Wykorzystywanie seksualne wychowanków domów dziecka

Wykorzystywanie seksualne wychowanków domów dziecka Raport z badao www.fdn.pl

Copyright 2010 Fundacja Dzieci Niczyje Fundacja Dzieci Niczyje 03-926 Warszawa, ul. Walecznych 59 Tel. (22) 616 02 68; fdn@fdn.pl; www.fdn.pl Opracowanie raportu: Monika Sajkowska, Joanna Włodarczyk Broszura wydana w ramach projektu Sexual Abuse Against Children at Residential Institutions JLS/2007/DAP-1/178-30-CD-0229207/00-68 programu DAPHNE III finansowanego przez Komisję Europejską.

Spis treści 1. Wprowadzenie 2 1.1 Problem badawczy 2 1.2 Cele badao 2 1.3 Metodologia 2 1.4 Realizacja badao 5 2. Życie w placówce w ocenie byłych wychowanków 8 3. Wiktymizacja doświadczenia własne wychowanków oraz ocena personelu 10 3.1 Skala wiktymizacji 10 3.2 Przestępstwa konwencjonalne 13 3.3 Przemoc ze strony osób dorosłych 15 3.4 Przemoc rówieśnicza 17 3.5 Wykorzystywanie seksualne 20 3.5.1 Doświadczenia wykorzystywania seksualnego w ciągu ostatniego roku 23 3.5.2 Doświadczenia wykorzystywania seksualnego do 15. roku życia 25 3.5.3 Ujawnianie przypadków przemocy seksualnej wypowiedzi ekspertów 27 4. Interwencje podejmowane w placówkach w przypadkach wiktymizacji wychowanków deklaracje personelu 28 5. Postawy wychowanków domów dziecka wobec różnych aspektów kontaktów seksualnych 35 6. Wiedza personelu na temat symptomów wykorzystywania seksualnego dzieci 37 7. Możliwośd uzyskania przez wychowanków pomocy w sytuacji przemocy i wykorzystywania seksualnego w ocenie wychowanków oraz personelu 39 8. System opiekuoczo-wychowawczy w Polsce ocena byłych wychowanków oraz ekspertów 43 9. Podsumowanie najważniejsze wyniki 44 1

1. Wprowadzenie Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu DAPHNE III Sexual Abuse Against Children at Residential Institutions finansowanego przez Komisję Europejską. Koordynator projektu: Social Activities and Practicies Institute Bułgaria Partnerzy: Children Support Centre Litwa Center Against Abuse Dardedze Łotwa Association for the Social Support of Youth Grecja 1.1 Problem badawczy Charakterystyka rodzin dzieci wychowujących się w domach dziecka (alkoholizm rodziców, patologia rodziny, zaniedbywanie dzieci itd.) pozwala stawiad hipotezę, iż w populacji wychowanków doświadczenie kontaktów seksualnych w osobami dorosłymi jest częstsze niż w całej populacji dzieci. Zaniedbanie emocjonalne przez najbliższych może powodowad, iż dziecko będzie poszukiwało związków emocjonalnych z innymi dorosłymi. Takie dzieci szczególnie często stają się ofiarami czynów pedofilnych. Ponad to w sytuacji braku bliskich związków i zaniedbania przez członków rodziny znacząco maleje prawdopodobieostwo ujawnienia im przez doświadczeo wykorzystania oraz dostrzeżenia przez nich symptomów wykorzystywania. Dodatkowym zagrożeniem wykorzystywaniem seksualnym tych dzieci jest również sam fakt wychowywania się w placówce. Instrumentem drugiego życia takich instytucji, którego istotą jest ustalenie hierarchii znaczenia i władzy pomiędzy wychowankami bywa zmuszanie dzieci przez starszych, silniejszych wychowanków do kontaktów seksualnych, gwałty itp. Problem wiktymizacji dzieci wychowujących się w domach dziecka w Polsce, w tym wykorzystywania seksualnego, był przedmiotem diagnozy badawczej w 2005 r., kiedy to w ramach programu badawczego Fundacji Dzieci Niczyje przeprowadzone zostały badania 495 wychowanków z reprezentatywnej, ogólnopolskiej próby domów dziecka oraz personelu z tych placówek. Przeprowadzenie w 2009 r. badao, których wyniki prezentuje ten raport pozwoliło na scharakteryzowanie skali traumatycznych doświadczeo wychowanków warszawskich placówek oraz zakresu pomocy, jaką otrzymali w takich przypadkach. W badaniach tych wykorzystano metodologię badao z 2005 r., co pozwoliło na odniesienie informacji o badanych respondentach z Warszawy do danych ogólnopolskich. Badanie zrealizowane zostało w okresie dwóch miesięcy (listopad-grudzieo 2009). 1.2 Cele badao Głównymi celami badania było (1) poznanie doświadczeo dzieci wychowujących się w domach dziecka w zakresie różnych form przemocy i wykorzystywania seksualnego oraz (2) poznanie postaw wychowanków związanych z diagnozowanym problemem przemocy i wykorzystywania seksualnego. Ważnym celem była także (3) ocena wiedzy personelu domów dziecka na temat doświadczeo wiktymizacji swoich podopiecznych oraz (4) ocena ich kompetencji w zakresie diagnozowania symptomów wykorzystywania seksualnego i podejmowania interwencji w takich przypadkach. 1.3 Metodologia Badanie składało się z dwóch części: ilościowej (kwestionariusz CAPI, ankieta) i jakościowej (wywiady swobodne). Przebadane zostały cztery grupy respondentów: wychowankowie domów dziecka, usamodzielnieni wychowankowie domów dziecka, pracownicy domów dziecka oraz eksperci. Badanie zostało przeprowadzone przez studentów psychologii i socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy zostali przeszkoleni w zakresie ogólnej problematyki przemocy wobec dzieci, psychologicznego portretu wychowanków domów dziecka oraz metodologii prowadzonych badao, w tym obsługi programu ankiety komputerowej. Inspiracją dla konstrukcji narzędzia badawczego użytego w celu gromadzenia informacji na temat doświadczeo wiktymizacji wychowanków był Kwestionariusz Wiktymizacji Młodzieży (The 2

Juvenile Victimization Questionnaire) autorstwa Sherry L. Hamby i Davida Finkelhora (Hamby, Finkelhor 2001). Kwestionariusz ten został zaprojektowany w celu zbierania informacji o jak najszerszym zakresie doświadczeo wiktymizacyjnych młodych ludzi. Uwzględniono w nim wszystkie główne formy przestępstw i krzywdzenia, których mogą oni doświadczyd. Kwestionariusz wyróżnia formy wiktymizacji w środowisku rówieśniczym, ze strony rodziców i członków rodziny oraz innych dorosłych. Kwestionariusz został dostosowany do pytao badawczych, które były przedmiotem zainteresowania badaczy oraz rozbudowany o pytania dotyczące opinii i wiedzy respondentów o wybranych aspektach życia w domach dziecka. W rezultacie adaptacji kwestionariusza JVQ w prowadzonych badaniach poddano diagnozie następujące formy wiktymizacji: A. Przestępstwa konwencjonalne A1. Kradzież własności osobistej Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło Ci się, że ktoś ukradł Ci jakąś rzecz, której nigdy nie odzyskałeś/aś? Chodzi tu np. o przedmioty takie, jak plecak, pieniądze, zegarek, ubranie, rower. A2.Rozbój Czy w ciągu ostatniego roku ktoś użył siły, żeby zabrad Ci coś, co miałaś/eś przy sobie albo na sobie? A3. Wandalizm Czy w ciągu ostatniego roku ktoś celowo zepsuł albo zniszczył coś, co należało do Ciebie? A4. Napaśd przy użyciu niebezpiecznego przedmiotu Czy w ciągu ostatniego roku ktoś uderzył Cię lub celowo zaatakował przy użyciu jakiegoś niebezpiecznego przedmiotu (kija, pistoletu, noża)? B: Przemoc domowa B1. Przemoc fizyczna, której sprawcami byli opiekunowie Czy w ciągu ostatniego roku ktoś dorosły (członek, rodziny, opiekun) uderzył Cię, zbił, szarpał albo używał wobec Ciebie innych rodzajów przemocy fizycznej? B2. Przemoc psychiczna/emocjonalna Czy zdarzało się, w ciągu ostatniego roku, że czułeś się naprawdę źle, bo dorośli (członkowie rodziny, opiekunowie) wymyślali Ci, mówili o Tobie złe rzeczy? C: Krzywdzenie przez rówieśników i rodzeostwo C1. Przemoc fizyczna ze strony rówieśnika Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się, że uderzył Cię lub pobił ktoś mniej więcej w Twoim wieku? C2. Napaśd zbiorowa Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się, że ostałaś/eś pobita/y, zaczepiona/y lub napadnięta/y przez grupę dzieciaków albo młodzieży? C3. Przemoc podczas randki Czy w ciągu ostatniego roku Twoja dziewczyna/chłopak albo ktokolwiek, z kim wybrałeś się na randkę, spoliczkował Cię albo uderzył? C4. Znęcanie się Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się, że jakieś osoby/osoba mniej więcej w Twoim wieku, znęcały się nad Tobą? D: Wykorzystywanie seksualne/ostatni rok D1. Dotykanie intymnych części ciała Czy w ciągu ostatniego roku ktoś, wbrew Twojej woli, dotykał intymnych części Twojego ciała i/lub zmuszał Cię do takiego dotyku? D2. Gwałt: usiłowany lub dokonany Czy Ciebie w ciągu ostatniego roku ktoś zmuszał do uprawiania seksu, czyli do stosunku seksualnego w jakiejkolwiek postaci? 3

D3. Ekshibicjonizm Czy w ciągu ostatniego roku ktoś zmuszał Cię do oglądania intymnych części jego ciała przy użyciu siły lub z zaskoczenia? D4. Słowne molestowanie seksualne Czy w ciągu ostatniego roku ktoś zranił Twoje uczucia, mówiąc lub pisząc rzeczy związane z seksem, a dotyczące Ciebie albo Twojego ciała? D5. Werbowanie do celów seksualnych w Internecie Czy zdarzyło Ci się w ciągu ostatniego roku zawrzed w Internecie znajomośd, w wyniku której próbowano wykorzystad Cię do celów seksualnych? E. Wykorzystywanie seksualne do 15 roku życia E1. Dotykanie intymnych części ciała Czy Tobie zdarzyło się, że, zanim skooczyłaś/eś 15 lat, ktoś dorosły dotykał intymnych części Twojego ciała i/albo zmuszał Cię do dotykania intymnych części swojego ciała? E2. Współżycie seksualne Czy Tobie zdarzyło się, że zanim skooczyłaś/eś 15 lat, ktoś dorosły odbył z Tobą stosunek seksualny? E3. Wykorzystywanie do produkcji pornografii Czy Tobie zdarzyło się, że zanim ukooczyłaś/eś 15 lat, ktoś robił Ci zdjęcia albo nagrywał Cię kamerą wideo, kiedy byłaś/eś naga/i? F: Bycie świadkiem, wiktymizacja pośrednia F1. Świadek przemocy domowej Czy w ciągu ostatniego roku widziałeś, jak jedno z Twoich rodziców zostało uderzone lub pobite przez drugiego rodzica, bądź przez swojego przyjaciela (partnera) lub przyjaciółkę (partnerkę)? F2. Świadek przemocy rodzica/opiekuna wobec rówieśników/rodzeostwa Czy w ciągu ostatniego roku byłaś/eś świadkiem tego, że ktoś dorosły (członek rodziny, opiekun) uderzył, zbił, szarpał albo używał innych rodzajów przemocy fizycznej wobec Twej koleżanki, kolegi lub rodzeostwa? F3. Świadek rówieśniczej przemocy fizycznej Czy w ciągu ostatniego roku byłeś świadkiem tego, że ktoś z Twoich znajomych został uderzony lub pobity przez swojego rówieśnika? F4. Świadek rówieśniczej przemocy psychicznej Czy w ciągu ostatniego roku byłeś świadkiem tego, że osoby mniej więcej w Twoim wieku znęcały się nad kimś? F5. Świadek przemocy seksualnej, gwałtu Czy kiedykolwiek byłaś/eś świadkiem tego, że ktoś był zmuszany do uprawiania seksu, czyli do stosunku seksualnego w jakiejkolwiek postaci? 4

1.4 Realizacja badao I. Badania kwestionariuszowe wychowanków warszawskich domów dziecka w wieku 15-18 lat. Wypełnione zostały 62 kwestionariusze CAPI, co stanowi 26% badanej populacji. W badanej grupie znalazły się 42 dziewczynki i 20 chłopców. Rozkład wieku w próbie prezentuje Wykres 1. Wykres 1. Wiek respondentów (N=62) Wiek 21,0 1,6 24,2 14 lat 15 lat 24,2 29,0 16 lat 17 lat 18 lat Wychowankowie biorący udział w badaniach pytani byli o czas pobytu w placówce. Na podstawie ich odpowiedzi można uznad, iż blisko dwie trzecie badanych (61%) przebywało w domu dziecka ponad 3 lata. Jedna czwarta respondentów spędziła w placówce od 1 roku do 3 lat, blisko 13% poniżej roku. Wykres 2. Okres pobytu respondentów w domu dziecka (N=62) Ile czasu w ciągu całego życia przebywałaś/eś w domu dziecka? 16,1 12,9 12,9 12,9 mniej niż rok od roku do 3 lat 25,8 powyżej 3 lat do 6 lat powyżej 6 lat do 9 lat 19,4 powyżej 9 lat nie pamiętam Zdecydowana większośd respondentów to uczniowie gimnazjum (48%). Pozostali uczyli się w szkołach ponadgimnazjalnych: liceum (21%), technikum (16%) oraz zasadniczej szkole zawodowej (13%). 5

Wykres 3. Szkoły, do których uczęszczali respondenci (N=495) Do jakiej szkoły chodzisz? 16,1 21,0 12,9 1,6 48,4 gimnazjum zasadnicza zawodowa technikum liceum inna II. Badania kwestionariuszowe personelu ośmiu warszawskich domów dziecka. Pracownicy placówek opiekuoczo-wychowawczych, którzy zostali poproszeni o wypełnienie ankiety, to osoby, które z racji pełnionych funkcji mają kontakt i wiedzę na temat wszystkich wychowanków przebywających w danej placówce. Do tej grupy zaliczyliśmy osoby pełniące takie funkcje jak: wychowawca, psycholog, pedagog, pracownik socjalny, dyrektor, zastępca dyrektora. Największą grupę badanych stanowili wychowawcy. Ankietę wypełniły 62 osoby, co stanowi ok. 50% badanej populacji. Odsetek zwrotów dla różnych domów dziecka wahał się od 27 do 100%, średnia wyniosła 49%. Wśród respondentów były 53 kobiety (85%) i 9 mężczyzn. Przeważały osoby w wieku 25-35 lat (62%), znaczącą grupę stanowili ich starsi koledzy w wieku 36-45 lat (21%), pozostali badani mieli więcej niż 45 lat. Wykres 4. Wiek respondentów (N=62) Dużą częśd respondentów stanowili relatywnie młodzi pracownicy - co dziesiąty badany pracował w placówce krócej niż rok, a blisko połowa od roku do pięciu lat (48%). 6

Wykres 5. Staż pracy respondentów (N=62) Zdecydowana większośd badanych deklarowała, że legitymuje się wyższym wykształceniem (98%), w tym 90% wyższym magisterskim. Wykres 6. Wykształcenie respondentów (N=179) Najliczniejszą grupą ze względu na stanowisko pełnione w placówce byli wychowawcy (87%). III. IV. Wywiady swobodne z byłymi wychowankami placówek opiekuoczo wychowawczych. Przeprowadzonych zostało 5 wywiadów z dorosłymi usamodzielnionymi wychowankami domów dziecka, w wieku od 20 do 35 lat, w tym z czterema kobietami i jednym mężczyzną. Wywiady trwały od ok. 30 do ok. 80 min. Dotarcie do respondentów odbyło się poprzez kontakty z placówkami, w których badani wcześniej przebywali. Wywiady swobodne z ekspertami. Przeprowadzone zostały 3 wywiady z ekspertami, którzy na co dzieo pracują z wychowankami domów dziecka: z trzema kobietami w wieku od 26 do 57 lat. Dwie respondentki pełnią funkcję dyrektora placówki opiekuoczo-wychowawczej, jedna jest pracownikiem socjalnym w placówce, w której znajduje się także ośrodek dla osób wykorzystywanych seksualnie. Badani eksperci współpracują z Fundacją Dzieci Niczyje, co może powodowad niepełny obraz sytuacji. Wywiady trwały od ok. 30 do ok. 60 min. 7

2. Życie w placówce w ocenie byłych wychowanków W celu zrozumienia problemu przemocy w placówkach opiekuoczo-wychowawczych, trzeba przyjrzed się, jak wygląda codzienne życie wychowanków tej instytucji. Dzięki wywiadom z byłymi wychowankami, udało się uzyskad dośd szczegółowy obraz. Wszyscy pytani podkreślali systematycznośd i schematycznośd każdego dnia w placówce. Stałe punkty dnia to posiłki, szkoła oraz odrabianki, czyli czas na odrabianie pracy domowej. Poza tym obowiązywała cisza nocna, kiedy wszyscy wychowankowie musieli przebywad w swoich pokojach. No mieliśmy pobudkę o siódmej. Tak wstawaliśmy. No śniadanko wiadomo. Toaleta. Po śniadanku no wiadomo przygotowania do szkoły. Po szkole lekcje, obiad, lekcje. Wtedy po lekcjach jakiś czas wolny. Chwila po nauce. Może jakaś telewizja. I potem kto chciał to poczytad coś, pouczyd się. I o dwudziestej drugiej mieliśmy ciszę nocną. Taki był każdy dzieo (respondent nr 5, lat 20). W wypowiedziach byłych wychowanków pojawiają się informacje o możliwościach brania udziału w różnych zajęciach dodatkowych. Były to zajęcia sportowe (piłka nożna), śpiewanki zajęcia muzyczne, kurs taoca, wyjścia do kina, teatru czy restauracji. Poza tym czas wolny spędzali na dworze na terenie placówki lub a parku, a także wychodziło się z kolegami czy koleżankami na miasto, na jakieś zakupy (wych. nr 1, lat 25). Oprócz tego organizowane były wyjazdy wakacyjne. W domach dziecka, w których mieszkali badani, występował podział na grupy. Na początku były to grupy mieszane pod względem wieku, czyli w jednej grupie byli starsi i młodsi, a różnica wieku wynosiła do kilkunastu lat. W placówkach wspomnianych w wywiadach przebywały dzieci od 3-4 do 18 lat, czasami również pełnoletni, którzy czekali na mieszkania. Rodzeostwa było umieszczane w jednej grupie. Niemal wszyscy wspominają o zmianie, w wyniku której wprowadzono grupy kameralne dla najstarszych i najmłodszych. Pokoje w placówkach były zazwyczaj kilkuosobowe, od cztero- do jednoosobowych. Jedna osoba z badanych wspomina okres na samym początku swojego pobytu, kiedy w jednym pokoju mieszkało nawet jedenaście osób. Rodzeostwa dostawały często wspólny pokój. Okazało się, że pytanie o prywatnośd zostało zrozumiane na dwa różne sposoby i w związku z tym odpowiedzi różniły się w zależności od zrozumienia postawionego pytania. Niektórzy z respondentów odpowiedzieli na pytanie o prywatnośd odnosząc się do relacji wychowankowie wychowawcy i stwierdzili oni, że przestrzeo prywatna była zagwarantowana, a wyrażała się poprzez brak ingerencji wychowawców w to, co znajdowało się w pokojach. Częśd badanych odpowiedziała jednak na to pytanie w kontekście relacji wychowankowie wychowankowie. Przyznali oni, że nie zawsze mieli tyle prywatności, ile by chcieli, ze względu na, chociażby, wspólne pokoje. Problem w ocenie pojawił się przy pytaniu o korzystanie z łazienek. W większości przypadków łazienki były koedukacyjne, ale kąpiel odbywała się w grupach podzielonych ze względu na płed, czyli był wydzielony czas osobno dla dziewcząt i dla chłopców, a podziału pilnowali wychowawcy. W samych łazienkach nie było zapewnionej pełnej prywatności czy intymności, przede wszystkim z powodu dużej ilości osób, a także z przyczyn technicznych w większości przypadków prysznice były oddzielone od siebie zasłonką, która nie gwarantowała, że nikt niczego nie zobaczy. z tego powodu wychowankowie często widywali się nago w grupie tej samej płci, co dla respondentów jest naturalne, porównywalne do sytuacji między rodzeostwem. Wyjątkiem było kąpanie najmłodszych wychowanków. W tym przypadku zarówno wychowawcy, jak i niektórzy starsi wychowankowie (dziewczęta) pomagali w kąpieli lub po prostu myli kilkuletnie dzieci. Na temat ubrao uzyskano informację jedynie od jednej osoby badanej. Każde dziecko mieszkające w domu dziecko zgłaszało wychowawcy, czego potrzebuje. Następnie wychowawca zgłaszał to dyrekcji, która decydowała, czy wychowanek może to otrzymad. Często zdarzały się problemy z zapewnieniem potrzebnych rzeczy np. obuwia zimowego. Każdy z wychowanków domu dziecka miał swoje obowiązki, które polegały przede wszystkim na sprzątaniu swojego pokoju, ale także na zmywaniu naczyo, czy dbaniu o wspólna przestrzeo (np. łazienki). 8

Za niewywiązanie się ze swoich obowiązków lub nieprzestrzeganie regulaminu (np. przebywanie w innym pokoju po godzinie 22.00 lub złe zachowanie ) dostawało się kary. Podstawową karą było zmniejszenie lub zabranie kieszonkowego, co, w relacjach byłych wychowanków, było uznane za bardzo dotkliwą karę. Poza tym zawieszone są wtedy te dodatkowe przyjemności, czy jakieś wyjście z chłopakami, czy dyskoteki (wych. nr 1, lat 25). Za karę można było również nie dostad zgody na pojechanie na weekend do rodziny. Tej rodzaj kary został bardzo negatywnie oceniony przez badanych. Są przeciwni stosowaniu takiej kary wobec dzieci z domów dziecka. Wśród wypowiedzi wyodrębnił się temat oceny wychowanków pod względem stopni w szkole. Zasadą było łagodniejsze traktowanie wybryków wychowanków, którzy lepiej się uczyli. Odrabianie lekcji i szkolne osiągnięcia podlegały także ocenie wychowawców, za niewystarczające wyniki można było dostad karę. 9

3. Wiktymizacja doświadczenia własne wychowanków oraz ocena personelu 3.1 Skala wiktymizacji Znając warunki, jakie występują w placówkach, zajęliśmy się różnymi formami przemocy, z którymi wychowankowie mogli mied kontakt. Na początku zapytaliśmy byłych wychowanków, czym dla nich jest przemoc. Respondenci mieli wyraźny problem z odpowiedzią na to pytanie. Większośd wspomniała zarówno o przemocy fizycznej (bicie), jak i psychicznej (zaszczucie, znęcanie się psychiczne, wyzywanie). Przy czym ten drugi rodzaj został oceniony jako bardziej traumatyzujący. Jedna z respondentek za przemoc uznała również stosowanie niektórych kar w stosunku do wychowanków domu dziecka, chodziło tutaj o wspomniany wcześniej brak pozwolenia na odwiedzenie rodziny. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że w domach dziecka częściej dochodzi do przemocy psychicznej niż fizycznej między wychowankami. Badani mówili o poniżaniu, zaszczuciu, obrażaniu. Podano przykłady zarówno zwykłych kłótni, jak i psychicznego znęcania się. Wspomniane zostały bójki, ale też drobne kradzieże i wymuszenia. Sporadycznie zdarzały się poważniejsze formy przemocy. W relacjach wychowawca wychowanek również częściej dochodziło do przemocy psychicznej niż fizycznej, przy czym ogólnie, według respondentów, stosowanie przemocy wobec dzieci przez wychowawców było bardzo rzadkie. Niemal za każdym razem, kiedy przytaczany jest przypadek, kiedy do tej przemocy doszło, badani usprawiedliwiają taką reakcję mówiąc o buntującej się młodzieży lub o problemach rodzinnych wychowawców, które muszą odreagowad. Jeden respondent przyznał, że dostał lanie od wychowawcy, jednak, jak sam stwierdził, sam zawinił. Często zdarzało się natomiast, że wychowankowie ubliżali wychowawcom, a czasem nawet uderzyli. Wiedząc jak byli wychowankowie postrzegają przemoc, dużo łatwiej jest analizowad wyniki głównej części badawczej pytao o skalę różnych form wiktymizacji, ze szczególnym uwzględnieniem wykorzystywania seksualnego, które w ciągu ostatniego roku przed badaniem były udziałem wychowanków domów dziecka w wieku 15-18 lat. Obecnym wychowankom domów dziecka zadano pytania o ich własne doświadczenia. W przypadku większości form wiktymizacji badani, którzy ich doświadczyli udzielali również informacji umożliwiających charakterystykę sprawców. Jak ilustruje to Wykres 7, najczęściej doświadczane przez wychowanków formy wiktymizacji wiązały się z naruszeniem ich prawa własności w ciągu ostatniego roku 53% respondentów ukradziono jakąś rzecz, której już nigdy nie odzyskali, a blisko jedna trzecia z nich z nich (32%) doświadczyła celowego zepsucia bądź zniszczenia rzeczy, która do nich należała. Częste były również przypadki przemocy ze strony osób dorosłych ponad połowa doznała przemocy werbalnej, poniżania (53%) ze strony rodziców lub opiekunów, a prawie 1/3 respondentów (32%) padła w ciągu ostatniego roku ofiarą przemocy fizycznej z ich strony. Blisko 1/3 badanych (32%) stała się ofiarą fizycznej przemocy ze strony rówieśników, a 18% doświadczyło z ich strony różnych form znęcania. 11% respondentów to osoby, które zostały napadnięte przez młodych ludzi działających w grupie. Co czwarty z badanych został w ciągu ostatniego roku napadnięty z użyciem niebezpiecznego narzędzia. Relatywnie najniższe wskazania, chod nadal dotyczące mniej więcej co dziesiątego wychowanka, odnosiły się do różnych form wykorzystywania seksualnego dotykania i obnażania intymnych części ciała, werbowania do celów seksualnych w Internecie, w koocu wymuszonego współżycia seksualnego. 10

Wykres 7. Formy wiktymizacji doświadczane przez respondentów w ciągu ostatniego roku (N=62) Kradzież Przemoc werbalna, poniżanie 53% 53% Zniszczenie rzeczy Przemoc rówieśnicza fizyczna Przemoc fizyczna ze strony dorosłych 32% 32% 32% Napad 27% Molestowanie werbalne 24% Znęcanie się/przemoc psychiczna rówieśnicza Przemoc na randce 18% 18% Werbowanie w Internecie Przemoc rówieśnicza zbiorowa Gwałt 11% 11% 13% Ekshibicjonizm Dotykanie intymnych miejsc Rozbój 8% 10% 10% Prostytucja 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Przytoczone wyżej dane wydają się alarmujące, wskazują na powszechnośd najczęściej występujących form wiktymizacji, duże natężenie groźnych form przemocy oraz relatywnie bardzo wysoki odsetek wychowanków, którzy doświadczyli różnych form wykorzystywania seksualnego. Należy pamiętad, iż deklaracje wychowanków dotyczyły jedynie zdarzeo, które miały miejsce w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie. Aby jednak ocenid specyfikę sytuacji wychowanków domów dziecka w porównaniu z sytuacją dzieci i młodzieży wychowujących się w domach rodzinnych ważne jest odwołanie się do danych charakteryzujących całą populację młodzieży w podobnym wieku, w zakresie analogicznych form wiktymizacji. W 2005 roku przeprowadzono badania, których metodologia bardzo zbliżona do metodologii badao prezentowanych w tym raporcie ten sam kwestionariusz, technika CAPI. W badaniach wzięło udział 495 wychowanków w wieku 15-18 lat przebywający w domach dziecka wchodzących w skład reprezentatywnej ogólnopolskiej próby takich placówek. Przywołanie wyników badao z 2005 r. 11

pozwala na ocenę doświadczeo wiktymizacyjnych warszawskich wychowanków w kontekście analogicznych danych dotyczących młodzieży wychowującej się w placówkach w całym kraju. W 2009 r. przeprowadzono badania wiktymizacji polskiej młodzieży korzystając z pytao dotyczących bezpośrednich doświadczeo respondentów z omawianego tu kwestionariusza wiktymizacji. Badania przeprowadzono techniką CAWI na próbie 1000 internautów z grupy celowej w wieku 15-18 lat. Aby dane były reprezentatywne dla badanej grupy, odpowiedzi analizowano z wykorzystaniem wagi analitycznej, skonstruowanej na podstawie danych o miejscu zamieszkania i płci internautów w Polsce, pochodzących z badania Omnibus PBS (VIII/IX 2008). Wyniki tych badao pozwolą na porównanie danych uzyskanych w badaniach warszawskich wychowanków z danymi charakteryzującymi ogół młodzieży w tym samym wieku. Analizując poniżej wyróżnione rodzaje wiktymizacji warszawskich wychowanków chcielibyśmy przywoływad dane badawcze, uzyskane od innych grup respondentów, które pozwolą na głębszą interpretację prezentowanych informacji o wychowankach. Pracownicy placówek opiekuoczo-wychowawczych biorący udział w badaniu zostali zapytali o te same formy wiktymizacji ich podopiecznych w ciągu ostatniego roku. Tabela 1. ilustruje ocenę doświadczeo wychowanków w tym zakresie. Analiza odpowiedzi trudno powiedzied pokazuje, iż personel placówek jest świadomy ograniczonej kontroli niektórych sfer życia wychowanków i wybiórczej wiedzy na ich temat. Najwyższe odsetki odpowiedzi trudno powiedzied związane są z oceną doświadczeo wykorzystywania seksualnego, przemocy na randce oraz przemocy domowej. Warto zauważyd, iż oceny warszawskich profesjonalistów znacząco różnią się od ocen personelu placówek z próby ogólnopolskiej (respondenci badania z 2005 roku). Jak widad odsetek wychowawców przekonanych, że żadne dziecko z ich placówki nie doświadczyło danej formy wiktymizacji jest znacząco wyższy w próbie warszawskiej. Tabela 1. Doświadczenia wiktymizacji wychowanków w ocenie profesjonalistów, % (N=62) Forma wiktymizacji Nikomu to Wiem na Podejrzewa Trudno się nie pewno, że m, że się powiedzied zdarzyło się zdarzyło zdarzyło Przestępstwa konwencjonalne Kradzież 24 (5)* 57 (76) 15 (46) 8 (5) Rozbój 71 (35) 13 (31) 2 (21) 15 (25) Zniszczenie rzeczy 39 (21) 36 (48) 13 (36) 16 (16) Napad 79 (64) 10 (21) 0 (13) 11 (9) Przemoc domowa Przemoc fizyczna dorosły 39 (26) 11 (31) 19 (19) 34 (32) Przemoc psychiczna dorosły 29 (15) 13 (40) 13 (36) 45 (22) Świadek przemocy domowej 34 (8) 15 (32) 8 (39) 44 (33) Przemoc rówieśnicza Przemoc rówieśnicza fizyczna 30 (9) 42 (65) 16 (40) 13 (9) Przemoc rówieśnicza zbiorowa 65 (45) 8 (35) 3 (15) 24 (12) Znęcanie się/przemoc psychiczna rówieśnicza 65 (15) 15 (50) 7 (33) 16 (17) Przemoc na randce 60 (41) 15 (7) 3 (5) 23 (46) Wykorzystywanie seksualne Ekshibicjonizm 69 (46) 11 (13) 2 (9) 18 (33) Dotykanie intymnych części ciała 60 (36) 19 (17) 0 (9) 21 (41) Molestowanie werbalne 50 (36) 3 (7) 5 (9) 42 (48) Współżycie seksualne/gwałt 66 (63) 8 (5) 3 (3) 23 (29) Werbowanie w Internecie 80 (68) 2 (2) 0 (2) 18 (27) * Liczby w nawiasach w Tabeli 1. pokazują oceny respondentów z badao w 2005 r. 12

Deklaracje wychowanków warszawskich domów dziecka pokazały znaczącą skalę doświadczeo wiktymizacyjnych w ostatnim roku. Wyniki badao personelu placówek pokazują, że znaczna jego częśd nie zauważa problemów wychowanków. Tabela 2. obrazuje rozbieżnośd deklaracji dwóch grup respondentów wychowanków i personelu. Nawet w przypadkach form krzywdzenia, które według wychowanków były powszechne (przemoc psychiczna ze strony dorosłych, kradzież, przemoc fizyczna ze strony rówieśników) znacząca częśd personelu placówek utrzymywała, że nie znają takich przypadków wśród swoich podopiecznych. Tabela 2. Doświadczenia wiktymizacji wychowanków w ostatnim roku ocena personelu a deklaracje wychowanków, % Forma wiktymizacji % wychowawców odpowiadających: nikomu to się nie zdarzyło % wychowanków deklarujących, że zdarzyło im się co najmniej raz Kradzież 24 53 Rozbój 71 8 Zniszczenie rzeczy 39 32 Napad 79 27 Przemoc fizyczna dorosły 39 32 Przemoc psychiczna dorosły 29 53 Świadek przemocy domowej 34 - Przemoc rówieśnicza fizyczna 30 32 Przemoc rówieśnicza zbiorowa 65 11 Znęcanie się/przemoc psychiczna rówieśnicza 65 18 Przemoc na randce 60 18 Ekshibicjonizm 69 10 Dotykanie intymnych części ciała 60 10 Molestowanie werbalne 50 24 Współżycie seksualne/gwałt 66 11 Werbowanie w Internecie 80 13 Ogólny problem przemocy w placówkach opiekuoczo-wychowawczych przestawimy teraz bardziej szczegółowo, analizując kolejno: przestępstwa konwencjonalne, przemoc ze strony osób dorosłych, przemoc rówieśniczą oraz wykorzystywanie seksualne. 3.2 Przestępstwa konwencjonalne Porównanie frekwencji różnych doświadczeo wiktymizacji pokazało, iż wśród tych występujących najczęściej znajdują się kradzieże i akty wandalizmu niszczenie własności wychowanków. 70% z nich doświadczyło w ostatnim roku kradzieży, przy czym aż 42% więcej niż jednokrotnie. Blisko 1/5 wychowanków odebrano bądź próbowano odebrad ich własnośd siłą lub grożąc użyciem siły, 6% padło ofiarą takiego rozboju kilkakrotnie, 1% wielokrotnie. Spośród 47% wychowanków, którym umyślnie zniszczono w ciągu ostatniego roku ich własnośd, połowie (23%) zdarzyło się to kilka lub wiele razy. Co czwartego z badanych napadnięto z użyciem niebezpiecznego narzędzia, 13% więcej niż jeden raz. 13

Tabela 3. Przestępstwa konwencjonalne doświadczenia wychowanków (N=62,%) Zdarzyło mi się Nie zdarzyło mi Forma wiktymizacji się jeden raz kilka razy wiele razy Kradzież 48 18 24 10 Rozbój 92 3 5 0 Zniszczenie rzeczy 68 13 16 3 Napad z niebezpiecznym narzędziem 73 15 11 2 Wykres 8. Przestępstwa konwencjonalne Przestępstwa konwencjonalne 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 51,6% 50,0% 40,0% 30,0% 32,3% 27,4% 20,0% 10,0% 8,1% 0,0% Kradzież własności osobistej Wandalizm Napaśd przy użyciu niebezpiecznego przedmiotu Rozbój zdarzyło mi się to co najmniej raz Wychowankowie domów dziecka znacznie częściej niż ich rówieśnicy doświadczają kradzieży i niszczenia ich osobistych rzeczy. Skala tych doświadczeo jest jednak mniejsza w grupie wychowanków z warszawskich placówek niż w ogólnopolskiej próbie młodzieży z domów dziecka. Wskaźniki doświadczeo rozboju odebrania siłą pieniędzy lub rzeczy i zniszczenia rzeczy lokują wręcz warszawskich wychowanków w tym zakresie bliżej ogółu młodzieży z rodzin niż ogólnopolskiej próby wychowanków placówek. Natomiast marginalne wśród ogółu młodzieży doświadczenie napadu z niebezpiecznym narzędziem, to doświadczenie co czwartego wychowanka. Tabela 4. Porównanie skali przestępstw konwencjonalnych wśród wychowanków warszawskich domów dziecka (15-18 lat, N=62, 2009 r.), wychowanków domów dziecka (próba ogólnopolska, 15-18 lat, N=495, 2005 r.) i młodzieży (15-18 lat, N=1000, 2009 r.), % Forma wiktymizacji Wychowankowie domów dziecka Warszawa 15-18 lat, N=62, 2009 14 Wychowankowie domów dziecka Polska 15-18 lat, N=495, 2005 Młodzież Polska 15-18 lat, N=1000, 2009 Kradzież 53 70 21 Rozbój 8 18 9 Zniszczenie rzeczy 32 47 27 Napad z niebezpiecznym narzędziem 27 24 14

Porównując odpowiedzi wychowanków oraz pracowników placówek dotyczące przestępstw konwencjonalnych, istotą różnicę można zauważyd w przypadku napaści przy użyciu niebezpiecznego przedmiotu oraz rozboju. W przypadku Kradzieży i wandalizmu, wyniki są podobne. Wykres 9. Doświadczenia wychowanków w ocenie personelu - przestępstwa konwencjonalne Przestępstwa konwencjonalne 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0%,0% 56,5% 14,5% Kradzież własności osobistej 35,5% 12,9% 12,9% 1,6% 9,7%,0% Wandalizm Rozbój Napaśd przy użyciu niebezpiecznego przedmiotu Wiem na pewno, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi Podejrzewam, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi 3.3 Przemoc ze strony osób dorosłych Co trzeci wychowanek w ciągu ostatniego roku został uderzony lub pobity przez osoby dorosłe w tym 11% kilka, 8% wiele razy. Spośród badanych, którzy doznali przemocy fizycznej najwięcej osób wskazało, że sprawcą był ktoś z rodziny. Mimo iż na stałe przebywają w placówce opiekuoczej, odwiedzając jedynie swoje rodziny, ponad połowa badanych, których pobili dorośli (61,9%) doświadczyła przemocy fizycznej ze strony swoich najbliższych. Jak pokazują deklaracje wychowanków, kary fizyczne stosują również inne osoby dorosłe, również wychowawców w placówce (30%) i nauczycieli (14,3%). Tabela 5. Przemoc domowa doświadczenia wychowanków domów dziecka (N=62, %) Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się Zdarzyło mi się jeden raz kilka razy wiele razy Przemoc fizyczna rodzice, opiekunowie 68 13 11 8 Przemoc psychiczna (werbalna, poniżanie) 47 16 24 13 Bycie świadkiem przemocy fizycznej pomiędzy rodzicami lub członkami rodziny 55 16 24 5 Bycie świadkiem przemocy rodziców wobec rówieśników/rodzeostwa 53 13 26 8 15

Wykres 10. Przemoc ze strony osób dorosłych Przemoc ze strony osób dorosłych 100,0% 80,0% 60,0% 40,0% 20,0% 0,0% 53,2% Przemoc psychiczna Przemoc fizyczna 32,3% Według deklaracji wychowanków, dorośli znacząco częściej niż bicie stosowali wobec nich różne formy przemocy psychicznej. Ponad połowa wychowanków (53,2%) doświadczyła w ciągu ostatniego roku wyzywania i poniżania ze strony dorosłych. 37% miało takie doświadczenia więcej niż raz. O stosowanie przemocy psychicznej wychowankowie często oskarżali członków swojej rodziny (39,4% ofiar przemocy psychicznej). Niemal równie często byli to jednak dorośli, których opiece zostali powierzeni w placówce (43,7%). Co czwarty wychowanek doświadczający poniżania, obrażania i krzyków doznał ich ze strony nauczycieli w szkole (24,2%). W dalszej kolejności byli to znajomi dorośli i nieznajomi. Wiktymizacja pośrednia w środowisku rodzinnym bycie świadkiem przemocy pomiędzy rodzicami lub pomiędzy rodzicami a rodzeostwem zdarzała się wychowankom niemal równie jak bezpośrednie doświadczenia przemocy. Blisko połowa wychowanków (45%) pomimo przebywania w placówce, była w ciągu ostatniego roku świadkiem przemocy pomiędzy rodzicami, 29% było świadkiem agresji bliskich osób więcej niż raz. Blisko połowa respondentów (47%) była świadkiem bicia i innych form przemocy fizycznej rodziców lub opiekunów wobec ich rodzeostwa. Tabela 6. Porównanie skali doświadczeo przemocy ze strony osób dorosłych wśród wychowanków warszawskich domów dziecka, wychowanków domów dziecka (próba ogólnopolska) i ogółu młodzieży, % Forma wiktymizacji zdarzyło mi się to co najmniej raz Wychowankowie domów dziecka Warszawa 15-18 lat, N=62, 2009 16 Wychowankowie domów dziecka Polska 15-18 lat, N=495, 2005 Młodzież Polska 15-18 lat, N=1000, 2009 Przemoc fizyczna 32 31 21 Przemoc psychiczna (werbalna, poniżanie) 53 57 50 Bycie świadkiem przemocy w rodzinie 45 51 9 Wychowankowie placówek częściej niż ich rówieśnicy z rodzin doświadczają przemocy fizycznej ze strony osób dorosłych. Natomiast skala ich doświadczeo poniżania i agresji werbalnej jest podobna we wszystkich grupach badanych. Tym, co radykalnie odróżnia wychowanków od ogółu młodzieży jest częstośd uczestniczenia w przemocowych sytuacjach w rodzinie. Wychowankowie z

warszawskich placówek pięciokrotnie częściej byli świadkami przemocy miedzy osobami dorosłymi, głównie członkami rodziny, niż ich rówieśnicy wychowujący się w domach! W przypadku przemocy domowej i pośredniej widad dużą różnicę pomiędzy deklaracjami wychowanków a świadomością wychowawców. Ponad połowa wychowanków stwierdziła, że byli ofiarami przemocy psychicznej/emocjonalnej, natomiast jedynie jedna czwarta wychowawców wie lub podejrzewa, że chod jeden wychowanek z ich placówki był ofiarą tej formy przemocy. Byd może kluczem do rozwiązania tej rozbieżności jest sposób rozumienia przemocy psychicznej przez każdą z grup respondentów. Warto tutaj przypomnied wypowiedzi byłych wychowanków, którzy podkreślali, że przemoc psychiczna jest, ich zdaniem, dużo większym problemem niż przemoc fizyczna. W przypadku tej drugiej percepcja problemu przez obie grupy respondentów jest podobna. Wykres 11. Doświadczenia wychowanków w ocenie personelu - przemoc domowa i przemoc pośrednia Przemoc domowa i pośrednia 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0%,0% 14,5% 8,1% 19,4% 12,9% 12,9% 11,3% Świadek przemocy Przemoc Przemoc fizyczna, której pomiędzy dorosłymi psychiczna/emocjonalna sprawcami byli opiekunowie Wiem na pewno, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi Podejrzewam, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi 3.4 Przemoc rówieśnicza Wstępem do analizy doświadczeo związanych z przemocą rówieśniczą obecnych wychowanków domów dziecka były wspomnienia byłych wychowanków na temat relacji pomiędzy młodymi ludźmi w tych instytucjach. Byli wychowankowie nawiązywali głębsze relacje głównie z osobami z tej samej grupy. Takie sztucznie tworzone grupy zaczynały funkcjonowad jak rodzinne. Można to zauważyd przede wszystkim przy wypowiedziach na temat tworzenia się par. Spotykanie się z osobą z tej samej grupy uznane było za dziwne. Rodzinna atmosfera w grupach przejawiała się również poczuciem odpowiedzialności za wychowanków ze swojej grupy. Starsi często wychowywali młodszych, zwracali uwagę za złe zachowanie, pilnowali, żeby zbyt młodzi nie palili papierosów. Z drugiej strony często pojawiały się kłótnie, zdarzało się, że starsi wyładowywali swoją złośd na młodszych. Różnice zdao szczególnie często zdarzały się między współlokatorami, wtedy najczęściej dochodziło do zmiany pokoju. Powodem kłótni była przestrzeo wspólna, w tym głownie telewizor, który był jeden i cała grupa musiała zdecydowad, co włączyd. Ponieważ grupy składały się z wychowanków w bardzo różnym wieku i w większości były koedukacyjne, trudno było wybrad program, który wszystkim odpowiadał (wspomniany został konflikt: bajka, film, czy mecz). 17

Na tym tle przedstawiamy deklaracje młodzieży obecnie przebywającej w placówkach opiekuoczo-wychowawczych. Warto zauważyd, że w kategorii przemoc rówieśnicza znalazły się jakościowo różne formy wiktymizacji wychowanków fizyczna i psychiczna (znęcanie) przemoc ze strony rówieśników, kwalifikowana forma przemocy zbiorowej napad i wymuszenie przez grupę młodzieży oraz przemoc na randce. Według deklaracji wychowanków najczęstszym doświadczeniem z tej kategorii jest przemoc fizyczna, doznało jej 32% badanych, 13% kilkakrotnie. Wyniki pytania o sprawców tej przemocy pokazują, ze najczęściej są to szkolni koledzy wychowanków (50% wskazao). Często uczestnikiem bójki lub sprawcą pobicia są nieznajomi (40%). 15% wychowanków doświadczało przemocy ze strony rodzeostwa. Znacząco mniej niż w przypadku pytao o przemoc fizyczną, bo 18% respondentów deklaruje, że doświadczyli w ostatnim roku przemocy psychicznej ze strony rówieśników. Dwie trzecie wychowanków (63,6%) doświadczyło znęcania ze strony kolegów ze szkoły i z placówki. Co dziesiąty wychowanek (11%) spotkał się w ciągu ostatniego roku z zagrożeniem ze strony grup nieletnich. Nie uzyskiwano w trakcie badania szczegółowych informacji jaki charakter miał atak z ich strony, pytanie sugerowało, że respondent miał byd w takiej sytuacji pobity, zaczepiony lub napadnięty. Co oczywiste, różnica pomiędzy zaczepką a pobiciem jest zasadnicza, często jest jednak wyłącznie efektem dynamiki spotkania z grupą agresywnej młodzieży poszukującej ofiary. Stąd właśnie skala takich spotkao było przedmiotem diagnozy. Przemocy ze strony partnera na randce doświadczyło 18% badanych. Znacząco częstsze niż bezpośrednie doświadczenia przemocy rówieśniczej były sytuacje określane tu jako wiktymizacja pośrednia bycie świadkiem przemocy zadawanej kolegom lub koleżankom lub znęcania się nad nimi. Świadkami pobicia rówieśników było 66% badanych, 41% więcej niż jednokrotnie. Podobny odsetek wychowanków (69%) był obecny w trakcie rówieśniczego znęcania się psychicznego, ponad połowa ze świadków znęcania (53%) uczestniczyła w takich sytuacja więcej niż raz w czasie ostatniego roku. Tabela 7. Przemoc rówieśnicza doświadczenia wychowanków domów dziecka (N=62, %) Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się Zdarzyło mi się Jeden raz Kilka razy Wiele razy Przemoc rówieśnicza fizyczna 68 19 13 0 Przemoc rówieśnicza zbiorowa 89 8 3 0 Przemoc na randce 82 14 2 2 Znęcanie się/przemoc psychiczna rówieśnicza 82 10 8 0 Bycie świadkiem przemocy fizycznej wobec rówieśników 34 26 28 13 Bycie świadkiem znęcania się nad rówieśnikami 31 16 39 14 18

Wykres 12. Przemoc rówieśnicza Przemoc rówieśnicza 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 32,3% 30,0% 20,0% 10,0% 17,7% 17,7% 11,3% 0,0% Przemoc fizyczna ze strony rówieśnika Przemoc podczas randki Znęcanie się Napaśd zbiorowa zdarzyło mi się to co najmniej raz Jak dowodzi porównawcza analiza wyników badao dotyczących przemocy rówieśniczej, wychowankowie domów dziecka częściej niż ich rówieśnicy spoza placówek doświadczają diagnozowanych w badaniu form takiej przemocy. Odsetek wychowanków, którzy zostali pobici przez rówieśników w ostatnim roku jest wyższy (co trzeci wychowanek warszawskich placówek, co piąty młody człowiek spoza placówki). Wychowankowie znacząco częściej byli ofiarami napaści zbiorowej. Wychowankowie częściej niż inni młodzi respondenci deklarują, że doświadczyli znęcania się przez rówieśników. Ponaddwukrotnie częściej wychowankowie są źle traktowani przez swoich partnerów/partnerki na randkach. Tabela 8. Porównanie skali doświadczeo przemocy rówieśniczej wobec wychowanków warszawskich domów dziecka, wychowanków domów dziecka (próba ogólnopolska) i ogółu młodzieży, % Forma wiktymizacji Wychowankowie domów dziecka Warszawa 15-18 lat, N=62, 2009 Wychowankowie domów dziecka Polska 15-18 lat, N=495, 2005 Młodzież Polska 15-18 lat, N=1000, 2009 Przemoc rówieśnicza fizyczna 32 34 21 Przemoc rówieśnicza zbiorowa 11 19 7 Przemoc na randce 18 11 8 Przemoc psychiczna/znęcanie się 18 20 12 Bycie świadkiem przemocy fizycznej wobec rówieśników 66 34 - W odpowiedziach wychowawców na temat przemocy rówieśniczej zdecydowaną przewagę uzyskała przemoc fizyczna ponad połowa wychowawców wie lub podejrzewa, że ta forma przemocy miała miejsce w ich placówce. 19

Wykres 13. Doświadczenia wychowanków w ocenie personelu - przemoc rówieśnicza Przemoc rówieśnicza 60,0% 50,0% 40,0% 41,9% 30,0% 20,0% 10,0% 16,1% 14,5% 3,2% 14,5% 6,5% 8,1% 3,2%,0% Przemoc fizyczna ze strony rówieśnika Przemoc podczas randki Znęcanie się Napaśd zbiorowa Wiem na pewno, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi Podejrzewam, że zdarzyło się to co najmniej jednemu wychowankowi 3.5 Wykorzystywanie seksualne Już na początku projektu badawczego pojawił się problemem definicji wykorzystywania seksualnego dzieci z domów dziecka. Eksperci zwrócili uwagę na to, że do wykorzystywania seksualnego może dochodzid na różnych etapach. Po pierwsze może to byd przyczyna przyjęcia dzieci do placówki, czyli dziecko może byd ofiarą wykorzystywania w domu lub w najbliższym otoczeniu. Po drugie, może dochodzid do tego rodzaju krzywdzenia w samych placówkach. Takie niebezpieczeostwo występuje szczególnie w przypadku starszych dzieci. W ostatnim przypadku sprawcami wykorzystywania mogą byd zarówno inni wychowankowie, jak i pracownicy, chociaż wszyscy badani stwierdzili, że nie spotkały się z tą drugą sytuacją. Eksperci zapytani o cechy środowiska (placówki opiekuoczo-wychowaczej), które mogą powodowad zwiększenie zagrożenia wykorzystywaniem seksualnym, wskazali na następujące aspekty: zgromadzenie w jednym miejscu dużej liczby dzieci/młodych ludzi zróżnicowanie wiekowe i płci, które może wzmacniad niebezpieczne zachowania zmniejszona kontrola ze względu na dużą liczbę wychowanków i ograniczone możliwości opiekunów dzieci wychowywane w niekorzystnych warunkach, pochodzące z rodzin patologicznych (np. alkoholików) rozbuchany seksualizm obecny w massmediach, do których wychowankowie mają dostęp drugie życie w placówce, hierarchia tworzą się układy zależności i podległości, które bardzo łatwo można wykorzystad do krzywdzenia słabszych. Kolejne pytanie postawione ekspertom dotyczyło ofiary. Respondentów zapytano o to, czy istnieją cechy, które korelują z doświadczeniem wykorzystywania seksualnego, lub nawet mogą byd jego przyczyną. Eksperci zwrócili uwagę na: płed według wiedzy badanych, częściej ofiarami przemocy seksualnej padają dziewczynki wiek młodsze dzieci są bardziej łatwowierne i nie zawsze wiedzą, jakie zachowania są normalne, a jakie nie, szczególnie, gdy do wykorzystywania dochodzi w rodzinie 20

wcześniejsze doświadczenia przemocy (niekoniecznie seksualnej), które mogą prowadzid do zachowao prowokujących kolejne akty przemocy, a także mogą powodowad powiązanie pozytywnych uczud z przemocą, przez to ofiary mogą odbierad akty przemocy jako wyraz miłości i zainteresowania chęd bycia kochanym, ogromna potrzeba bliskości, którą próbują zaspokajad na rożne sposoby (również poprzez seks) wycofane, ciche, nisko w hierarchii są łatwym celem wszelkiego rodzaju przemocy, w tym seksualnej brak poczucia własnej wartości, pewności siebie, naiwnośd łatwośd wchodzenia w płytkie, powierzchowne relacje, z braku wzorców głębokich, dobrych relacji brak wypracowanych solidnych norm moralnych, pozytywnych wzorów, autorytetów moralnych, wskutek wychowywania się w patologicznej rodzinie, gdzie kary i nagrody nie wynikają z zachowania dzieci, ale z samopoczucia dorosłych, w wyniku czego, dzieci nie uczą się ponoszenia konsekwencji za swoje czyny brak umiejętności przeciwstawiania się w sposób pozytywny (obrona wartości, dążenie do celu), negatywna obrona (agresja, prowokacja) jako jedyny sposób obrony dzieci poza jakąkolwiek kontrolą (uciekające z placówek, bezdomne) są szczególnie narażone. Szczególnie ważna jest wiedza na temat sprawców przemocy seksualnej, ponieważ może ona pomóc w zapobieganiu tego rodzaju sytuacjom. Eksperci przyznali, że mają małą wiedzę na temat cech sprawców, jednakże wymienili kilka kwestii, które uznali za istotne. Według nich sprawcami przemocy seksualnej są najczęściej: mężczyźni, chociaż warto również zwrócid uwagę na to, że łatwiej jest zauważyd i wykazad przemoc seksualną ze strony mężczyzny, niż kobiety osoby z rodziny lub znajomi, przed, jak i w trakcie pobytu wychowanka w placówce własne doświadczenia ofiary wykorzystywania seksualnego mające niekorzystny układ z partnerem/partnerką na różnych poziomach, problemy z nawiązaniem dobrych relacji pozornie silni, zdecydowani, dominujący, usiłujący podporządkowad sobie innych posiadający rysy psychopatyczne, czerpiący przyjemnośd z poczucia władzy wykorzystujący relacje silniejszy-słabszy. Odpowiedzi byłych wychowanków na pytania dotyczące wykorzystywania seksualnego, czyli głównego tematu tego badania, znacznie różniły się między sobą. Niektórzy wychowankowie przyznawali, że w domach dziecka, w których przebywali dochodziło do sytuacji, które znalazły się w naszej definicji wykorzystywania seksualnego, inni zaprzeczali istnieniu takich sytuacji. W domach dziecka, w których przebywali badani, dużo częściej dochodziło do łagodniejszych form wykorzystywania seksualnego (takich jak: słowne, ekshibicjonizm, pornografia) niż do stosunków seksualnych z nieletnimi, zaś prawie żaden z badanych nie był świadkiem, a nawet nie słyszał o próbie gwałtu czy prostytucji. Respondenci spotkali się ze złośliwymi komentarzami dotyczącymi wyglądu, głównie wychowanków odnośnie innych wychowanków. Komentarze te dotyczyły częściej dziewczyn i odnosiły się do zmian w wyglądzie u dojrzewających kobiet: decha, jaki ty tyłek masz, gruba, cycki ci rosną. Jeden z badanych przytoczył historię wychowanka-ekshibicjonisty, który obnażał się przed dziewczętami z placówki. Wychowanek ów został skierowany do seksuologa. W większości placówek, w których przebywali badani, organizowane były lekcje dotyczące edukacji seksualnej, zazwyczaj z psychologiem i/lub pedagogiem, w grupach podzielonych ze względu na płed. Często dostępne były dodatkowe materiały (np. ulotki), w jednej placówce pokazywany był film o aborcji. Między wychowankami dochodziło również do podtekstów na tle seksualnym oraz 21

przechwalania się swoimi doświadczeniami seksualnymi, często w przy użyciu wulgarnego słownictwa. Odpowiadając na pytanie o wiek rozpoczęcia życie seksualnego przez wychowanków domów dziecka, respondenci wskazywali zazwyczaj 15 lat lub więcej (czyli wiek, w którym utrzymywanie stosunków seksualnych jest legalne). Respondenci podkreślali jednak różnicę wieku inicjacji seksualnej ze względu na płed chłopcy wcześniej nawiązywali stosunki seksualne niż dziewczyny. Sporadycznie zdarzały się sytuacje kontaktów seksualnych osób poniżej 15 r.ż., dotyczyły one ofiar wcześniejszego wykorzystywania seksualnego (np. w domu), które, w wyniku traumatycznych doświadczeo, same dążyły do takich kontaktów. Do kontaktów seksualnych częściej dochodziło poza placówką niż w placówce, ze względu na kontrolę wychowawców. Kontakty seksualne utrzymywane były zarówno pomiędzy wychowankami, jak i między wychowankami a osobami spoza placówki. Zdarzało się, sporadycznie, że dziewczyny dostawały prezenty w zamian za kontakty seksualne, w postaci biżuterii, ubrao, czy kolacje w restauracji. Niektórzy z badanych przyznali, że nie o wszystkich związkach lub kontaktach wiedzieli wychowawcy. W jednym z wywiadów opisana została historia związku wychowawcy z 16-letnią dziewczyną mieszkającą w domu dziecka. Sprawa wyszła na jaw z powodu ciąży dziewczyny. Wychowawca został zwolniony. Obecnie razem mieszkają i wychowują dziecko. W kilku wywiadach pojawiły się informacje o młodych dziewczynach, które trafiały do domu dziecka już w ciąży. Wszyscy respondenci zaprzeczyli, jakoby wiedzieli o przypadkach, w których wychowankowie byli zmuszani do kontaktów seksualnych lub innych czynności seksualnych (zarówno przez innych wychowanków, jak i przez pracowników placówki). Badani wspominali jedynie o wychowankach, którzy byli ofiarami przemocy seksualnej w rodzinie lub najbliższym otoczeniu przed trafieniem do placówki. W domach dziecka, w których wychowankowie mieli dostęp do Internetu, zdarzało się, że nawiązywali znajomości z osobami, które podawały się za rówieśników, a okazywały się starsze. Jeden z badanych przyznał, że niektóre dziewczyny po nawiązaniu takiej znajomości, utrzymywały z poznanymi w taki sposób mężczyznami stosunki seksualne w zamian za prezenty. Czasami po zerwaniu kontaktu lub odmowie ponownego spotkania, były nękane SMS-ami i telefonami. Zdarzało się również, że wychowankowie umieszczali w Internecie kompromitujące zdjęcia lub informacje na temat innych wychowanków. Internet, tuz obok gazet i telewizji, służył również za źródło materiałów pornograficznych. Większośd badanych przyznała, że wychowankowie, którzy chcieli, nie mieli większych problemów z dotarciem do materiałów o takiej treści. Wychowankowie przekazywali je sobie nawzajem, badani nie byli świadkami sytuacji, kiedy dorosły pokazuje wychowankowi materiały pornograficzne. W badaniu kwestionariuszowym obecnych wychowanków kategoria doświadczeo określanych tu jako wykorzystywanie seksualne analizowana była w dwóch aspektach - jako doświadczenia badanych w ciągu ostatniego roku oraz zdarzenia, jakie miały miejsce w dzieciostwie, zanim skooczyli 15 rok życia. 22