obecnie średnia wartość P(P) u 12 latków wynosi 2,66, poprzednio 6,19. U chłopców osiągnęła wartości odpowiednio 2,06 i 6,75, a u dziewcząt 3,43 i 5,37 (tab. 1). Wszyst kie różnice okazały się wysoce znamienne (p = 0,000001, p = 0,000001, p = 0,004). Średnia liczba zębów usuniętych U(P) wy nosi obecnie 0,37 w całej grupie, a przed 20 laty była prawie 5 krotnie wyższa, osiągając wartość

Stan narządu żucia i higieny jamy ustnej u dzieci 69 Tabela 1. Średnia liczba PUW(P) u dzieci 12 letnich ogółem i w zależności od płci obecnie i przed 20 laty Table 1. The average value of DMFS of 12 year old children on the whole and dependent on sex Rok badania PUW(P) P(P) U(P) W(P) Płeć PUW(P) P(P) U(P) W(P) (Year of examination) (DMFS) (DS) (MS) (FS) (Sex) (DMFS) (DS) (MS) (FS) 2003 5,71 2,66 0,37 2,71 ch (b) 4,10 2,06 0,16 1,86 dz (g) 7,82 3,43 0,65 3,82 1983 8,92 6,19 1,89 0,83 ch (b) 9,89 6,75 2,19 0,95 dz (g) 7,47 5,37 1,45 0,66 1,89 i różnica ta okazała się statystycznie istotna (p = 0,008). U chłopców średnia liczba zębów usu niętych jest znamiennie niższa (p = 0,01) i wynosi odpowiednio 0,16, dawniej 2,19, u dziewcząt na tomiast wartość U(P) kształtuje się na poziomie 0,65, przed laty 1,45 (tab.1), lecz różnica ta jest nieznamienna. Analiza W(P) wykazała, że obecnie dzieci 12 letnie mają istotnie większą liczbę wypełnionych powierzchni zębowych; średnio 2,71 powierzchni jest wypełnionych, poprzednio było to ponad 3 razy mniej, tzn. 0,83. U chłopców średnia wartość W(P) wynosi odpowiednio: 1,86, przed 20 laty 0,95, a u dziewcząt 3,82, dawniej 0,66 (tab.1). Wszystkie wymienione różnice okazały się statystycznie istot ne (p = 0,0002, p = 0,02, p = 0,001) Wskaźnik Greena Vermilliona w badanej obec nie grupie 12 latków kształtuje na poziomie 0,82 i jest podobny zarówno u chłopców 0,84, jak i u dziewcząt 0,79. We wcześniejszym badaniu średnia wartość tego wskaźnika dla całej grupy była istotnie wyższa 1,5 (p = 0,000001), doty czyło to zarówno chłopców 1,83 (p = 0,000005), jak i dziewcząt 1,23 (p = 0,03) (tab. 2). Należy podkreślić, że przed 20 laty stan higieny jamy ust nej u chłopców był znamiennie gorszy niż u dziewcząt (p = 0,002). Omówienie Obecne wyniki naszych obserwacji pozwalają stwierdzić, że u dzieci zamieszkujących Miastecz ko Śląskie stan zdrowotny narządu żucia zdecydo wanie się poprawił. Wskazuje na to znaczne obni żenie średniej liczby PUW(P) z 8,92 przed 20 laty do 5,71 obecnie. Dotyczy to wartości uzyskanych w całej badanej grupie oraz u chłopców, u których średnia liczba PUW(P) obniżyła się ponad 2 krot nie. U dziewcząt w obu badaniach wartości te nie różniły się istotnie. Analizując jednak poszczegól ne składniki wskaźnika, należy zwrócić uwagę na zdecydowany, ponad 6 krotny wzrost liczby po wierzchni zębów wypełnionych W(P) w porów naniu do badań sprzed lat. Przed 20 laty za jeden z głównych czynników próchnicotwórczych, oprócz bakteryjnej płytki na zębnej, autorzy uważali ołów, bowiem przekrocze nie NDS tego metalu w powietrzu było aż 66 krot ne. Wynikało to ze stwierdzenia zdecydowanie gorszego stanu narządu żucia u dzieci zamieszku jących środowisko emisji toksycznych pierwiast ków do atmosfery w porównaniu do grupy kon trolnej, którą stanowiły dzieci z terenów rolni czych okolic Raciborza [10 12]. Nadmienić na leży, że u dzieci z obu środowisk wykazano podobny stan higieny jamy ustnej [10 12]. Pod kreślić jednak trzeba, że analiza wskaźnika inten sywności próchnicy w zależności od płci wykaza ła, że w odległych badaniach średnia liczba PUW(P) u chłopców 12 letnich była znamiennie wyższa niż u dziewcząt. Przyczyny tego należy upatrywać w zdecydowanie gorszym stanie higie ny jamy ustnej u chłopców w porównaniu z dziew czętami. Duża ilość bakteryjnej płytki nazębnej, w której prawdopodobnie gromadził się również Tabela 2. Stan higieny jamy ustnej u dzieci 12 letnich ogółem i w zależności od płci obecnie i przed 20 laty Table 2. The oral hygiene condition of 12 year old children on the whole and dependent on sex Rok badania Średnia wartość wskaźnika Płeć Średnia wartość wskaźnika (Year of examination) Greena Vermilliona (Sex) Greena Vermilliona (The mean Green Vermillion (The mean Green Vermillion index value) index value) 2003 0,82 ch (b) 0,84 dz (g) 0,79 1983 1,50 ch (b) 1,83 dz (g) 1,23

70 L. POSTEK STEFAŃSKA et al. ołów, przyczyniła się do większego rozwoju próchnicy u chłopców. Wskazanie na ołów jako je den z istotnych czynników zwiększający inten sywność próchnicy było uzasadnione. Autorzy licznych opracowań podkreślają, że ten pierwia stek ciężki wykazuje działanie kariogenne [10 14, 16]. Obecne badania, w których stwierdzono zde cydowaną poprawę stanu uzębienia u dzieci 12 letnich z Miasteczka Śląskiego również pozwa lają potwierdzić ten fakt. Na terenie, gdzie działa Huta Cynku i Ołowiu, nie stwierdza się bowiem od kilku lat przekroczenia dopuszczalnych norm emisji toksycznych pierwiastków, głównie ołowiu do atmosfery [16]. W miarę czyste środowisko, pozbawione po nadnormatywnych stężeń ołowiu, nie jest jednak jedyną przyczyną poprawy stanu uzębienia u bada nych przez nas dzieci. Autorzy stwierdzili bowiem u tych osób znaczną poprawę stanu higieny jamy ustnej. Wskaźnik Greena Vermilliona obniżył swo ją wartość z 1,5 przed 20 laty do 0,82 w obecnych badaniach. Podkreślić trzeba, iż obecnie to właśnie u chłopców wskaźnik higieny zdecydowanie bar dziej się poprawił, dlatego wartość OHI S zbliżyła się do wartości obserwowanej obecnie u dziewcząt. Można zatem przypuszczać, iż ten właśnie fakt wpłynął na tak znaczną poprawę stanu uzębienia u chłopców. Ponadto przy stwierdzonej obecnie zbliżonej dbałości o stan higieny jamy ustnej, za równo dziewcząt, jak i chłopców oraz zlikwidowa niu czynnika środowiskowego, jakim było dawniej skażenie atmosfery metalami ciężkimi, głównie ołowiem, stwierdzona wyższa wartość średniej liczby PUW(P) u dziewcząt niż u chłopców może być potwierdzeniem znanego z piśmiennictwa fak tu dotyczącego preferencji płci żeńskiej jako czyn nika predysponującego w większym stopniu do rozwoju próchnicy w uzębieniu stałym. Do tak znacznej poprawy stanu uzębienia oraz higieny jamy ustnej przyczyniła się niewątpliwie działalność założonej w 1992 r. Fundacji na Rzecz Dzieci Miasteczko Śląskie. Fundacja ta prowadzi, przez publikację materiałów informacyjnych, sze roką akcję edukacyjną na temat szkodliwego wpływu na stan zdrowia związków ołowiu. W bro szurach informacyjnych, obok szczegółowego omówienia oddziaływania tego pierwiastka na organizm ludzki, jest także podejmowany problem właściwego odżywiania, przestrzegania zasad hi gieny, konieczności wykonywania badań kontrol nych oraz innych sposobów minimalizowania wpływu Pb na zdrowie. Dzięki staraniom Fundacji dzieci w wieku szkolnym otrzymują dofinansowa nie do zakupu preparatów wielowitaminowych i wyjazdów w ciągu trwania roku szkolnego (tzw. zielona szkoła ). W Centralnym Laboratorium Metali Ciężkich w Miasteczku Śląskim są prowa dzone kontrolne badania zarówno u dorosłych, jak i u dzieci szkolnych określające stężenie ołowiu we krwi. Przedstawione wyniki, umożliwiające porów nanie z tymi sprzed 20 lat, dotyczą średniej liczby PUW(P). W badaniach klinicznych określona również została średnia liczba PUW, która wynosi obecnie 4,51. Wyniki dotyczące średniej liczby PUW u 12 let nich dzieci uzyskane w obecnych badaniach, po równano z otrzymanymi w ostatnich latach przez innych autorów. Wyższą wartość PUW, wynoszącą 5,88, uzyskali autorzy warszawscy [21], niższą 3,93 krakowscy [22]. Podobne wartości wskaźni ka PUW dla dzieci w tej grupie wiekowej obserwo wano wśród mieszkańców Łodzi i województwa łódzkiego 4,26 oraz w Lublinie 4,36 [23, 24]. Światowa Organizacja Zdrowia określiła jako cel na 2000 r. osiągnięcie przez dzieci 12 letnie liczby PUW 3,0 [25]. Wyniki uzyskane obecnie dla dzieci śląskich z rejonu Miasteczka Śląskiego, chociaż na przestrzeni 20 lat wskazują na zdecy dowaną poprawę stanu uzębienia, dalekie są je szcze od celu założonego przez WHO, który miał być osiągnięty w 2000 r. Wnioski 1. Na przestrzeni ostatnich 20 lat zaobserwo wano znaczną poprawę stanu uzębienia oraz higie ny jamy ustnej u dzieci 12 letnich zamieszkują cych obszar oddziaływania Huty Cynku i Ołowiu Miasteczko Śląskie. 2. Znaczną poprawę stanu uzębienia u chłop ców należy przypuszczalnie wiązać z większą niż u dziewcząt zmianą dbałości o higienę jamy ust nej, w porównaniu do okresu sprzed 20 lat. Zna miennie lepszy stan higieny jamy ustnej u dziew cząt niż u chłopców przed 20 laty w okresie emisji do atmosfery metali ciężkich, głównie ołowiu, prawdopodobnie chronił dziewczęta przed próch nicotwórczym oddziaływaniem tego pierwiastka. Piśmiennictwo [1] MARCINIECKA HĘDZELEK J.: Ocena wybranych metod motywacji właściwego przestrzegania higieny jamy ustnej u młodzieży średnich szkół zawodowych. Czas. Stomat. 1981, 34, 587 593. [2] MIELNIK BŁASZCZAK M., KRAWCZYK D.: Profilaktyka próchnicy zębów u dzieci i młodzieży a cele zdrowia WHO na rok 2000. Czas. Stomat. 1995, 48, 30 34.

Stan narządu żucia i higieny jamy ustnej u dzieci 71 [3] MIELNIK BŁASZCZAK M., KRAWCZYK D.: Model profilaktyki próchnicy zębów u dzieci i młodzieży. Przegl. Sto mat.wieku Rozw. 1993, 4, 9 11. [4] BEIGHTON D.: Associations between dietary intake dental caries experience and salivary bacterial levels in 12 ye ar old English schoolchildren. Arch. Oral Biol. 1996, 3, 271 280. [5] OBERSZTYN A.: Współczesne poglądy na etiologię i patogenezę próchnicy zębów. Czas. Stomat. 1987, 40, 519 527. [6] FEJERSKOV O., MANIJ F., BAELUM V.: The nature and mechanismus of dental fluorosis in man. J. Dent. Res. (Spec. Iss.) 1990, 69, 692 700. [7] MACHOY Z.: Biochemiczne mechanizmy działania związków fluoru. Folia Med. Cracov. 1987, 28, 62 81. [8] MCCLURE F. J.: Water fluoridation. The research and victory National Institute of Dental Research. Bethesola, Ma ryland 1970. [9] OBERSZTYN A., TRYKOWSKI J.: Wybrane zagadnienia dotyczące reakcji jonu fluorkowego ze szkliwem. Czas. Sto mat. 1983, 36, 7, 485 491. [10] BARAŃSKA GACHOWSKA M., KOZIARZ A., POSTEK L., LISIEWICZ DYDUCH J.: Stan uzębienia u dzieci narażonych na działanie substancji toksycznych emitowanych przez huty cynku i ołowiu. Czas. Stomat. 1986, 39, 354 360. [11] BARAŃSKA GACHOWSKA M., POSTEK L., WIŚNIEWSKA J., PROŚNIAK T.: Stan uzębienia mlecznego u dzieci szkol nych zamieszkujących w rejonie oddziaływania ponadnormatywnych stężeń metali nieżelaznych. Czas. Stomat. 1987, 40, 394 398. [12] BARAŃSKA GACHOWSKA M., POSTEK L., SOJA J.: Wpływ środowiska skażonego związkami ołowiu i kadmu na stan uzębienia dzieci szkolnych Żyglina i Pniowca. Czas. Stomat. 1987, 40, 158 165. [13] BRUDEVOLD P., ASENDEN R.: Lead in enamel and saliva, dental caries and the use of enamel biopsies of measuring post exposure to lead. J. Dent. Res. 1977, 56, 1165 1171. [14] URBANOWICZ M., STEIBERT E., ZARĘBA J.: Poziom cynku, żelaza, miedzi, manganu, kobaltu i magnezu w wątro bie, nerce i płucu królików w doświadczalnym zatruciu kadmem. Med. Pracy 1975, 26, 337 342. [15] NIEPOŁOMSKI W., WIECZOREK M., SOŚNIERZ M.: Zmiany anatomopatologiczne w układzie oddechowym szczurów wywołane działaniem pyłów pochodzących z Huty Cynku. Med. Pracy 1974, 25, 229 241. [16] KULICZKOWSKI K.: Działanie ołowiu na układ czerwonokrwinkowy. Med. Pracy 1980, 31, 483 488. [17] MOGILNICKA E., PIOTROWSKI J. K., TROJANOWSKA B.: Wpływ niektórych metali (Cd, Hg, Zn, Cu, Pb, Mn, V) na poziom metalotioneiny w wątrobie i nerkach szczurów. Med. Pracy 1975, 26, 147 155. [18] DUMIEŃSKI M.: Analiza zagrożeń zdrowotnych ołowiem dzieci w miastach Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie w latach 1992 1996. Biuletyn informacyjny. Miasteczko Śląskie 1996. [19] MIKULSKI T.: Dynamika zmian układu kostnego szczurów w przewlekłym zatruciu kadmem. Med. Pracy 1978, 29, 459 469. [20] BIELECKA W., KUCHARSKA E.: Porównawcze stężenia ołowiu, cynku i kadmu w niektórych narządach wewnętrz nych szczurów po ekspozycji na pyły rud cynkowo ołowiowych. Med. Pracy 1974, 25, 533 541. [21] GOLIŃSKI A., PERENDYK J.: Stan zdrowotny uzębienia stałego u dzieci 12 letnich z makroregionu Warszawy ba dania porównawcze. Nowa Stomat. 1998, 3, 26 28. [22] CIESIELSKA M., KACZMARCZYK STACHOWSKA A., KWAPIŃSKA H., GAWRZEWSKA B., FIJAŁ D.: Stan uzębienia stałe go 12 letnich dzieci z terenu byłego województwa krakowskiego. Czas. Stomat. 2000, 53, 692 697. [23] WOCHNA SOBAŃSKA M., SZCZEPAŃSKA J., PAWŁOWSKA E.: Próchnica zębów u dzieci 6, 7, 12 i 18 lat zamieszka łych w Łodzi oraz małym miasteczku i wsiach województwa łódzkiego. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1995, 3/4 (11/12), 28 30. [24] MIELNIK BŁASZCZAK M., KUBIĆ B., STANIOS ŚNIEŻYŃSKA J.: Stan uzębienia i potrzeby lecznicze u dzieci 11 let nich z wybranych szkół Lublina. Przegl. Stomat.Wieku Rozw. 2000, 3/4 (31/32), 43 47. [25] WHO: Oral Health Surveys Basic Methods. Genewa 1986. Adres do korespondencji: Lidia Postek Stefańska Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Śl. AM Plac Traugutta 2 41 800 Zabrze tel./fax: (+48 32) 271 36 12 Praca wpłynęła do Redakcji: 9.06.2003 r. Po recenzji: 2.07.2003 r. Zaakceptowano do druku: 4.09.2003 r. Received: 9.06.2003 Revised: 2.07.2003 Accepted: 4.09.2003