OID (261) 6/2013 POMIARY DOBROSTANU W FERMIE Poziom dobrostanu drobiu w fermie powinno się oceniać na podstawie pomiarów dobrostanu poszczególnych ptaków (PDP), a nie jak to powszechnie się czyni, na podstawie oceny warunków ich utrzymania (OWU), oceniając stan i jakość wyposażenia pomieszczenia dla ptaków, przestrzeni życiowej, intensywności światła, temperatury, jakości ściółki itp. W zasadzie wyniki obu tych ocen tj. DP i WP, można z sobą połączyć. Jeśli np. na podstawie metody PDP oceni się, że ptak cierpi na wadę patologiczną - kulawiznę, to pomiary WP wykażą, że jej przyczyną była złej jakości ściółka. Obowiązujące przepisy dotyczące dobrostanu drobiu oparte są na rozporządzeniach Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lutego 2010 r. w sprawie wymagań i sposobu postepowania przy utrzymaniu gatunków zwierząt gospodarskich, dla których normy ochrony zostały określone w przepisach Unii Europejskiej, ze zmianami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra z dnia 7 września 2010 r., dotyczą tylko kurcząt brojlerów i określają przestrzeganie dobrostanu w czasie ich tuczu na podstawie warunków panujących w kurniku. Oceną osiągnięcia dobrostanu jest skumulowany wskaźnik śmiertelności dziennej (SWŚD) oraz ocena ptaka/tuszki w ubojni. Odnośnie przestrzegania dobrostanu w chowie innych gatunków drobiu mięsnego stanowią odrębne przepisy zawarte w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 czerwca 2010 r. Należy zaznaczyć, że cytowane zarządzenia, dotyczące innych gatunków drobiu mięsnego, w ograniczonym stopniu wpływają na warunki ich utrzymania, określając np.: maksymalne obciążenie 1 m² (kg masy ciała/m 2 ), minimalną powierzchnię wybiegu (m 2 /ptaka). Wspomniane powyżej rozporządzenia mogą jedynie administracyjnie wpłynąć na poprawę warunków bytowania ptaków, nie oddziałując w pełni na indywidualne odczuwanie dobrostanu i jego ocenę przez poszczególne osobniki. Efektywne wdrożenie oceny poziomu dobrostanu zwierząt metodą PDP, może być istotnym elementem skutecznego procesu zarządzania stadem poprzez realizację kolejnych kroków. Krok 1 - pomiary/ ocena poszczególnych ptaków; następnie krok 2 - analiza czynników ryzyka, krok 3 - informacja dla producenta lub nabywcy i dalej krok 4 - czyli wsparcie decyzji w sferze zarządzania fermą, by poprawić ptakom dobrostan. Uzyskane w fermie pomiary, po ich uszeregowaniu, można z sobą połączyć tak, by zwiększyć ich wiarygodność i przydatność dla producenta i konsumenta jaj i mięsa drobiowego. Rycina 1. Scala wizualnych obserwacji punktów zapalenia skóry podeszwy stóp (ZSPS), Butterworth, 2012.
JAJA I PTAKI HODOWLANE Oczywiście, przeprowadzanie pomiarów na zwierzętach nasuwa szereg wątpliwości i pytań. Kto opłaci koszty powtarzalnych w czasie pomiarów, niezbędnych dla zrealizowania rutynowej oceny? Jak wyniki pomiarów interpretować w zależności od zmieniających się pór roku i czy wynik z jednorazowo przeprowadzonych pomiarów dostarczy wystarczająco przydatnych informacji i będzie odpowiadał zakreślonym ramom PDP? Ptaki różnią się między sobą nabytym doświadczeniem, temperamentem oraz poziomem genetycznej interakcji z otoczeniem. Metody zarządzania wpływają nie tylko na mierzenie "wydajności" ptaków, lecz także na ocenę nabywania przez nie różnych doznań (doświadczenia) w określonej sytuacji. Pomiary dotyczące systemu chowu drobiu (OWU), obejmujące przenoszenie ptaków, wielkość obsady itp., mogą błędnie sugerować osiągnięcie wysokiego dobrostanu ptaków w danych warunkach/fermie. Wykorzystując wyniki indywidualnych pomiarów (PDP) ptaków, w zintegrowanej ocenie ich dobrostanu, uwzględniono poziom kortykosteroidów oraz skrajną ich długowieczność (Hurnik, 1990), mimo że żaden z tych pojedynczy pomiarów nie świadczył o jakości dobrostanu. Potrzeba zatem kilka pomiarów, by uzyskać pełny obraz dobrostanu każdego konkretnego ptaka (Friend, 1980) i dlatego w ocenie dobrostanu należy korzystać z certyfikowanych metod oceny. Uzyskane wyniki mogą być wówczas wykorzystane w badaniach porównawczych i przy tworzeniu nowych zasad oraz przepisów, jak i do sprawdzania zgod- Tabela 1. Przykład indywidualnego pomiaru specyficznej Jakości Dobrostanu drobiu Tytuł Punkty Metoda opisu Klasyfikacja Zapalenie skóry podeszwy stóp (ZSPS) u drobiu Pomiary przeprowadzone na kurczętach brojlerach w ubojni Zapalenie skóry podeszwy stopy (inaczej pododermatitis) występuje na skórze stóp, najczęściej na środku opuszki ale czasami też na palcach. Skóra jest ciemna na skutek kontaktu z pomiotem i w konsekwencji może dojść do głębokich w niej zmian, których nasilenie można ocenić wg skali punktowej. Oceny dokonuje się w trzech oddzielnych okresach minutowych, na liczbie ptaków przechodzących przez punkt obserwacji podeszwy stóp. Obserwacja ptaków z wyraźnie uszkodzona skórą stóp. Liczba ptaków przechodzącej na minutę. Liczba ptaków z uszkodzeniami opuszki (b/c/d/e) - Kategoria punktacji w odniesieniu do fotografii. W systemie aparatu MYEN zgłaszane są 3 sklasyfikowane punkty - 0 (poniżej 0), 1 (1, 1 poniżej), 2 (połączenie wszystkich wyników 2 i powyżej 2, 2 i 2) do wykorzystania poniżej w obliczeniach, w którym t = okres obserwacji (w minutach), F a/b/c/d/e = liczba ptaków z uszkodzona opuszka, ls = prędkość linii (ptaki na minutę) i n = łączna liczba ptaków txls). Punkty ptaków z uszkodzeń opuszki w każdej kategorii = F(0) F(1), etc...n x 100%. Poziom indywidualny: Procent (%) ptaków z poszczególnymi kategoriami uszkodzeń opuszki stóp.
OID (261) 6/2013 ności z obowiązującym aktualnie prawem. W zasadzie wyniki obu tych ocen, tj. PDP i OWU, można z sobą połączyć. Jeśli np. metodą PDP stwierdzi się, że ptak cierpi na wadę patologiczną - kulawiznę, to pomiary OWU wykaże, że jej przyczyną była złej jakości ściółka. Badania poziomu dobrostanu odnoszą się zatem bardziej do indywidualnych osobników, a nie do całego systemu, w którym utrzymywane są ptaki. W związku z tym, należy odpowiedzieć na pytania czy ptaki: a. są prawidłowo żywione i pojone? b. są utrzymywane w odpowiednich warunkach? c. są zdrowe? d. mają możliwość przejawiania swych naturalnych odruchów i zachowań? Jakość pomiarów dobrostanu drobiu Wyżej postawione pytania przypominają pięć wolności i zasady Welfare Quality (Blokhuis i in., 2003), opracowanych w wyniku współpracy między 41 instytucjami w całej Europie, dotyczących oceny poziomu dobrostanu ptaków w fermie i ubojni, z uwzględnieniem takich kluczowych zagadnień, jak: żywienie, metody chowu, zdrowie, choroby i zachowanie się zwierząt. Zasady Welfare Quality są oceną prowadzoną w oparciu o zgrupowane pomiary, obejmujące 12 kryteriów zdrowia i opieki nad ptakami (podobnie jak dobrze znane, wspomniane wyżej 5 wolności) i sprawdzono je w dużej liczbie ferm w całej Europie. Oceną objęto 12 następujących kwestii: 1. Ptaki nie powinny cierpieć z powodu długotrwałego głodu, czyli powinny mieć wystarczającą ilość odpowiedniej paszy. 2. Ptaki nie powinny cierpieć z powodu długotrwałego pragnienia, czyli powinny mieć łatwy dostęp do wystarczającej ilości wody. 3. Ptaki powinny mieć zapewnione warunki komfortowego odpoczynku. 4. Ptaki powinny mieć komfort termalny, tzn. że nie może im być zbyt zimno i za ciepło. 5. Ptaki powinny mieć wystarczająco dużo miejsca, aby móc się swobodnie poruszać. 6. Ptaki powinny być wolne od uszkodzeń fizycznych ciała. 7. Ptaki powinny być wolne od chorób, czyli powinny być utrzymywane w warunkach wysokiej higieny i opieki. 8. Ptaki nie powinny cierpieć bólu na skutek niewłaściwego z nimi postepowaniem, złej obsługi, wadliwych procedur uboju lub zabiegów chirurgicznych (np. kastracja, dekornizacja). 9. Ptaki powinny mieć możliwość do przejawiania normalnych, nieszkodliwych odruchów behawioralnych. I II III Ryc. 2 Aparaty do kontrolowania udziału domieszek gazowych w powietrzu budynkach inwentarskich: I. i II. - przenosne, III - do stałego monitorowania.
JAJA I PTAKI HODOWLANE 10. Ptaki powinny być zdolne do innych naturalnych zachowań, takich jak np. żerowanie. 11. Ptaki powinny być traktowane dobrze w każdej sytuacji, a obsługa powinna mieć do nich odpowiedni, humanitarny stosunek. 12. Drobiu nie należy narażać na wszelkie negatywne emocje, takie jak strach, niepokój, frustracja lub apatia. Zasadniczym celem było opracowanie zintegrowanej, standardowej metody oceny jakości opieki nad drobiem, uwzględniającej zasady oceny poziomu dobrostanu i odpowiednie protokoły oceny. Protokół taki obejmuje opis wszystkich pomiarów przeprowadzanych przez osobę oceniającą, tabelę przedstawiającą kolejność dokonywania pomiarów, czas ich trwania i ilość. Metodę oceny punktowej można również przekazać kierownikowi fermy drobiu lub innym stronom, takim jak konsumenci i sprzedawcy. Częstotliwość występowania u drobiu zapalenia podeszwy stopy wykorzystuje się do obliczania indeksu nasilenia tej przypadłości u ptaków w fermie. Z dwunastu kryteriów oceny drobiu, nie wszystkie są ukierunkowane na kontrolowanie ferm i dlatego istotne jest dysponowanie informacjami dotyczących częstotliwości występowania w niej chorób oraz innych danych, np. o sposobie wyłapywania ptaków, ich zachowaniu się w transporcie, rzeźni lub w trakcie uboju. Tabele, 2, 3 i 4 informują o pomiarach stosowanych w ocenie drobiu oraz o miejscu ich przeprowadzenia (fermy łącznie z danymi dot. gospodarstwa rolnego lub rzeźni z danymi dot. procesu uboju). Prawnie usankcjonowane pomiary/ocena zwierząt. Dyrektywa UE2007/43/WE z dnia 1 lipca 2010 r. informuje, które pomiary zwierząt winne być przeprowadzone zgodnie z nowymi prawnymi zasadami określania poziomu dobrostanu kurcząt mięsnych. Ma ona szereg praktycznych zastosowań i wskazań dla produkcji drobiarskiej, organów ścigania i konsumentów - w tym także wymagań dotyczących zbierania informacji związanych z dobrostanem ptaków, opieką nad nimi, szkoleniem załogi z zakresu fizjologii żywienia, potrzeb, zachowania drobiu, pojęcia stresu, praktycznych aspektów obsługi drobiu, uboju z konieczności, uboju w rzeźni, bezpieczeństwa biologicznego, prowadzenia ewidencji, etykietowania mięsa drobiowego, ustawowych inspekcji i za- Tabela 2. Zbiór aktualnych pomiarów kurcząt brojlerów, dokonanych w fermie Kryteria dobrostanu Dobre żywienie Dobre warunki chowu 1 2 3 4 5 nieprzedłużony okres głodu nieprzedłużony okres pragnienia komfortowe warunki wypoczynku komfortowe warunku ciepłoty możliwość łatwego poruszania się Pomiary powierzchnia poideł czystość piór, jakość ściółki, ilość kurzu, dyszenie, tłoczenie się wielkość obsady Dobry stan zdrowia 6 7 8 skóra nieuszkodzona niewystępowanie chorób bezbolesne metody chowu kalectwo, zapalenie stawu skokowego, ZSPS padnięcia i na skutek choroby i brakowania w fermie Odpowiednie zachowanie się ptaków 9 10 11 12 objawy naturalnych odruchów objawy innych odruchów właściwy stosunek obsługi do ptaków brak objawów strachu pokrycie przez ptaki powierzchni odchowu i wybiegu brak lęku ptaków przed obsługą ocena jakościowa odruchów behawioralnych.
OID (261) 6/2013 sad praktyki zarządzania. Dyrektywa przewiduje również kryteria dla wentylacji, parametry jakości powietrza, wilgotności i temperatury, jakości ściółki, poziomu hałasu w kurniku, harmonogramów czyszczenia, programów świetlnych, częstotliwości kontrolowania ptaków, planu zabudowy fermy, systemów alarmowych i podawania ptakom paszy. Zgodnie z wymogami Dyrektywy, na podstawie uzyskanych parametrów można ustalić wielkość obsady ptaków w fermie tak, by uzyskać dla nich wysoki poziom dobrostanu. Monitorowany jest wskaźnik dziennych padnięć, a pośmiertnie siedem następujących przyczyn: 1. wodobrzusze/obrzęk, 2. cellulitis i zapalenie skór, 3. padnięcia w czasie transportu, 4. uszkodzenia ciała i artretyzm, 5. posocznica/ choroby układu oddechowego, 6. całkowite odrzucenie/ zdeklasowanie oraz indeks występowania Zapalenia Skóry Podeszwy Stóp (ZSPS). Obecna ocena dobrostanu w chowie brojlerów kurzych, w zależności od obsady (obciążenia 1 m²), oparta jest na następujących zasadach określenia i kontroli (Gilewski, 2011): obsady ptaków/ m² swobodnemu dostępowi do paszy i wody, ściółka w dobrej kondycji, sprawnej wentylacji i ogrzewaniu, minimalizacji hałasu, minimalnego oświetlenia, ważenia ptaków, kontroli dobrostanu dwa razy dziennie (temperatury, wilgotności względnej, stężenia dwutlenku węgla i amoniaku), określenia wskaźników śmiertelności. Tak zebrane dane mają charakter informacyjny o przebiegu tuczu brojlerów i uzyskanym wyniku produkcyjnym, nie zawsze pokrywającym się z rzeczywistym dobrostanem panującym w kurniku i odczuwanym przez ptaki. Tabela 3. Zbiór aktualnych pomiarów kurcząt brojlerów, dokonanych w fermie, ale mierzonych w ubojni. Pomiary dotyczą chorób określonych w ubojni ale, które są odbiciem chorób występujących w fermie u kurcząt brojlerów, a nie są wynikiem samego procesu uboju. Dobre żywienie 1 2 Kryteria dobrostanu nieprzedłużony okres głodu nieprzedłużony okres pragnienia objawy głodu Pomiary Dobre warunki chowu 3 4 5 komfortowe warunki wypoczynku komfortowe warunku ciepłoty możliwość łatwego poruszania się Dobry stan zdrowia 6 7 8 skóra nieuszkodzona niewystępowanie chorób bezbolesne metody chowu zapalenie piersi, zapalenie stawu skokowego, ZSPS wodobrzusze, odwodnienie, posocznica, zapalenie wątroby, zapalenie osierdzia, ropień Odpowiednie zachowanie się ptaków 9 10 11 12 objawy naturalnych odruchów objawy innych odruchów właściwy stosunek obsługi do ptaków brak objawów strachu
JAJA I PTAKI HODOWLANE Tabela 4. Zbiór pomiarów dokonanych na kurczętach brojlerach podczas procesu uboju w ubojni Kryteria dobrostanu Dobre żywienie Dobre warunki chowu 1 2 3 4 5 nieprzedłużony okres głodu nieprzedłużony okres pragnienia komfortowe warunki wypoczynku komfortowe warunku ciepłoty możliwość łatwego poruszania się Pomiary długość okresu bez dostępu paszy długość okresu bez dostępu wody dyszenie na naczepie i/lub na legowisku wielkość obsady w pojemnikach Dobry stan zdrowia 6 7 8 skóra nieuszkodzona niewystępowanie chorób bezbolesne metody chowu uszkodzenia skrzydeł, zranienia padnięcia w momencie dostawy szok przed ogłuszeniem, skuteczność ogłuszenia Odpowiednie zachowanie się ptaków 9 10 11 12 objawy naturalnych odruchów objawy innych odruchów właściwy stosunek obsługi do ptaków brak objawów strachu trzepotanie skrzydłami na linii ubojowej Metody oceny poziomu dobrostanu drobiu, opracowywane na podstawie wyników pomiarów (PDP) ptaków lub pomiarów warunków ich chowu (OWU), są obecnie rozwijane w Europie wraz z badaniami nad poszerzeniem cech mierzalnych na żywych ptakach (Jankowski, 2013). Niektóre systemy pomiarów PDP i OWU, stosowane w ocenie warunków chowu drobiu w fermie, zostały już do pewnego stopnia objęte przepisami prawnymi. Nadal jednak nasuwają się pytania: Kto poniesie koszty oceny? Czy możliwe jest powtarzanie pomiarów i przeprowadzenie rutynowej oceny w odpowiednim terminie w zależności od pór roku? Czy uzyskane pojedyncze wyniki pomiarów przeprowadzonych w fermie pasują do istniejących metod rutynowej oceny? Czy wykorzystanie pomiarów przeprowadzonych na pojedynczych ptakach, to sfera marzeń czy też element ewolucji, a nie rewolucji? O ile pomiary na ptakach (PDP), będą wykorzystywane w ocenie metod chowu w fermie i dla opracowania przepisów prawnych, to będą wprowadzane najprawdopodobniej stopniowo, bez usuwania istniejących metod oceny warunków chowu drobiu. Prof. dr hab. Stanislaw Wężyk, dr inż. Ryszard Gilewski AVICONS