Zbigniew Hundert (UKSW) Metodologia pracy nad ustaleniem składu wojska koronnego w latach 1667-1673 Wprowadzony z dniem 1 sierpnia 1667 r. etat pokojowy formalnie funkcjonował do 30 kwietnia roku 1673. Jak dotychczas pełny skład jednostkowy komputowego wojska koronnego z tego okresu pozostaje nieznany. Jego ustalenie nie jest zaś sprawą łatwą, nie dysponujemy bowiem dla lat 1667-1673 żadnym pełnym wykazem chorągwi i regimentów (poza samym III kwartałem 1667), w tym rachunkami skarbowymi, dzięki którym można by było wykonać taką samą pracę jak Jan Wimmer ukazującą obraz struktury jednostkowej armii koronnej m.in. w okresie poprzedzającym nasze rozważania przed III kwartałem 1667, jak i w okresie następującym od II kwartału 1673 1. Ogólnym celem ustalenia składu jednostkowego wojsk koronnych jest uzyskanie wiedzy na temat zmian kadrowych, które były ściśle powiązane z rywalizacją stronnictwa francuskiego z oponentami przez cały omawiany okres; mechanizmy dokonywanych zmian kadrowych; ukazanie struktury wojska i jego organizacji; ponadto lepsze zrozumienie tego systemu finansowania właściwie wprowadzonego w 1667 r. po raz pierwszy. Na początku odpowiedzmy sobie na pytanie dlaczego dla lat 1667-1673 nie mamy zachowanych rachunków skarbowych? Otóż, w związku ze specyfiką systemu opłacania w ramach repartycji ta dokumentacja po prostu nie powstała. W lwiej części, ciężar finansowania spoczywał wówczas na samorządach lokalnych i to one były odpowiedzialne za dokumentowanie czynionych przez siebie wydatków (rejestrowanych w księgach grodzkich) 2. Warto jednak zauważyć, że po 1679 r., gdy ponownie wprowadzono system repartycji, dla lat 1683-1696 dysponujemy już rachunkami skarbowymi 3. Wynikało to z faktu podejmowania spraw opłacania chorągwi i regimentów w ramach repartycji przez trybunały skarbowe, czego natomiast zabrakło dla lat 1667-1673. Wprawdzie w 1671 r. zebrał się trybunał skarbowy w Radomiu, jednakże jego zadaniem było dalsze regulowanie długów wojska za okres III kwartał 1663-II kwartał 1667 (i nie tylko) 4. Warto jednak dodać, że trybunał radomski w 1671 r. podjął się w niewielkim stopniu uregulowania bieżących długów, które dotyczyły jednostek 1 J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1660-1667, SMHW, t. 6, cz. 1 (1960), s. 213-249; Idem, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1673-1679, ibidem, t. 7, cz. 2, (1961), s. 394-437. 2 Zob. np. Rejestr popisowy chorągwi kozackiej Samuela Prażmowskiego z III kwartału 1669 wraz z rozliczeniem deputatów tej roty z ziemią halicką w dniu 15 XI 1669, a oblatowane w księgach grodu halickiego, CDIAUL, fond 5, op. 1, ks. 167, s. 1550-1552. 3 Rachunki skarbowe dotyczące lat 1683-1696, AGAD ASW, dz. 86, nr 67-75. 4 Rachunki skarbowe III kwartał 1663-II kwartał 1667 (w tym również inne), ibidem, dz. 86, nr 57, 58.
ks. Dymitra Wiśniowieckiego z lat 1668-1670. Powiązane to było jednak ze specyfiką tych oddziałów, które mimo włączenia do komputu pozostawały poza repartycją i wymagały sfinansowania przez skarb centralny (służyły na tzw. asekurację). Niemniej jednak, właśnie dla tych jednostek dysponujemy rachunkami skarbowymi, a dla jednej z nich roty husarskiej księcia nawet zachowanymi rejestrami popisowymi z lat 1668-1669, które posłużyły za podstawę wykonania rachunków dla tego oddziału 5. Nie jest to jednak jedyny wyjątek. Cześć chorągwi husarskich było w latach 1667-1673 opłacanych ze stałego podatku kwarcianego, dzięki czemu uwzględniono je w wydatkach kwarcianych zawartych w księdze rozliczeń podskarbiego Jana Andrzeja Morsztyna, obejmujących lata 1668-1676 6. W znacznej mierze to ta dokumentacja pomogła w ustaleniu składu husarskiego z lat 1667-1673, który był już przedmiotem badań osobnych publikacji 7. Zresztą, dla pięciu rot kwarcianej husarii z lat 1667-1668 zachowały się wyrywkowo rejestry popisowe w księdze rachunków nadwornych czasów panowania Jana Kazimierza 8 ; jak również inne materiały, w tym kwity poświadczające odbiór pieniędzy na te chorągwie, a dotyczące również okresu 1667-1668. Te ostatnie doczekały się nawet swojego omówienia 9. Państwową dokumentacją skarbową dotyczącą lat 1667-1673 dysponujemy jeszcze w innym przypadku. W związku z tym, iż województwo ruskie nie było w stanie opłacić przypisanych do siebie dwudziestu pięciu oddziałów armii koronnej za ostatnią ćwierć 1672 i I ćwierć 1673 (czyli od 1 XI 1672 do 30 IV 1673), regulacja świadczeń jak informują nas rachunki sejmu koronacyjnego Jana III z 1676 r. miała dokonać się centralnie 10. Dlatego do skarbu koronnego zamiast do grodów, zaniesiono rejestry popisowe tych jednostek 5 Rachunki chorągwi husarskiej ks. Dymitra I kwartał 1668-I kwartał 1669, ibidem, nr 57, s. 116 nr 58, s. 284; Rachunki chorągwi lekkiej I kwartał 1668-IV kwartał 1670, ibidem, nr 57, s. 172 i nr 58, s. 291; Rachunki suplementu dragonii I kwartał 1668-IV kwartał 1670, ibidem, nr 57, s. 175 i nr 58, s. 290; Rachunki piechoty węgierskiej I kwartał 1668-IV kwartał 1670, ibidem, nr 58, s. 288; Rejestry popisowe chorągwi husarskiej ks. Dymitra I kwartał 1668-I kwartał 1669, ibidem, dz. 85, nr 100, k. 5-9v. 6 Manual prowenentów Rzptej ordynaryjnych, a to za urzędu podskarbstwa jaśnie wielm. jmści pana Jana Andrzeja z Raciborska Morstina, podskarbiego wielkiego koronnego, kowalskiego, zawihostskiego tucholskiego & starosty [1669-1676], AGAD ASK, dz. I, nr 153. Tam również informacje dotyczące opłacania z kwarty artylerii oraz oddziałów pieszych obsadzających zamki: lubowski i pucki. 7 Z. Hundert, Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676, Oświęcim 2012, s. 84-99; Idem, Kopijników, czyli husarzy chorągwie, owo czoło wojska, owa nieodparta w wojnie potęga, powinny być pomnożone Hetman Jan Sobieski a husaria koronna w latach 1667-1673, [w:] Marszałek i hetman koronny Jan Sobieski i jego czasy (1665-1674), red. D. Milewski, Warszawa 2013, s. 251-274. 8 Rejestry popisowe chorągwi husarskich: Króla Jana Kazimierza pod Stefanem Czarnieckim za I-II kwartał 1668, drugiej króla pod Aleksandrem Ludwikiem Niezabitowskim za III kwartał 1667, Jana Sobieskiego za I kwartał 1668, Mikołaja Hieronima Sieniawskiego oraz Andrzeja Potockiego za I-II kwartał 1668, AGAD ASK, dz. III, nr 5, k. 1129-1129v, 1146-1147v, 1152-1154, 1157-1158v. 9 Kwity poświadczające odbiór pieniędzy znajdują się: AGAD, ASK, dz. V, nr 10, f. 236, 238, 239, 240, 241, 243, 253, 255, 256, 257, 258, 263, 265, 266, 267, 272. Omówienie: Z. Hundert, Husaria koronna, s. 87-88, 134. Por. Idem, Kopijników, czyli, s. 266. 10 Na województwo ruskie za zapłatę dwóch ćwierci, 1 XI 1672-30 IV 1673, AGAD ASK, dz. II, nr 63, s. 165.
obejmujące okres od 1 listopada 1672 do 30 kwietnia 1673, z których duża część zachowała się w Aktach Skarbowo-Wojskowych warszawskiego AGAD-u do dnia dzisiejszego (dla 13 z 25 oddziałów) 11. Omówiona powyżej dokumentacja skarbowa powstała w efekcie prac organów centralnych, sama nie umożliwi odtworzenia pełnego składu wojska z lat 1667-1673. Jest jednak niezwykle cennym materiałem, posiłkującym w znacznym stopniu metodę badawczą, zastosowaną na potrzeby interesującej nas problematyki. Pierwszym krokiem w celu przedstawienia składu wojska w okresie 1 sierpnia 1667-30 kwietnia 1673 było porównanie pełnego wykazu jednostek koronnych po redukcji do etatu pokojowego z 1667 r. z komputem wprowadzającym etat wojenny w 1673 r. 12. Ten ostatni, dzielił wojsko koronne na stary i nowy zaciąg (oznaczał większą stawkę żołdu od etatu w pierwszym kwartale służby) co sugerowało że oddziały zaliczone do zaciągu starego należały wcześniej do komputu wojska, natomiast zaciąg nowy iż przewidziane nim jednostki były dopiero formowane. W wielu przypadkach było to wyrazem stanu faktycznego, aczkolwiek zdarzały się wyjątki (i to wcale nie sporadyczne), kiedy oddziały zaliczone do starego zaciągu nie były wcześniej jednostkami komputowymi, a oddziały z zaciągu nowego służyły już wcześniej na etacie państwa. Utożsamianie jednostek zaciągu starego 1673 jako tych należących uprzednio do etatu koronnego stanowiło pewną pułapkę oczywistości, w którą dali się złapać niektórzy badacze. Przykładowo, Edward Kotłubaj, a za nim Kazimierz Zając przyjęli stary zaciąg 1673 r. jako odpowiadający składowi wojska w roku 1672, podobnie zresztą jak Mieczysław Jaworski, który skład husarii stanowiący stary zaciąg 1673 zaadoptował na rok 1671 13. Niemniej jednak, rozpoczęcie badań nad wykazaniem jednostkowego składu wojska z lat 1667-1673 należało rozpocząć od porównania starego 11 Rejestry popisowe rot kozackich IV kwartał 1672-I kwartał 1673: ks. D. Wiśniowieckiego, AGAD ASW, dz. 85, nr 99, k. 137-138; Franciszka Dzieduszyckiego, ibidem, nr 100, k. 32-33v; Stanisława Sariusza Łazińskiego, ibidem, k. 36, 52-52v; Mikołaja Firleja, ibidem, k. 45-46v; Marcina Bogusza, ibidem, k. 54 (IV kwartał 1672); króla Michała pod J. Pruszkowskim, ibidem, k. 56-57v; Aleksandra Michała Lubomirskiego, ibidem, nr 100, k. 60-60v i nr 103, k. 28-28v; ks. Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego, ibidem, nr 100, k. 64-64v i nr 101, k. 83-83v; Stanisława Koniecpolskiego, ibidem, nr 100, k. 66-66v i nr 102, k. 111-112v; Krzysztofa Chodorowskiego, ibidem, nr 100, k. 68-68v (IV kwartał 1672); Jerzego Ruszczyca, ibidem, k. 70-71v; Mikołaja Daniłowicza, ibidem, nr 101, k. 188-188v (I kwartał 1673); Rejestr popisowy piechoty węgierskiej Jana Sobieskiego z IV kwartału 1672, ibidem, k. 62-63v; 12 Podobną metodę próbował zastosować przy odtworzeniu składu wojska koronnego na kampanię przeciw czambułom tatarskim w 1672 r. H. Zieliński, op. cit., s. 4 i nn. Podczas pracy popełnił jednak liczne błędy. 13 E. Kotłubaj, Dzieje wojenne Polski (rękopis), t. 3, cz. 2, B. PAU-PAN Kr., nr 1404, s. 418 i nn.; M. Jaworski, Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671, SMHW, t. 11, cz.1 (1965), s. 129. Wskazanie problemu przy okazji omawiania kwestii królewskiej chorągwi husarskiej pod Niezabitowskim: Z. Hundert, Husaria koronna, s. 93. K. Zając, Wojsko Rzeczpospolitej w latach 1668-1673, SMHW, t. 5 (1960), s. 226-227, przyp. 205, pomimo że skład wojska z 1672 r. (ale bez podawania konkretnych oddziałów, tylko wielkości rodzajów broni i liczbę ich jednostek) podał za Kotłubajem jako stary zaciąg 1673, zwrócił słuszną uwagę, że powinien zostać on uzupełniony o zaliczoną do nowego zaciągu królewską chorągiew kozacką pod Michałem Kozubskim.
zaciągu 1673 i etatu pokojowego 1667, a następnie wskazania oddziałów występujących zarówno w jednym jak i w drugim z tych komputów. Posiłkując się źródłami pośrednimi, które w badanym okresie odnotowywały fakt służby jednostek zapisanych w komputach pokojowym 1667 i wojennym 1673, przy jednoczesnym zwracaniu uwagi, czy wielkości etatowe z 1667 r. zgadzały się z wielkościami starego zaciągu 1673, uznawałem, że takie oddziały przez cały interesujący nas czas służyły nieprzerwanie. Następnym krokiem było wykazanie oddziałów z 1667 r., których nie spotkamy w starym zaciągu 1673, oraz jednostek z tego ostatniego, których z kolei nie spotkamy w kompucie pokojowym 1667 r. Tu należało skupić się na ustaleniu powiązań między tymi oddziałami, co powinno zrobić się w następujący sposób. Otóż, komput z 1667 r. poza jednostkami opłacanymi z kwarty i tymi pozostawionymi poza repartycją jako służącymi na tzw. asekuracji przedstawiał rozdział poszczególnych chorągwi i regimentów do województw i ziem, które miały je finansować. W związku z tym, w pierwszym rzędzie należało odwołać się do uchwał sejmikowych na podstawie których można było wykazać zmiany szefów oddziałów oraz znaleźć zapisy, gdzie mówiono o zwinięciu danej jednostki i przyjęciu na jej miejsce innej w ramach repartycji danego regionu. Niedogodnością w tej materii okazało się nierównomierne zainteresowanie przez województwa i ziemie sprawami organizacyjnymi finansowanych oddziałów, toteż nie zawsze można było na podstawie dostępnych uchwał samorządów lokalnych wskazać interesujące nas zmiany. W takich przypadkach pozostawało zatem odwołać się do szeregu różnorodnego materiału źródłowego oraz opracowań, które w mniejszym lub większym stopniu precyzji pozwalały wskazać powiązania jednostek ze starego zaciągu 1673 r. z jednostkami z komputu pokojowego 1667 jak również terminy zaszłych zmian. Ustalenia składu wojska w myśl opisanego wyżej postępowania wymagało również wskazania najbardziej wiarygodnych wersji komputów zarówno z 1673, jak również z 1667 r., a to dlatego, żeby podejmowane badania mogły okazać się jak najbardziej wiarygodne. Dysponujemy bowiem kilkoma wykazami, zarówno z 1667 r., jak i z 1673 r., które w pewnych aspektach się od siebie różnią. Jeżeli chodzi o rok 1673 to najbardziej wiarygodnym komputem był ten złożony w skarbie koronnym, w którym skład jednostkowy wojska i podział na zaciąg stary i nowy odpowiadał rachunkom skarbowym, sporządzonym w 1674 r. na potrzeby komisji lubelskiej, mającej uregulować wojsku żołd za okres II-IV kwartał 1673 14. Oprócz tego komputu, zachowała się dość spora liczba innych wykazów, będących w 14 Komput wojska JKMci Rzptej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, starego i nowego podług ordynacyi Rzptej na sejmie anno 1673 uczynionej i postanowionej, AGAD ASW, dz. 86, nr 61, k. 1-4; Rachunki skarbowe za
posiadaniu wielu polskich bibliotek częściowo podanych już do druku a które nie odpowiadały rachunkom skarbowym i komputowi złożonemu w skarbie. Te komputy, stanowiły wstępny projekt rozbudowy wojska do etatu wojennego w 1673 r. (nie odpowiadający komputowi zrealizowanemu) i wliczały do niego wiele oddziałów powiatowych sformowanych w latach 1671-1672, które ostatecznie znalazły się poza etatem wojska koronnego (część została zamieniona na jednostki dymowe i w takim też charakterze wzięła udział w kampanii chocimskiej 1673). Pomimo to, w podejmowanych w tym miejscu badaniach ten materiał okazał się także przydatny 15. W mniej komfortowej sytuacji stawia nas jednak przypadek komputu pokojowego roku 1667, bowiem jego najbardziej wiarygodna wersja, stanowiąca część Akt Skarbowo- Wojskowych warszawskiego AGAD-u nie jest obecnie udostępniana badaczom 16. Z tego względu dogłębnej krytyce należało poddać inne znane mi wersje komputu przedstawiającego skład i repartycję wojska koronnego po redukcji do etatu pokojowego w 1667 r., a należące do zasobów Archiwum Branickich z Suchej, Ksiąg Grodzkich Sądeckich oraz w dwóch takich samych kopiach do Tek Naruszewicza i Biblioteki Ordynacji Zamojskiej 17. Przeprowadzona krytyka wykazała, że wersją odpowiadającą komputowi zatwierdzonemu przez komisję lwowską i złożonemu do skarbu koronnego, bez wątpienia jest wykaz z Archiwum Branickich z Suchej. Świadczy o tym kilka faktów. W repartycji woj. sandomierskiego uwzględnia on chorągiew Michała Wilmonta, której brakuje w kompucie z Tek Naruszewicza i BOZ, natomiast w repartycji woj. bełskiego wymienia trzy chorągwie kozackie, podczas gdy w wykazie wpisanym do ksiąg grodzkich sądeckich, znajdziemy tylko dwie z których rota Jana Aleksandra Myszkowskiego podana jest w błędnej wielkości etatowej (jest 60 koni, powinno być 90). Liczba oddziałów wymienionych w kompucie ze zbioru Branickich zgadza się również z ilością jednostek podanych przez Jana Wimmera, pracującego jeszcze na okres II-IV kwartał 1673, ibidem, nr 59-60. Na podstawie tych rachunków wykaz wojska obejmujący m.in. stary i nowy zaciąg 1673 (choć nie wolny od pewnych uchybień) sporządził J. Wimmer, Materiały do zagadnienia 1673-1679, s. 394-437. 15 Projekty komputów z 1673 r. m.in.: B. Ossol., nr 236, k. 267-269v i nr 11906/III, t. 1, s. 1-5; B. Czart., nr 421, s. 139-141; B.PAU-PAN Kr., nr 1070, k. 424-425. Wykaz samych jednostek pieszych zawiera: Komput infanterjej JKM i Rzptej [1673], BN BOZ, nr 1188, s. 318-319. Projekty komputu drukiem podano: Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, oprac. F. Kluczycki, t. 1, cz. 2, Kraków 1881, s. 1304-1310; Biblioteka starożytna pisarzy polskich, oprac. K.W. Wójcicki, t. 6, Warszawa 1844, s. 255-294 (błąd w paginacji, powinno być s. 264). Przedruk komputów podanych przez Kluczyckiego bez próby identyfikacji szefów oddziałów: K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa 1890, s. 41-46; A.K. Mielnik, Przed wyprawą wojenną przeciw Turcji w 1673 roku, Rocznik Historyczno-Archiwalny, t. 10 (1995), s. 57-62. 16 Mowa tu o zasobie noszącym sygnaturę: AGAD ASW, dz. 86, nr 123. Wskazanie problemu: Z. Hundert, Husaria koronna, s. 90, przyp. 28. 17 Komputy wojska po wprowadzeniu etatu pokojowego 1 VIII 1667: AGAD Sucha, nr 42/56, k. 389-390v; ANK, KGS, nr 131, s. 331-340; B. Czart., nr 162, s. 493-497; BN BOZ, nr 1175, s. 249-252.
dokumentacji z ASW, dz. 86, nr 123 18. Kolejnym argumentem jest repartycja woj. mazowieckiego. W wersjach z ANK oraz TN z BOZ mamy w nich wymienione: regiment pieszy Ernesta Denhoffa (300 porcji), część pieszego Michała Kazimierza Radziwiłła (150 porcji) i Ottona Fryderyka Felkersamba (50 porcji), a także dragonię Stefana Stanisława Czarnieckiego (200 porcji). W kompucie z Suchej mamy natomiast regiment E. Denhoffa, regiment Franciszka Andrualt de Buy (250 porcji) oraz część regimentu Władysława Denhoffa (100 porcji). Jako oddziały przynależne do repartycji w badanym okresie, w uchwałach sejmikowych ziem województwa mazowieckiego pojawiają się regimenty E. Denhoffa, Michała Żebrowskiego (który jak zobaczymy poniżej, został przejęty po de Buy) oraz cześć regimentu Władysława Denhoffa 19. Ta zależność dowodzi zatem, że komput z Suchej zawiera najbardziej rzetelne dane. Jednakże i w związku z nim pojawiają się pewne wątpliwości. Nie uwzględnia on bowiem 50 etatów regimentu Felkersamba, który w całości powinien liczyć 250, a nie 200 porcji. Dlatego w ogólnym rozrachunku, wielkość etatowa regimentów pieszych w kompucie z Suchej jest niższa od tej podanej przez J. Wimmera o 50 porcji. Tym niemniej, w podejmowanych badaniach nad ustaleniem składu jednostkowego wojska koronnego w latach 1667-1673 korzystałem głównie z tej wersji, ponadto posiłkując się pozostałymi komputami. Zgodnie z omówioną powyżej metodą postępowania badawczego opracowałem wykaz składu jednostkowego wojska koronnego z lat 1667-1673. Oprócz oddziałów opłacanych z kwarty i w ramach repartycji, specyfika lat 1667-1673 nakazywała wyróżnić grupę oddziałów pozostających na asekuracji. Sześć regimentów pieszych (3100 porcji), które w ten sposób weszły do służby w 1667 r. można zidentyfikować na podstawie komputu z TN i BOZ (spośród znanych mi wersji tylko on uwzględniał je imiennie). Inne jednostki, które zaliczyłem w poczet służących na asekurację były oddziałami nie należącymi w latach 1667-1673 do repartycji oraz kwarty, za to uwzględnionymi w zapłacie ze skarbu za oddawane Rzeczypospolitej usługi. Gros tych oddziałów był zresztą wymieniony wśród jednostek starego zaciągu 1673. Poza regimentami i chorągwiami służącymi na asekurację które także należy traktować jako wojska komputowe, wyróżnić należy jeszcze oddziały zaliczone do 18 Liczba jednostek nie zgadza się wprawdzie w przypadku piechoty węgierskiej, bowiem J. Wimmer podaje 4 chorągwie, z moich ustaleń wynika, iż było ich 5. Bez wątpienia J. Wimmer 2 chorągwie piechoty węgierskiej Jana Sobieskiego, które w znanych mi komputach z 1667 r. występują pod wspólna nazwą: Jm. pana marszałka piechoty węgierskiej no. 200 uznał za jeden oddział stąd wynika różnica (J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 151). 19 Zob. np. Laudum generału mazowieckiego, Warszawa 17 VII 1671, B.PAU-PAN Kr., nr 8334, k. 188 (o opłaceniu regimentów E. Denhoffa i M. Żebrowskiego); Laudum ziemi łomżyńskiej, Łomża 28 XII 1672, ibidem, nr 8331, k. 353v (o opłacenie regimentu W. Denhoffa); Instrukcja ziemi wiskiej, Wizna 28 VIII 1670, ibidem, nr 8350, k. 372v (także o opłaceniu regimentu W. Denhoffa).
starego zaciągu, a nie wchodzące wcześniej na etat koronny (zaciągi powiatowe, niektóre przypadki rot prywatnych).