KOŚCIELNE PRAWO PUBLICZNE

Józef Krukowski KOŚCIELNE PRAWO PUBLICZNE Prawo konkordatowe Lublin' TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO JANA PAWŁA II

Contents Introduction 5 Part I: Systems of Church-State Relations. A Historical Aspect Chapter I. From Pagan Monism to Christian Dualism (l st to 4 th c.)... 15 1. Religious-political Monism of Ancient States 15 2. The Foundations of the Religious-political Dualism in the Teaching of Christ and in Practice of the Earliest Christians 16 3. The Roman Empire in the Presence of the Earliest Christians 19 Chapter II. The Unity of Christian Society under two Powers (4 th to 16 th c.) 21 1. The Constantine Shift 21 2. Caesaropapism 23 2.1. Bisantine Caesaropapism 23 2.2. Western Caesaropapism 26 2.2.1. Franconian Caesaropapism 26 2.2.2. German Caesaropapism 28 3. The Church's Attitude to Caesaropapism 29 3.1. The Proclamation of the Autonomy of the Two Powers: secardotium and imperium (4 th to 10 th c.) 30 3.2. The Papai Theocracy: the Theory of Direct Power of the Church in the Secular Order (ll th to 13 th c.) 33 Chapter III. Church and State in a Divided Christian Europę of the Modern Era (16 th to 18 th c.).. 37 1. Jurisdictionalism 37 1.1. Protestant Jurisdictionalism 37 1.2. Catholic Jurisdictionalism 39 2. The Church in the Face of Jurisdictionalism - the Theory of the Indirect Power of the Church in the Secular Order 42

Chapter IV. The Pluralism of Models of Church-State Relations in the Modern Era (18 th to 20 th c.) 46 1. Secular States Founded upon the Principle of Separation of State and Church 47 1.1. The American Model of a Secular State Pure Separation 47 1.1.1. The Policy of the State with regard to the Church in the USA 47 1.1.2. The Church's Position with regard to Pure Separation 52 1.2. The French Model of a Secular State 53 1.2.1. Hostile Separation 53 1.2.2. The Church's Position with regard to Hostile Separation... 59 1.3. The German Model of a Secular State 64 1.3.1. Friendly or Coordinated Separation 64 1.3.2. The Chiych in the Face of Friendly Separation 67 2. Totalitarian States versus the Church 67 2.1. The Totalitarian States of Western Europę 67 2.1.1. Italian Fascism 68 2.1.2. German Nazism 69 2.1.3. The Church versus the Totalitarian States of Western Europę 70 2.2. The Totalitarian Communist States versus the Church 72 2.2.1. The Hostile Policy of the Communist Regime regarding the Church in the Soviet Union 72 2.2.2. The Hostile Policy of the Communist States of Central Europę 75 2.2.3. The Church's Position towards the Communist Regime 76 3. The Post-communist States versus the Church 81 4. Contemporary Confessional States 82 4.1. Catholic Confessional States 83 4.1.1. Before the Second Vatican Council 83 4.1.2. After the Second Vatican Council 86 4.2. The non-catholic Confessional States 90 Chapter V. Church and the European Union 92 1. The Law of European Union and Christian Values 92 1.1. What are Christian Values? 93 1.1.1. The Supernatural Values 94 1.1.2. Universal Morał Values? 95 1.1.2.1. The Good of the Humań Being - Humań Rights... 96 1.1.2.2. The Good of the Family 96 1.1.2.3. The Good of the Nation. 96 1.2 The Basic Social Principles 97 1.3. Confrontation the European Union with Christian Values 98 2. Church-State Relations in the Law of the European Union 101 2.1. Recognition and Protection of Religious Freedom in a Personal Dimension 101 2.2. The Protection of Religious Freedom in an Institutional Dimension. 103

2.2.1. The Principle of Respecting the Autonomy of the EU Member States with regard to the Legał Status of Churches 104 2.2.2. The Principle of Eąuality of Churches and Non-religious Organisations 106 2.2.3. The principle of Participation of Churches in the European Civil Society 107 2.2.3.1. The Recognition of the Identity and Contribution of Churches and Non-religious Organisations 107 2.2.3.2. The Principle of Dialogue with Churches and Nonreligious Organisations 108 3. Conclusions for the Futurę 110 Part II: Public Ecclesiastical Law in the Teaching of Vatican II and the Post-conciliar Popes Chapter I. The Principle of Respect for Pluralistic Society 115 Chapter II. The Principle of Respect and Defence of Religious Freedom 118 1. The Notion of Religious Freedom 118 2. The Basis of Religious Freedom 119 3. The Structure of Religious Freedom 122 4. The Su)jjects of Religious Freedom 124 4.1. Every Man 124 4.2. The Family and Parents 125 4.2.1. The Family 126 4.2.1. The Parents 127 4.3. The Church and other Religious Communities 128 5. The Tasks of the State Regarding Religious Freedom 131 5.1. General Principles 131 5.2. Recognition of Religious Freedom 132 5.3. Protection of Religious Freedom 132 5.4. Protection against Discrimination 133 6. Limits of Religious Freedom 134 7. Evaluation of Political Regimes 135 7.1. Evaluation of the Communist Regime 135 7.2. The Democratic Regime 136 Chapter III. The Principle of Autonomy and Mutual Independence of the Church and State 138 1. The Church - Its Autonomy and Independence in the Spiritual Order... 139 1.1. The Notion of the Church 139 1.2. The Autonomy and Independence of the Church 141 1.2.1. The Autonomy of the Ecclesiastical Community 142

1.2.2. The Tasks of the Ecclesiastical Hierarchy 142 1.2.3. The Tasks of the Lay Faithful in the Realisation of the Church's Mission in the World 146 1.2.4. The Tasks of the Clergy 150 2. The Autonomy of the Political Community as an Element of the World's Autonomy 151 2.1. The Autonomy of the World 151 2.2. The autonomy of the State 154 3. The Legał Independence of the Church and State in their Own Domains 156 Chapter IV. The Principle of Cooperation between the Church and State 159 1. The Reasons fo/cooperation between the Church and State 160 1.1. The Good of the Humań Being 162 1.2. The Good of the Family and Subsidiary Groups 165 1.3. The Good of the Nation 167 2. Methods and forms of Cooperation 170 2.1. Practical Dialogue 171 2.2. Agreement 173 Part III: The Holy See in International Relations Chapter I. The Legał Public Personality of the Holy See, Catholic Church and Vatican City-State 177 1. The Notion of Legał Personality in International Relations 177 2. Personality of the Holy See in the International Order 179 2.1. The Notion of the Holy See 179 2.2. The Evolution of the Legał Public Personality of the Holy See... 181 3. The Holy See and the Vatican City-State 184 4. The Holy See and the Catholic Church 186 4.1. Two Titulars of Spiritual Sovereignty? 187 4.2. The Holy See as the Titular of the Legał Public Personality of the Catholic Church 189 Chapter II. The Diplomatic Relations of the Holy See 191 1. The Evolution of the Active Right of Legation of the Holy See 191 2. The Notion and Classification of Papai Legates 194 2.1. The Notion of Papai Legates 194 2.2. The Kinds of Papai Legates 196 3. The Tasks of Papai Representatives 199 3.1. Tasks of Papai Legates in Internal Church Relations 199 3.2. Tasks of Papai Legates in Relation to States 201 4. Immunities, Privileges of Papai Representatives 203

4.1. Privileges in Internal Relations with the Local Church 203 4.2. Diplomatic Privileges in the External Relations 203 5. The Holy See in Relation to International Organizations 205 5.1. The Goals of the Eo-operation between the Holy See and International Organizations 207 5.2. The Holy See with regard to the United Nations Organization 208 5.2.1. The Membership of the Holy See in the United Nations Organization 209 5.2.2. The Institution of a Permanent Observer of the Holy See to the UNO 211 5.3. The Classification of Representatives of the Holy See with International Organizations 213 5.4. The Tasks of the Holy See Representatives to the International Organizations 216 Chapter III. The Conventions between the Holy See and States 218 1. The Origin of Concordats 218 2. The Evolution of Concordats 219 2.1. Classical Concordats 219 2.2. Contemporary Concordats 223 2.2.1. Concordats with the Post-communist states 223, 2.2.2. Concordats with the States of Western Europę 224 2.2.3. Concordats with the States of Latin America 227 2.2.4. Concordats with non-catholic Confessional and Secular States 227 3. The Notion and Types of Concordats 228 3.1. Names of Concordats 228 3.2. A Definition 230 4. The Naturę of a Concordat 231 5. The Parties to a Concordat 234 5.1. The Church as a Party 234 5.2. The State as a Party 236 6. The Classification of Concordats 236 7. The Object of Concordats 239 7.1. The Traditional Conception 239 7.2. The Modern Conception 240 8. The Axiological Reasons 241 9. The Scope of Concordat Regulations i 243 9.1. General Principles of Institutional Relations 243 9.2. Religious Freedom in the Personal Dimension 244 9.3. The Rights of the Church to Realise its Mission 244 9.4. Recognition of the Legał Personality of the Church and Its Institutions 245 9.5. Introducing Changes to the Structure of the Church 246 9.6. The Protection of Marriage and Family 247 9.7. Catholic Schools and Teaching Religion in Public Schools 248

9.8. Autonomy of the Church in the Territory of a State 249 9.9. The Property of the Church 249 10. The Competences of Episcopal Conferences 250 11. The Form and Procedure of Concluding Concordat Agreements 251 11.1. The Form of the Document 252 11.2. The Procedure of Concluding a Concordat 253 12. The Obligation of Compliance and Interpretation 255 12.1. The Obligation of Compliance 255 12.2. The Principle of Interpretation 256 13. The Cessation of a Concordat 257 14. A Concordat versus Domestic Law 259 15. A Concordat versus the Situation of other Churches 260 16. A Concordat versus the Constitution 262 17. A Concordat versus Multilateral International Conventions 263 18. Multilateral International Conventions 264 Chapter IV. Papai Arbitration and Mediation for a Peaceful Solution of International Conflicts 265 Abbreviations 269 Bibliography 271 Summary 281 Name Index 285 Subject Index 291

Spis treści Wprowadzenie 5 Gzęść I. Systemy relacji między państwem a Kościołem. Aspekt historyczny Rozdział I. Przejście od monizmu pogańskiego do dualizmu chrześcijańskiego (wieki I-IV) 15 1. Monizm religijno-polityczny państw antycznych 15 2. Podstawy dualizmu religijno-politycznego. Nauczanie Chrystusa i praktyka pierwszych chrześcijan ; 16 3. Stanowisko Cesarstwa Rzymskiego wobec pierwszych chrześcijan 19 Rozdział II. Średniowieczna jedność społeczności chrześcijańskiej pod dwiema władzami (wieki IV-XVI) 21 1. Przełom konstantyński 21 2. Cezaropapizm 23 2.1. Cezaropapizm bizantyjski 23 2.2. Cezaropapizm zachodni 26 2.2.1. Cezaropapizm frankoński 26 2.2.2. Cezaropapizm germański 28 3. Stanowisko Kościoła wobec cezaropapizmu 29 3.1. Zasada poszanowania autonomii dwóch władz: duchowej sacerdotium i doczesnej imperium (wieki IV-X) 30 3.2. Teokracja papieska - teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym (wieki XI-XIII) 33 Rozdział III. Kościół i państwa wyznaniowe w warunkach podziału Europy chrześcijańskiej w epoce nowożytnej (wieki XVI-XVIII) 37 1. Jurysdykcjonalizm 37 1.1. Jurysdykcjonalizm protestancki 37 1.2. Jurysdykcjonalizm katolicki 39

2. Stanowisko Kościoła wobec jurysdykcjonalizmu - teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym 42 Rozdział IV. Pluralizm systemów relacji państwo-kościół w epoce współczesnej (wieki XVIII-XXI) 46 1. Państwa świeckie oparte na zasadzie separacji Kościoła od państwa... 47 1.1. Amerykański model państwa świeckiego - separacja czysta 47 1.1.1. Stosunek państwa do religii w Stanach Zjednoczonych 47 1.1.2. Stanowisko Kościoła wobec separacji czystej 52 1.2. Francuski model państwa świeckiego - separacja wroga 53 1.2.1. Wrogość państwa wobec Kościoła 53 1.2.2. Stanowisko Kościoła wobec separacji wrogiej 59 1.3. Niemiecki model państwa świeckiego - separacja przyjazna, zwana skoordynowaną 64 1.3.1. Przyjazne stanowisko państwa wobec Kościoła 64 1.3.2. Stanowisko Kościoła wobec separacji przyjaznej 67 2. Państwa totalitarne wobec Kościoła 67 2.1. Państwa totalitarne w Europie Zachodniej 67 2.1.1. Faszyzm włoski 68 2.1.2. Nazizm hitlerowski 69 2.1.3. Stanowisko Kościoła wobec totalitaryzmów Europy Zachodniej 70 2.2. Totalitarne państwa komunistyczne wobec Kościoła 72 2.2.1. Wrogie stanowisko władzy komunistycznej wobec Kościoła w Związku Radzieckim 72 2.2.2. Państwa komunistyczne wobec Kościoła w Europie Środkowo- Wschodniej 75 2.2.3. Kościół wobec reżimu komunistycznego 76 3. Państwa postkomunistyczne wobec Kościoła 81 4. Współczesne państwa wyznaniowe 82 4.1. Państwa wyznaniowe katolickie 83 4.1.1. Przed Soborem Watykańskim II 83 4.1.2. Koniec państw katolickich po Soborze Watykańskim II 86 4.2. Państwa wyznaniowe niekatolickie 90 Rozdział V. Kościół a Unia Europejska 92 1. Prawo Unii Europejskiej a wartości chrześcijańskie 92 1.1. Co to są wartości chrześcijańskie... 93 1.1.1. Wartości specyficznie chrześcijańskie 94 1.1.2. Uniwersalne wartości etyczne 95 1.1.2.1. Dobro osoby ludzkiej - prawa człowieka 96 1.1.2.2. Dobro rodziny 96 1.1.2.3. Dobro narodu 96 1.2. Podstawowe zasady społeczne 97 1.3. Konfrontacja Unii Europejskiej z wartościami chrześcijańskimi... 98

2. Relacje państwo-kościół w prawie Unii Europejskiej 101 2.1. Zasada poszanowania i ochrony wolności religijnej w wymiarze indywidualnym 101 2.2. Ochrona wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym 103 2.2.1. Zasada poszanowania autonomii państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie regulacji statusu prawnego Kościołów 104 2.2.2. Zasada zrównania z Kościołami organizacji światopo- - glądowych bezwyznaniowych powstałych na podstawie przekonań filozoficznych i areligijnych 106 2.2.3. Zasada partycypacji Kościołów w społeczeństwie obywatelskim Unii Europejskiej 107 2.2.3.1. Uznanie tożsamości i wkładu Kościołów oraz organizacji światopoglądowych areligijnych 107 2.2.3.2. Zasada dialogu Unii z Kościołami i organizacjami światopoglądowymi areligijnymi 108 3. Wnioski dotyczące przyszłości... 110 Część II. Kościelne prawo publiczne w nauczaniu Soboru Watykańskiego II i papieży posoborowych Rozdział I. Zasada poszanowania społeczeństwa pluralistycznego 115 Rozdział II. Zasada poszanowania i ochrony wolności sumienia i religii 118 1. Pojęcie wolności religijnej 118 2. Podstawa wolności religijnej 119 3. Struktura wolności religijnej 122 4. Podmioty wolności religijnej 124 4.1. Każdy człowiek 124 4.2. Rodzina i rodzice 125 4.2.1. Rodzina 126 4.2.2. Rodzice 127 4.3. Kościół i inne wspólnoty religijne 128 5. Zadania państwa wobec wolności religijnej 131 5.1. Zasady ogólne 131 5.2. Obowiązek uznania wolności religijnej 132 5.3. Obowiązek ochrony wolności religijnej 132 5.4. Ochrona przed dyskryminacją 133 6. Granice wolności religijnej 134 7. Ocena reżimów politycznych z punktu widzenia poszanowania wolności religijnej ' 135 7.1. Totalitarny reżim komunistyczny 135 7.2. Reżim demokratyczny. : 136

Rozdział III. Zasada autonomii i wzajemnej niezależności Kościoła i państwa 138 1. Autonomia i niezależność Kościoła w realizacji swej misji w świecie... 139 1.1. Pojęcie Kościoła 139 1.2. Autonomia i niezależność Kościoła. 141 1.2.1. Autonomia wspólnoty kościelnej 142 1.2.2. Zadania hierarchii 142 1.2.3. Zadania chrześcijan świeckich 146 1.2.4. Zadania duchownych 150 2. Autonomia wspólnoty politycznej jako element autonomii świata 151 2.1. Autonomia świata 151 2.2. Autonomia wspólnoty politycznej 154 3. Prawny aspekt niezależności Kościoła i państwa, każdego w swojej dziedzinie... f 156 Rozdział IV. Współdziałanie między Kościołem i państwem 159 1. Racje współdziałania Kościoła i państwa 160 1.1. Dobro człowieka 162 1.2. Dobro rodziny i wspólnot pośrednich 165 1.3. Dobro narodu 167 2. Sposoby współdziałania Kościoła i państwa 170 2.1. Dialog praktyczny. 171 2.2. Porozumienie 173 Część III. Stolica Apostolska w stosunkach międzynarodowych Rozdział I. Podmiotowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej, Kościoła katolickiego i Państwa Watykańskiego w stosunkach międzynarodowych 177 1. Pojęcie podmiotowości publicznoprawnej w stosunkach międzynarodowych 177 2. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych... 179 2.1. Pojęcie Stolicy Apostolskiej 179 2.2. Ewolucja podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej... 181 3. Stolica Apostolska a Państwo-Miasto Watykańskie 184 4. Stolica Apostolska a Kościół katolicki 186 4.1. Dwóch tytulariuszy suwerenności duchowej? 187 4.2. Stolica Apostolska tytulariuszem podmiotowości publicznoprawnej Kościoła katolickiego 189 Rozdział II. Stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej 191 1. Ewolucja legacji czynnej Stolicy Apostolskiej 191 2. Pojęcie i rodzaje legatów papieskich 194

2.1. Pojęcie legatów papieskich. 194 2.2. Rodzaje legatów papieskich 196 3. Zadania legatów papieskich 199 3.1. Zadania legatów papieskich w relacjach wewnątrzkościelnych 199 3.2. Zadania legatów papieskich wobec państw 201 4. Przywileje i uprawnienia legatów papieskich 203 4.1. Przywileje i uprawnienia legatów papieskich w relacjach wewnątrzkościelnych 203 4.2. Immunitety i przywileje dyplomatyczne legatów papieskich 203 5. Stolica Apostolska a społeczność międzynarodowa i organizacje międzynarodowe 205 5.1. Motywy współdziałania Stolicy Apostolskiej z organizacjami międzynarodowymi 207 5.2. Problem przynależności Stolicy Apostolskiej do ONZ 208 5.2.1. Problem członkostwa Stolicy Apostolskiej w ONZ 209 5.2.2. Ustanowienie stałego obserwatora Stolicy Apostolskiej przy ONZ 211 5.3. Rodzaje przedstawicieli Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych : 213 5.4. Zadania przedstawicieli Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych 216 Rozdział III. Zawieranie przez Stolicę Apostolską umów międzynarodowych 218 1. Geneza konkordatów 218 2. Rozwój konkordatów 219 2.1. Konkordaty klasyczne 219 2.2. Konkordaty współczesne 223 2.2.1. Konkordaty z państwami Europy Zachodniej 223 2.2.2. Konkordaty z państwami postkomunistycznymi Europy Srodkowo-Wschodniej i Azji Zachodniej 224 2.2.3. Konkordaty z państwami Ameryki Łacińskiej 227 2.2.4. Konkordaty z państwami wyznaniowymi niekatolickimi i z państwami świeckimi pozaeuropejskimi 227 3. Pojęcie i rodzaje konkordatów 228 3.1. Nazwy konkordatu 228 3.2. Definicja rzeczowa 230 4. Natura konkordatu 231 5. Strony konkordatu 234 5.1. Strona kościelna 234 5.2. Państwo jako strona konkordatu 236 6. Klasyfikacje konkordatów 236 7. Przedmiot konkordatów 239 7.1. Koncepcja tradycyjna 239 7.2. Koncepcja współczesna 240 8. Przesłanki aksjologiczne 241

9. Zakres regulacji konkordatowych 243 9.1. Zasady relacji instytucjonalnych 243 9.2. Wolność religijna w wymiarze indywidualnym 244 9.3. Uprawnienia Kościoła do wykonywania swej misji 244 9.4. Uznanie osobowości prawnej Kościoła i jego instytucji 245 9.5. Wprowadzanie zmian do struktury Kościoła 246 9.6. Ochrona małżeństwa i rodziny 247 9.7. Sprawy szkolne 248 9.8. Autonomia Kościoła na terytorium państwa 249 9.9. Sprawy majątkowe 249 10. Kompetencje konferencji biskupów 250 11. Forma i procedura zawierania umów konkordatowych 251 11.1. Forma dokumentu 252 11.2. Procedura ^zawierania konkordatu 253 12. Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji 255 12.1. Obowiązek przestrzegania 255 12.2. Zasady interpretacji 256 13. Ustanie konkordatu 257 14. Stosunek konkordatu do prawa wewnętrznego. 259 15. Konkordat a sytuacja prawna innych związków wyznaniowych 260 16. Konkordat a konstytucja 262 17. Konkordat a wielostronne umowy międzynarodowe 263 18. Wielostronne konwencje międzynarodowe 264 Rozdział IV. Stolica Apostolska mediatorem w pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych 265 Wykaz skrótów 269 Bibliografia 271 Summary 281 Indeks osobowy 285 Indeks rzeczowy 291