Ewa Frątczak Sytuacja demograficzna Polski okresu transformacji Zmiany w podstawowych procesach demograficznych 1989-2006 Celem artykułu jest przedstawienie w formie możliwie syntetycznej informacji o podstawowych procesach demograficznych w Polsce począwszy od początku przemian społeczno- -politycznych w Polsce, tj. od roku 1989. Według szacunków Głównego Urzędu Statystycznego w dniu 31 XII 2007 r. Polska liczyła 38,1 mln mieszkańców 1. Pod względem liczby ludności Polska znajduje się na 31. miejscu wśród krajów świata i na 6. miejscu wśród krajów Unii Europejskiej. Na 1km 2 powierzchni przypadają 122 osoby, w miastach wskaźnik ten wynosi 1095 osób, na wsi odpowiednio 51 osób. Współczynnik feminizacji, który informuje, ile kobiet przypada na 100 mężczyzn, wynosi odpowiednio: 107 dla Polski, dla miast 111, dla wsi 101. Tyle na temat ogólnych charakterystyk roku 2007 2. Do podstawowych procesów demograficznych zalicza się: płodność, umieralność, migracje, proces formowania się i roz- 1 Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku. Materiał na konferencję prasową w dniu 30 stycznia 2008 roku, http://www.stat.gov.pl/gus/45_3906_plk_html.htm 2 Ze względu na fakt, że dane statystyczne w odniesieniu do podstawowych procesów demograficznych za rok 2007 prezentowane w kolejnym Roczniku Demograficznym 2008 nie zostały jeszcze opublikowane przez Główny Urząd Statystyczny, zatem analiza kończy się na roku 2006.
78 Ewa Frąatczak padu rodzin, gospodarstw domowych. Te cztery wymienione procesy kształtują zmiany w liczbie i strukturze ludności według określonych cech, takich, jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, itd. Jedną z konsekwencji przemian w podstawowych procesach demograficznych jest obserwowany i postępujący proces starzenia się ludności. Wysoka intensywność przemian procesów, o których mowa, jest obserwowana w Polsce od początku okresu transformacji, tj. od roku 1989. Zatem syntetyczna charakterystyka zmian w podstawowych procesach demograficznych w Polsce przedstawiona w niniejszym tekście obejmuje ten właśnie okres, tj. lata 1989-2006 3. Kolejno w tekście zostaną omówione zmiany w liczbie i natężeniu urodzeń, przemiany w płodności i dzietności, zmiany w procesie formowania się i rozpadu małżeństw, zmiany w umieralności oraz zmiany w migracjach. Na zakończenie przedstawiono syntetyczną ocenę zmian w podstawowych procesach demograficznych i oczekiwane tendencje na przyszłość. 1. Urodzenia, płodność i dzietność Demografowie na użytek analiz wykorzystują najczęściej dwa pojęcia: rodność i płodność. Rodność określa się jako natężenie urodzeń odniesione do ogólnej liczby ludności (miarą rodności jest współczynnik urodzeń), płodność definiowana jest jako natężenie urodzeń odniesione do liczby kobiet 3 W przygotowaniu niniejszego artykułu wykorzystano fragmenty tekstu autorskiego opublikowane w rozdziale V: Wybrane procesy ludnościowe Polska pracy J. Balickiego, E. Frątczak i Ch. B. Nama pt. Przemiany ludnościowe. Fakty interpretacje opinie (2007) oraz teksty autorskie z raportów Rządowej Rady Ludnościowej (Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2005-2006, Warszawa 2006) i raporty wcześniejsze, po wprowadzeniu stosownych uzupełnień.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 79 w wieku 15-49 lat (miarą rodności jest współczynnik płodności). Począwszy od roku 1989 w Polsce, zarówno w miastach jak i na wsi, obserwuje się trend malejący zarówno w liczbie absolutnej urodzeń, jak i w natężeniu urodzeń na 1000 ludności (współczynnik urodzeń). Stosowne informacje zawiera tablica 1.1 oraz wykresy 1.1.A i 1.1.B. W latach 1989-2006 liczba urodzeń żywych obniżyła się w Polsce z poziomu 564,4 tys. w roku 1989 do 374,2 tys. w roku 2006. W liczbach absolutnych jest to spadek o 190 tys., co stanowi 33,7%. W miastach w badanym okresie liczba urodzeń obniżyła sięz poziomu 303,4 tys. do 218,0 tys. (spadek o 28,1%), na wsi odpowiednio z poziomu 261,0 tys. do 156,2 tys. (spadek o 40,2%). Współczynnik urodzeń obniżył się w okresie 1989-2006 z poziomu 14,9% do 9,8%, co oznacza spadek o 34,2%. Podobny spadek zaobserwowano w mieście i na wsi, odpowiednio o 32,8% i 40,2%. Zarówno z liczb absolutnych, jak i z graficznej prezentacji wyników można wnioskować, że tendencja spadkowa liczby i natężenia urodzeń w Polsce została nieznacznie zahamowana w latach 2004-2005 i ostatnio obserwuje się niewielki wzrost, jednak jest on wysoce niezadowalający. Wraz ze zmniejszającą się liczbą urodzeń dokonały się w badanym okresie znaczące zmiany w strukturze urodzeń według kolejności. Zmiany polegają na tym, że w ogólnej liczbie urodzeń wzrasta udział urodzeń pierwszej kolejności a zmniejsza się udział urodzeń wyższej kolejności, tj. urodzeń drugich i dalszych. Dla przykładu, w roku 1989 udział urodzeń pierwszych stanowił 34%, a wzrósł do poziomu 51,2% w roku 2006. Analizując roczne informacje dotyczące udziału urodzeń drugiej kolejności, można zaobserwować, że spadek udziału obejmuje lata 1989-1999, od roku 2000 obserwuje się nieznaczny wzrost udziału urodzeń drugiej kolejności. Ge-
Tablica 1.1. Zmiany w liczbie i natężeniu urodzeń żywych w Polsce w latach 1989-2006 Lata Urodzenia żywe (w tysiącach) Urodzenia żywe na 1000 ludności Polska Miasto Wieś Polska Miasto Wieś 1989 564,4 303,4 261,0 14,9 13,2 17,4 1990 547,7 292,5 255,2 14,3 12,6 17,2 1991 547,7 289,3 258,4 14,3 12,4 17,3 1992 515,2 271,7 243,5 13,5 11,5 16,4 1993 494,3 262,7 231,6 12,8 11,2 15,6 1994 481,3 258,0 223,3 12,5 10,9 15,0 1995 433,1 232,7 200,4 11,2 9,8 13,5 1996 428,2 229,8 198,4 11,1 9,7 13,4 1997 412,7 221,1 191,6 10,7 9,3 12,9 1998 395,6 214,1 181,5 10,2 9,0 12,2 1999 382,0 208,2 173,8 9,9 8,8 11,7 2000 378,3 208,3 170,0 9,8 8,8 11,4 2001 368,2 205,7 162,5 9,5 8,3 10,4 2002 353,8 197,5 156,3 9,3 8,4 10,7 2003 351,1 199,6 151,5 9,2 8,5 10,3 2004 356,1 204,9 151,2 9,3 8,7 10,3 2005 364,4 211,2 153,2 9,5 9,0 10,4 2006 374,2 218,0 156,2 9,8 9,3 10,5 Źródło: Roczniki Demograficzne GUS, 1990-2007.
Wykres 1.1.A. Urodzenia żywe (w tysiącach) w latach 1989-2006 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 Polska Miasto Wieś 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowano na podstawie danych tablicy 1.1. Wykres 1.1.B. Urodzenia żywe na 1000 ludności w latach 1989-2006 20 15 Polska Miasto Wieś 10 5 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowano na podstawie danych tablicy 1.1. Urodzenia żywe na 1000 ludności Urodzenia żywe (w tysiącach)
82 Ewa Frąatczak neralnie udział w ogólnej strukturze urodzeń drugich obniżył się z poziomu 33,5% do 32,1% w latach 1989-2006. Z kolei udział urodzeń czwartej i wyższej kolejności obniżył się w latach 1989-2006 z poziomu 11,8% do poziomu 6,4%. Fakty te świadczą o tym, że dokonują sięzmiany w zachowaniach prokreacyjnych w Polsce, które znajdują swoje odzwierciedlenie (przekładają sięna) w zmianie struktury i wielkości rodzin (głównie rodzin nuklearnych) 4. Konsekwencją ich jest zmniejszanie się liczby i udziału rodzin wielodzietnych w Polsce w ogólnej strukturze rodzin 5. Wpłaszczyźnie uwarunkowań demograficznych zmniejszająca się liczba urodzeń w Polsce może byćwyjaśniana jako konsekwencja co najmniej dwóch czynników, tj. zmian w strukturze wieku rozrodczego kobiet oraz przemian wzorca płodności. Od początku lat dziewięćdziesiątych występują różnokierunkowe zmiany w strukturze wieku kobiet w okresie rozrodczym (15-49 lat) polegające na tym, że zwiększa się liczebność kobiet w wieku 15-24 lat, a od połowy lat dziewięćdziesiątych w wieku 15-29 lat, maleje natomiast liczebność kobiet w wieku 30-39 lat. Zmiany w strukturze wieku rozrodczego kobiet w ostatnich latach nie są zatem per saldo przyczyną spadku liczby urodzeń, a nawet w znacznym stopniu osłabiają ich spadek. Co zatem dzieje się z drugą determinantą zmian, tj. zmianą wzorca płodności kobiet? W analizach demograficznych mianem wzorca płodności określa się rozkład cząstkowych (rocznych lub pięcioletnich dla wieku 15-49 lat) współczynników płodności według wieku. Stosowne informacje o 4 Rodzinę nuklearną definiuje się jako rodzinę składającą sięz rodziców (rodzica) i ich niezamężnych dzieci. 5 Świadczą o tym m.in. wyniki kolejnych Narodowych Spisów Powszechnych: NSP 1988 i NSP 2002.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 83 zmianie wzorca płodności w latach 1989-2006 w Polsce z u- względnieniem zmian w mieście i na wsi przedstawiają wykresy: 1.2.A, 1.2.B, 1.2.C. W całym okresie transformacji obserwuje się znaczące zmiany wzorca płodności kobiet. Z zamieszczonych na wykresach krzywych przedstawiających zmiany wzorca płodności w Polsce z podziałem na miasto i wieś wynika skala zmian, która dotyczy głównie wieku najwyższej płodności, tj. roczników w wieku 20-29 lat. Można wnioskować, że w Polsce nastąpiła wyraźna zmiana wzorca płodności wyrażająca się w spadku natężenia urodzeń we wszystkich grupach wieku, w zróżnicowanej dynamice spadku płodności różnych grup wieku, w wyrównaniu się współczynników płodności w grupach wieku o najwyższej płodności, tj. 20-24 lat i 25-29 lat, oraz we wzroście udziału grup wieku 25-29 lat i 30-34 lat w ogólnym współczynniku płodności. W roku 2006 grupą o najwyższej płodności była grupa 25-29 lat. Kierunek zmian był podobny w mieście i na wsi, choć krzywe płodności różnią sięnie tylko spłaszczeniem, ale i wiekiem płodności maksymalnej. Zmiany te obrazują krzywe płodności dla lat 1989, 2000, 2006 (rozkład współczynników płodności dla pojedynczych grup wieku) przedstawione na wykresach). W Polsce w roku 1989 wiekiem maksymalnej płodności był wiek 22 lat, w roku 2006 odpowiednio wiek 26 lat. W rozkładach krzywej płodności (wzorca płodności) wyraźnie widoczna jest zmiana kształtu krzywej, która polega na spłaszczeniu rozkładu i zmianie jego asymetrii. Zmiany wzorca płodności odnoszą się zarówno do miasta, jak i do wsi. Z przedstawionych na wykresach wzorcach płodności wyraźnie widać, że różnice pomiędzy krzywymi dla miasta i dla wsi ulegają zmniejszeniu, co może stanowić podstawę do wnioskowania, że wzorce płodności w mieście i na wsi upodabniają się (różnice się zmniejszają).
Wykres 1.2.A. Współczynnik płodności kobiet w latach 1989, 2000, 2006, Polska (urodzenia żywe na 1000 kobiet) 250 200 1989 2000 2006 150 100 50 0 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Wykres 1.2.B. Współczynnik płodności kobiet w latach 1989, 2000, 2006, miasta (urodzenia żywe na 1000 kobiet) 250 200 1989 2000 2006 150 100 50 0 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
250 200 150 100 50 0 Wykres 1.2.C. Współczynnik płodności kobiet w latach 1989, 2000, 2006, wieś (urodzenia żywe na 1000 kobiet) 1989 2000 2006 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
86 Ewa Frąatczak Syntetycznym miernikiem przemian płodności jest współczynnik dzietności (w literaturze przedmiotu określany jako współczynnik dzietności teoretycznej, całkowity współczynnik płodności lub przekrojowy współczynnik dzietności). Współczynnik dzietności wyznaczany jest jako suma cząstkowych współczynników płodności, określa średnią liczbę dzieci, którą urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat), zakładając, że intensywność urodzeń pozostałaby niezmienna na poziomie roku badanego. Niezmienna intensywność urodzeń oznacza brak zmian wzorca płodności, czyli inaczej utrzymywanie się stałego rozkładu cząstkowych współczynników płodności według wieku. Współczynnik dzietności na poziomie 2,10-2,15 jest współczynnikiem prostej zastępowalności pokoleń, co należy interpretować jako sytuację, w której na jedną kobietę w wieku rozrodczym przypada niewiele ponad dwoje dzieci. Taki poziom współczynnika zapewnia, że pokolenie rodziców będzie zastąpione przez pokolenie dzieci. Nadwyżka współczynnika niewiele ponad wartość 2 jest tzw. rezerwą na konsekwencje zmian związanych z umieralnością, co oznacza, że nie wszystkie noworodki żywo urodzone dożyją wieku swoich rodziców (zatem jest to poprawka czy też rezerwa na zmiany związane z umieralnością). Stosowne dane o zmianach w wartości syntetycznej miary reprodukcji zamieszczone są w tablicy 1.2. W latach 1989-2006 współczynnik dzietności systematycznie obniżał się z poziomu 2,1 w roku 1989 do poziomu 1,3 w roku 2006, co stanowi spadek o 38,1%. Zatem w ciągu tego okresu dzietność kobiet w Polsce obniżyła sięo 0,8 dziecka. W roku 1989 współczynnik dzietności był na granicy prostej zastępowalności pokoleń, zaś w roku 2006 dużo poniżej tej granicy. W miastach współczynnik dzietności ogólnej obniżył się w analogicznym okresie z wartości 1,7 do 1,2 (spadek o 30,0%), na wsi z wartości 2,6 do 1,4 (spadek o 46,0%). Warto jeszcze raz
Tablica 1.2. Współczynnik dzietności, przeciętny wiek matek przy urodzeniu dziecka Lata Współczynnik dzietności Przeciętny wiek matek przy urodzeniu dziecka w latach* Polska Miasto Wieś Polska Miasto Wieś 1989 2,1 1,7 2,6 26,8 26,2 26,7 1990 2,0 1,7 2,6 26,7 26,1 26,6 1991 2,0 1,6 2,6 26,7 26,3 26,6 1992 1,9 1,5 2,5 26,7 26,4 26,7 1993 1,8 1,5 2,3 26,9 26,6 26,9 1994 1,7 1,4 2,3 27,0 26,8 27,1 1995 1,5 1,3 2,0 26,9 26,9 27,0 1996 1,5 1,3 1,9 26,9 26,9 27,1 1997 1,5 1,2 1,9 26,9 27,1 27,2 1998 1,4 1,2 1,8 26,6 27,2 27,2 1999 1,4 1,2 1,7 26,9 27,3 27,3 2000 1,4 1,2 1,6 26,9 27,5 27,2 2001 1,3 1,2 1,5 26,6 27,7 27,4 2002 1,2 1,1 1,5 27,2 27,9 27,5 2003 1,2 1,1 1,4 27,3 28,0 27,6 2004 1,2 1,1 1,4 27,6 28,2 27,8 2005 1,2 1,5 1,4 27,7 28,4 27,9 2006 1,3 1,2 1,4 28,3 28,6 28,0 * Jest to średnia wieku przy urodzeniu dziecka dowolnej kolejności w danym roku kalendarzowym. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Roczniki Demograficzne GUS, 1990-2007.
88 Ewa Frąatczak przypomnieć, że współczynnik dzietności z przedziału 2,10-2,15 określa się przy istniejącej umieralności jako poziom zapewniający prostą zastępowalność pokoleń. Oznacza to, że na jedną kobietę w wieku rozrodczym 15-49 lat przypada średnio nieco ponad dwoje dzieci. Należy podkreślić, że w miastach współczynnik dzietności poniżej wartości 2,1 występuje od roku 1963. Po jego wzroście w latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych do 2,14, od roku 1983 współczynnik dzietności zaczął się systematycznie obniżać. Na wsi współczynnik dzietności poniżej poziomu 2,1 wystąpił w 1995 r., po okresie systematycznego spadku od roku 1983. Skłania to do wniosku, że wzorce płodności obserwowane znacznie wcześniej w miastach z pewnym opóźnieniem czasowym pojawiają sięna obszarach wiejskich (różnica ta wynosi ok. 11-13 lat). Kolejną cechą charakterystyczną związaną ze zmianą wzorca płodności i przemianami dzietności w Polsce jest wzrost średniego wieku matek przy urodzeniu dziecka. W roku 1989 przeciętny wiek wzrósł z poziomu 26,8 lat do 28,3 lat, w miastach odpowiednio z 26,2 do 28,6 lat, na wsi z poziomu 26,7 do 28,0 lat. Można zatem powiedzieć, że w analizowanym okresie przeciętny wiek matek przy urodzeniu dziecka w Polsce wzrósł o ponad 2 lata. Aktualnie nie obserwuje się istotnych różnic co do wartości tej miary pomiędzy miastem a wsią. Poziom współczynnika dzietności sytuuje Polskę w grupie krajów o bardzo niskiej płodności (za granicę tę uważa się wartość współczynnika dzietności równą 1,3). Jest to sytuacja, którą należy uznać za niekorzystną, wręcz krytyczną. Utrzymywanie się tak niskiego współczynnika dzietności przez dłuższy okres doprowadzi (i już doprowadza) do niekorzystnych zmian i deformacji w strukturze wieku ludności Polski, co znajduje ibędzie znajdować swoje przełożenie na relacje międzypokoleniowe (międzygeneracyjne). Warto podkreślić, że zmiany w poziomie płodności w Polsce nie rozpoczęły sięwraz z początkiem
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 89 transformacji; jest to długotrwały proces trwający od połowy lat pięćdziesiątych lub wcześniejszych. Okres transformacji radykalnie nasilił i przyspieszył te zmiany. Zmiany płodności i dzietności wpłynęły na zmianę modelu rodziny nuklearnej w Polsce w okresie ostatnich piętnastu lat. Na początku okresu transformacji była to rodzina z dominującą liczbą dzieci równą dwa, obecnie jest to rodzina z dominującą liczbą dzieci równą jeden (por. Frątczak, Kozłowski, 2005). Według raportu Eurostatu 2005 Polska w 2005 r. znajdowała sięw grupie dziewięciu krajów z ubytkiem naturalnym i w grupie trzech krajów Unii Europejskiej z ubytkiem migracyjnym. Niepokojącym zjawiskiem w Polsce jest ciągle niski poziom dzietności, który w roku 2005 wynosił 1,24 dziecka na kobietę, w roku 1989 współczynnik ten kształtował się na poziomie ok. 2,1 dziecka. Wartość współczynnika dzietności dla Polski na poziomie 1,24 plasuje Polskę na ostatnim 25. miejscu, co oznacza, że Polska ma najniższy współczynnik dzietności wśród krajów Unii w roku 2005. Bardzo zbliżoną do Polski dzietność mają kraje: Republika Czech (1,28), Słowacja (1,25), Słowenia (1,26). Najwyższą dzietność wśród krajów Unii w roku 2005 odnotowano: we Francji (1,94), w Irlandii (1,88), Danii, Finlandii i Wielkiej Brytanii (1,8) por. wykres 1.3. Oznacza to, że w Polsce przeciętna dzietność jest niższa o ok. 0,3 dziecka na kobietę w porównaniu do poziomu 25 krajów Unii (gdzie współczynnik wynosi 1,52) i niższa o ok. 0,7 w porównaniu do Francji (gdzie współczynnik wynosi 1,94). Znaczącą większość urodzeń w Polsce stanowią urodzenia małżeńskie, ale ich udział zmniejsza się na rzecz urodzeń pozamałżeńskich (tablica 1.3). W roku 2006 urodzenia pozamałżeńskie stanowiły 18,9% ogółu urodzeń żywych (21,7% w mieście i 14,9% na wsi). Wśród urodzeń pozamałżeńskich urodzenia nastolatek, tj. kobiet w wieku poniżej 19 lat, stanowiły ok. 35%. Dwie trzecie ogółu urodzeń pozamałżeńskich przypada na miasto, jedna trzecia na wieś.
Wykres 1.3. Współczynnik dzietności, Europa, wybrane kraje, 1995, 2005 * 2004 zamiast 2005 (brak: Lichtenstein, Francja, Turcja) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu: http://epp. eurostat.ec.europa.eu
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 91 Tablica 1.3. Urodzenia pozamałżeńskie w % ogółu urodzeń żywych Lata Polska Miasto Wieś 1989 5,8 7,3 4,1 1990 6,2 7,8 4,4 1991 6,6 9,2 4,9 1992 7,2 9,8 4,9 1993 8,2 10,5 5,6 1994 9,0 11,5 6,1 1995 9,5 12,0 6,5 1996 10,2 12,8 7,8 1997 11,0 13,7 7,8 1998 11,6 14,3 8,3 1999 11,7 14,4 8,4 2000 12,1 14,8 8,8 2001 13,2 15,9 9,7 2002 14,4 17,4 10,7 2003 15,8 18,8 11,9 2004 17,1 20,2 13,0 2005 18,5 21,5 14,3 2006 18,9 21,7 14,9 Źródło: Roczniki Demograficzne GUS, 1990-2007. Wcałej Unii udział urodzeń pozamałżeńskich stanowi ok. 1/3 ogólnej liczby urodzeń żywych. Jego poziom jest bardzo zróżnicowany. Polska z poziomem wskaźnika równym 18,9% należy do mniej licznej grupy krajów mających wartość wskaźnika poniżej przeciętnej. Niższy od Polski wskaźnik w
92 Ewa Frąatczak roku 2005 miały: Cypr (4,4%), Grecja (5,1%), Włochy (17,3%). Najwyższą wartość odsetka urodzeń pozamałżeńskich w roku 2005 odnotowano wśród krajów Europy w Islandii (64%), Estonii (58%), Szwecji (55%), Norwegii (51%). Systematyczny wzrost po roku 1989 odsetka urodzeń pozamałżeńskich w Polsce, w miastach w roku 2006 osiągnął poziom prawie 22%, świadczy, że w Polsce dokonują sięzmiany w formie rodziny, co może oznaczać wzrost liczby rodzin opartych na nieformalnych związkach. Ale jednocześnie warto podkreślić, że w porównaniu do wskaźników w Unii Europejskiej poziom prawie 19% urodzeń pozamałżeńskich w Polsce w roku 2006 świadczy o silnym związku płodności z małżeńskością w naszym kraju. Oznacza to, że ok. 80% dzieci rodzi się w związkach opartych na małżeństwie. 2. Proces zawierania i rozpadu małżeństw Okres transformacji społeczno-ekonomicznej w Polsce cechuje się dość znaczącymi przemianami w procesie formowania się i rozpadu małżeństw, czego następstwem są zmiany modelu rodziny w wymiarze mikro- jednostek oraz zmiany wskładzie i wielkości rodzin i gospodarstw. L. Kocik we wstępie do książki Wzory małżeństwa i rodziny. Od tradycyjnej jednorodności do współczesnych skrajności (2002, s. 7) stwierdza: Chyba najbardziej swoistą i podstawową cechą rodziny jest to, że istnieje ona od zarania dziejów ludzkości jako rzeczywistość społeczna trwała i zmienna zarazem. Ta najstarsza i najważniejsza instytucja społeczna z jednej strony podlega zmianom zachodzącym w całokształcie życia społecznego, z drugiej jednak hamuje i ogranicza żywiołowość tych zmian oraz ich tempo i zakres. Stanowi więc najbardziej stabilny i stabilizujący czynnik
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 93 struktury świata społecznego na przestrzeni dziejów [...]. Jest ona bowiem warunkiem istnienia ładu społecznego oraz tożsamości i określoności genealogicznej jednostki. Bez rodziny nie może istnieć społeczeństwo w dotychczasowym jego rozumieniu. A. Kwak w pracy Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja (2005, s. 7) pisze: Niemal wszystkich interesuje pytanie: co dzieje się ze współczesną rodziną?. W pracy zbiorowej pt. Oblicze współczesnej rodziny polskiej, pod redakcją ks. B. Mierzwińskiego i E. Dybowskiej (2003, s. 13), czytamy: Rodzina jest podstawową komórką każdego społeczeństwa. To twierdzenie nie jest truizmem [...] Od zrozumienia tej prawdy, od uwzględnienia jej we wszystkich aspektach życia, zależy profit następnych pokoleń. Wymowne hasło Jana Pawła II: Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę Autorzy przyjęli jako motto pracy zbiorowej. Rozdział pierwszy zatytułowali: Jaka jesteś rodzino? Nie jest naszym celem danie odpowiedzi na postawione przez licznie cytowanych autorów pytania dotyczące przemian rodziny, jednak mając na uwadze zakres i ważność zmian, posiłkując się danymi statystycznymi, odpowiemy na pytanie: jakie zmiany nastąpiły w procesie formowania się rodzin (zawierania małżeństw) i ich rozpadu w Polsce w latach 1989-2006? Polska należy do krajów, w których zdecydowana większość rodzin to rodziny oparte na małżeństwie, świadczą o tym m.in. wyniki dwóch ostatnich Narodowych Spisów Powszechnych, NSP 1988 i NSP 2002. Okres transformacji odznaczył się dość dużymi zmianami, zarówno w procesie formowania się małżeństw, jak i ich rozpadu. Stosowne dane liczbowe zamieszczone są w tablicy 2.1.
Tablica 2.1. Małżeństwa i rozwody w Polsce w latach 1989-2006 Lata Małżeństwa w tysiącach Małżeństwa na 1000 ludności Rozwody w tysiącach Współczynnik rozwodów (na 10 tys. ludności) Współczynnik rozwodów (na 1000 nowo zawartych małżeństw) Polska Miasto Wieś Polska Miasto Wieś Polska Polska Miasto Wieś Polska Miasto Wieś 1989 255,7 155,8 99,9 6,7 6,8 6,7 47,2 12,4 16,7 5,4 184,6 246,7 82,2 1990 255,4 141,0 114,4 6,7 6,1 7,7 42,4 11,1 14,7 4,8 166,2 243,3 63,7 1991 233,2 128,1 105,1 6,1 5,5 7,0 33,8 8,8 11,8 3,6 145,0 215,7 51,2 1992 217,3 120,5 96,8 5,7 5,1 6,5 32,0 8,4 11,3 3,2 147,4 219,9 48,6 1993 207,7 119,6 88,1 5,4 5,1 5,9 27,9 7,3 9,8 2,7 134,3 194,1 45,0 1994 207,7 120,3 87,4 5,4 5,1 5,9 31,6 8,2 11,1 3,0 152,0 219,2 50,5 1995 207,1 121,0 86,1 5,4 5,1 5,8 38,1 9,9 13,2 4,1 184,1 259,1 60,8 1996 203,6 120,5 83,1 5,3 5,1 5,6 39,5 10,2 13,6 4,3 193,7 267,1 76,4 1997 204,9 121,6 83,3 5,3 5,1 5,6 42,5 11,0 14,7 4,5 207,7 288,2 80,4 1998 209,4 125,2 84,2 5,4 5,3 5,7 45,2 11,7 15,8 4,6 216,0 300,1 81,8 1999 219,4 132,0 87,4 5,7 5,5 5,9 42,2 10,9 14,9 4,4 191,5 269,1 73,5 2000 211,2 128,2 83,0 5,5 5,4 5,7 42,8 11,1 15,4 4,5 202,5 281,2 80,2 2001 195,1 118,2 76,9 5,1 5,0 5,2 45,3 11,7 16,1 4,7 232,2 323,2 91,5 2002 191,9 115,8 76,1 5,0 4,9 5,2 45,4 11,8 16,2 4,7 237,2 330,4 93,1 2003 195,4 118,7 76,7 5,1 5,1 5,2 48,6 12,7 17,4 5,2 248,8 344,3 99,9 2004 191,8 116,4 75,4 5,0 5,0 5,1 56,3 14,7 19,6 7,0 293,2 394,8 136,4 2005 206,9 125,6 81,3 5,4 5,4 5,5 67,6 17,7 23,0 9,3 326,6 426,7 170,3 2006 226,2 125,6 89,0 5,5 5,5 5,6 71,9 18,9 24,9 9,3 317,9 422,2 155,1 Źródło: Roczniki Demograficzne GUS, 1990-2007.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 95 W Polsce w roku 2006 zawarto 226,2 tys. małżeństw, tj. prawie o 30 tys. mniej niż w roku 1989. Większość z tej liczby małżeństw, bo 56%, to małżeństwa zawarte wśród ludności miejskiej. Współczynnik małżeństw, liczony jako liczba małżeństw na 1000 ludności, obniżył swoją wartość w badanym okresie odpowiednio z poziomu 6,7 do 5,5. Spadek wartości tego współczynnika był bardzo podobny w miastach i na wsi. Z wartości tych wskaźników dla roku 2006 wynika, że intensywność zawierania małżeństw wśród ludności miejskiej i wiejskiej jest na podobnym poziomie. Zmiany natężenia zawierania małżeństw związane są z przemianami wzorca zawierania pierwszych małżeństw zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. Stosowne dane informujące o zmianie tego wzorca zawierają: tablica 2.2 oraz wykres 2.1.A i 2.1.B. Czym zatem charakteryzują się owe zmiany wzorca zawierania pierwszych małżeństw? Odpowiadając na tak postawione pytanie, należy wymienić co najmniej trzy fakty: 1. Obserwuje się zmniejszanie się tendencji do zawierania pierwszych małżeństw, zarówno wśród kobiet jak i wśród mężczyzn. W roku 1989 na każde 100 kobiet w wieku do 50. roku życia 90 zawierało pierwsze małżeństwo, wśród mężczyzn wskaźnik ten wynosił odpowiednio 82%. W roku 2006 przeciętnie na każde 100 osób stanu wolnego (kawaler, panna) pierwsze małżeństwo zawierało ok. 66 osób. Oznacza to, że intensywność zawierania pierwszych małżeństw zmniejszyła się o ok. 30% w przypadku mężczyzn i o ok. 37% w przypadku kobiet. Obserwowana skala zmian, jak na tak krótki okres, wydaje się dość znacząca. 2. Obserwuje się zmianę natężenia zawierania pierwszych małżeństw według wieku (por. wykres 2.1.A i 2.1.B). Największa intensywność zawierania pierwszych małżeństw, obserwowana w grupie wieku 20-24 lat, przesuwa się na grupy
96 Ewa Frąatczak Tablica 2.2. Współczynnik zawierania pierwszych małżeństw według płci, przeciętny wiek przy zawarciu pierwszego małżeństwa w latach 1989-2006 Lata Współczynnik zawierania pierwszych małżeństw Przeciętny wiek przy zawarciu pierwszego małżeństwa Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety 1989 0,82 0,90 25,04 22,71 1990 0,84 0,89 24,90 22,61 1991 0,76 0,80 25,03 22,68 1992 0,70 0,74 25,06 22,72 1993 0,67 0,70 25,22 22,79 1994 0,66 0,69 25,35 22,93 1995 0,64 0,66 25,56 23,13 1996 0,63 0,65 25,63 23,22 1997 0,63 0,64 25,85 23,44 1998 0,64 0,65 26,02 23,62 1999 0,68 0,67 26,12 23,8 2000 0,65 0,65 26,42 24,08 2001 0,60 0,59 26,68 24,32 2002 0,58 0,58 26,98 24,61 2003 0,58 0,58 27,23 24,87 2004 0,57 0,57 27,46 25,09 2005 0,60 0,61 27,65 25,29 2006 0,65 0,66 27,87 25,46 1989=100% 79,30 73,3 111,30 112,11 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Wykres 2.1.A. Nowożeńcy według wieku w momencie zawierania małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000 i 2006 Polska, kobiety 20,5 17,7 15-19 12,2 6,0 20-24 25-29 51,1 54,7 52,7 42,0 14,2 14,4 21,7 34,5 4,3 30-34 5,8 4,7 9,0 3,1 2,6 35-39 2,3 2,7 2,6 3,3 40-49 3,4 2,8 2,7 3,0 1989 1995 2000 2006 50 i więcej 3,1 3,0 0 10 20 30 40 50 60 Źródło: Dane GUS
Wykres 2.1.B. Nowożeńcy według wieku w momencie zawierania małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000 i 2006 Polska, mężczyźni 3,2 4,5 15-19 2,6 0,9 47,1 48,3 20-24 40,7 26,0 28,6 28,2 25-29 35,2 43,9 30-34 8,5 9,1 9,1 15,8 3,8 4,0 35-39 3,8 4,9 3,1 3,7 40-49 4,2 4,1 3,8 4,1 50 i więcej 1989 1995 2000 2006 4,4 4,3 0 10 20 30 40 50 60 Źródło: Dane GUS.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 99 starsze, tj. na wiek 25-29 i 30-34 lat. Aktualnie, grupą wieku, która charakteryzuje się dużą intensywnością zawierania pierwszych małżeństw, i jak wcześniej była mowa w ocenie przemian płodności, równie ważną ze względu na proces prokreacji jest grupa wieku 25-29 lat. 3. Obserwuje się wzrost przeciętnego wieku przy zawieraniu małżeństwa, zarówno wśród kobiet jak i wśród mężczyzn (por. dane tablicy 2.2). Zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn przeciętny wiek zwiększył się o ponad dwa lata. W roku 2006 mężczyźni zawierali pierwsze małżeństwo w wieku 28 lat, kobiety w wieku 25,5 lat. Mechanizm opisanych przemian w procesie formowania się małżeństwa (rodziny) wskazuje, że wyraźnie zaznaczyła się tendencja do odkładania w czasie decyzji o zawarciu małżeństwa, a co za tym idzie również decyzji o urodzeniu pierwszego czy kolejnych dzieci w rodzinie. Jest wiele czynników, które leżą u podstaw takich decyzji, wśród nich należy wymienić m.in.: wydłużenie okresu edukacji młodych ludzi, chęć zdobycia lepszej pozycji na rynku pracy, a tym samym sprostania oczekiwaniom i występującej na nim konkurencji, chęć uzyskania niezależności ekonomicznej, wreszcie zmiany w postawach i zachowaniach, które przekładają się na postawy i zachowania. Jest to bardzo złożony i uwarunkowany społecznie, ekonomicznie i kulturowo proces związany z podejmowaniem decyzji życiowych, w tym decyzji wiążących się z założeniem rodziny. Proces ten wymaga permanentnych wielodyscyplinarnych badań ogólnopolskich, których w Polsce brakuje.
100 Ewa Frąatczak Rozwody i separacje W latach 1989-2006 odnotowano stosunkowo duży wzrost liczby rozwodów. W 2006 r. rozwiodło się ok. 71,9 tys. par małżeńskich, podczas gdy w roku 1989 47,2 tys., co oznacza wzrost liczby orzekanych rozwodów o 52,3%. W roku 1989 przeciętnie na 1000 nowo zawartych małżeństw 185 uległo rozwiązaniu, w roku 2006 liczba ta wzrosła do 318. Intensywność rozwodów w całym okresie objętym analizą jest znacznie większa (prawie trzykrotnie) w miastach niż na wsi (por. dane tablicy 2.1 oraz wykres 2.2). Wykres 2.2. Liczba rozwodów w latach 1989-2006 (w tysiącach) Źródło: Dane tablicy 2.1. Z analiz szczegółowych wynika (Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku, http://www. stat.gov.pl/gus/45_3906_plk_html.htm, s. 7, 8), że w ponad 60% przypadków powództwo o rozwód wnosi kobieta. Nato-
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 101 miast orzeczenie rozwodu z winy żony następuje w niespełna 3% przypadków, ale najczęściej w ponad 70% przypadków wina nie jest orzekana. Najczęstsze przyczyny rozwodów to alkoholizm (męża), zdrada lub trwały związek uczuciowy z inną osobą, brak zainteresowania rodziną oraz znęcanie się fizyczne. Rozwiedzeni małżonkowie przeżywają ze sobą średnio 13 lat. Z danych dotyczących rozwodów w roku 2006 wynika, że ok. 68% małżeństw wychowywało w momencie rozwodu prawie 72 tys. nieletnich dzieci (będących w wieku do 18 lat). Najczęściej (w 64% przypadków) sąd przyznaje opiekę nad dziećmi wyłącznie matce, wyłącznie ojcu jedynie w 3,5% przypadków, a w ponad 30% władza rodzicielska jest sprawowana przez oboje rodziców. Od 1999 r. w prawodawstwie polskim istnieje instytucja separacji, która stanowi alternatywną do rozwodu formę ustania związku (tj. rozwiązania więzi cywilnoprawnych pomiędzy małżonkami). Liczba orzekanych separacji wzrasta dość intensywnie z poziomu ok. 1,3 tys. w roku 2000 do poziomu 11,6 tys. w roku 2005 i ok. 8 tys. w roku 2006. Z danych statystycznych wynika, że ok. 2/3 liczby separacji ma miejsce w miastach. Obok rozwodu w Polsce główną przyczyną rozpadu małżeństwa jest śmierć jednego ze współmałżonków. Wykres 2.3 zamieszcza stosowne informacje na ten temat. Przez dość długi okres w Polsce sytuacja była względnie stabilna, co oznaczało, że śmierć jednego ze współmałżonków była przyczyną rozpadu małżeństwa w ok. 80% przypadków, w pozostałej części, tj. w 20%, przyczyną był rozwód. Zasadnicze zmiany w tej strukturze można zauważyć w okresie transformacji. Polegają one na wzroście udziału rozwodu jako przyczyny rozpadu małżeństwa. Dla przykładu w roku 2006 rozwód jako przyczyna rozwiązania małżeństwa wystąpił w 31% przypadków, śmierć współmałżonka odpowiednio w 69%.
102 Ewa Frąatczak Wykres 2.3. Rozpad małżeństw w Polsce w latach 1989, 1995, 2000 i 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Kolejnym nowym zjawiskiem obserwowanym w okresie transformacji jest ujemny bilans małżeństw, co oznacza, że liczba małżeństw rozwiązanych jest wyższa niż zawartych. Wartość ujemnego bilansu małżeństw wynosiła 10,4 tys. w roku 1995 i odpowiednio 6,4 tys. w roku 2006. Wszystkie przytoczone fakty informujące o zmianach w procesie formowania się i rozpadu małżeństw świadczą, że proces zmian składu, struktury i wielkości rodziny w Polsce jest znaczący. Zmiany w procesie zawierania i rozpadu małżeństw wraz z procesem prokreacji oraz zmianami w umieralności i migra-
Tablica 2.3. Struktura rodzin według składu dane NSP 1988 i 2002 Typy rodziny Ogółem Miasto Wieś 1988 2002 1988 2002 1988 2002 Ogółem 10226,2 10457,6 6364,4 6596,9 3851,8 3860,7 Małżeństwa bez dzieci 2329,1 2369,8 1418,4 1542,6 910,7 827,2 Małżeństwa z dziećmi 6323,2 5860,3 3873,8 3511,2 2449,4 2349,1 Partnerzy bez dzieci. 86,7. 69,9. 16,8 Partnerzy z dziećmi. 110,7. 78,1. 32,6 Matki z dziećmi 1395,7 1798,3 957,9 1241,3 437,8 557,0 Ojcowie z dziećmi 178,2 231,8 114,3 153,8 63,9 78,0 W odsetkach Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Małżeństwa bez dzieci 22,8 22,7 22,3 23,4 23,6 21,4 Małżeństwa z dziećmi 61,8 56,0 60,9 53,2 63,4 60,9 Partnerzy bez dzieci. 0,8. 1,1. 0,4 Partnerzy z dziećmi. 1,1. 1,2. 0,9 Matki z dziećmi 13,7 17,2 15,0 18,8 11,3 14,4 Ojcowie z dziećmi 1,7 2,2 1,8 2,3 1,7 2,0 Źródło: Dane GUS NSP 1988, NSP 2002.
104 Ewa Frąatczak cji decydują o aktualnym stanie rodzin i gospodarstw domowych. Pełne dane statystyczne na ten temat pochodzą z Narodowych Spisów Powszechnych. Informacje dotyczące struktury rodzin przedstawia tablica 2.3. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 w Polsce było: 9,8 mln gospodarstw domowych rodzinnych w gospodarstwach domowych rodzinnych było 10,5 mln rodzin, w skład których wchodziło 33,1 mln osób, tj. 86,7% ludności kraju, w 88,0% przypadków w gospodarstwie domowym wyłoniono tylko jedną rodzinę. Na ogólną liczbę 10,5 mln rodzin małżeństwa z dziećmi stanowiły 56%, matki z dziećmi 17,2%, ojcowie z dziećmi 2,2%. Oznacza to, że ¾ rodzin w Polsce (z obojgiem rodziców lub jednym z nich) to rodziny posiadające dzieci. W Narodowym Spisie Powszechnym 2002 spisano 197,4 tys. związków typu kohabitacja (par nieformalnych), z czego 75% mieszkało w miastach większość par nieformalnych (56,1%) posiadała dzieci, rodziny oparte na związkach nieformalnych (partnerzy bez dzieci i partnerzy z dziećmi) stanowiły łącznie 1,9% w ogólnej liczbie rodzin w roku 2002. Porównując zmiany składu rodzin w okresie pomiędzy dwoma spisami: NSP 1988 i NSP 2002, warte odnotowania są następujące zmiany: znacząco obniżył się udział małżeństw z dziećmi w o- gólnej liczbie rodzin z 61,8% do 56%, wzrósł udział rodzin niepełnych (rodzin z jednym rodzicem) z 15,4% do 19,4%.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 105 3. Umieralność Zagadnienie umieralności jest bardzo szerokie, obejmuje wiele aspektów zarówno w odniesieniu do przekroju analizy, jak i do stosowanych mierników 6. W tej części tekstu ograniczymy się do wybranych zagadnień tematycznych, którymi są: umieralność ogółem, umieralność niemowląt oraz przeciętne dalsze trwanie życia. Generalnie lata 1989-2006 charakteryzują siępozytywnymi zmianami w zakresie przemian umieralności. Ogólne informacje o liczbie zgonów i ich natężeniu zamieszczone są w tablicy 3.1. Od roku 1992 ogólna liczba zgonów w Polsce jest poniżej 400 tys. rocznie, a od roku 2000 oscyluje wokół 370 tys. Spadek natężenia zgonów zaczął się dopiero po 1991 r. Współczynnik zgonów w latach 1989-2006 obniżył się o ok. 6%. Poziom umieralności jest zróżnicowany ze względu na wiek, płeć i miejsce zamieszkania. Stosowne informacje zawiera tablica 3.2. Oceniając zmiany w umieralności według płci i wieku (dokładniej: grup wieku; por. tablica 3.2), należy podkreślić, że we wszystkich grupach wieku przeważała umieralność mężczyzn. Nadwyżka umieralności mężczyzn w porównaniu do poziomu umieralności kobiet określana jest jako nadumieralność mężczyzn. W literaturze przedmiotu, w odniesieniu do umieralności, funkcjonuje jeszcze określenie przedwczesna umieralność. Termin ten oznacza umieralność dorosłych w młodym i średnim wieku. Zwykle jest to umieralność między 15. a 59. rokiem życia. Różnica między poziomem umieralności kobiet i mężczyzn w Polsce powiększała sięzwłaszcza w latach 1990-2005 dla grup wieku od 20-24 lat do 35-44 lat. 6 Więcej na ten temat w: Balicki,Frątczak,Nam,Przemiany ludnościowe, rozdz. III i V.
Tablica 3.1. Zgony i umieralność w Polsce 1989-2006 Zgony (w tysiącach) Zgony na 1000 ludności Lata Polska Miasto Wieś Polska Miasto Wieś 1989 384,0 214,7 169,3 10,3 9,7 11,2 1990 390,3 223,8 166,5 10,2 9,6 11,2 1991 405,7 234,1 171,6 10,6 10,0 11,5 1992 394,7 228,6 166,1 10,3 9,7 11,2 1993 392,3 226,0 166,3 10,2 9,6 11,2 1994 386,4 223,4 163,0 10,0 9,4 11,0 1995 386,1 223,3 162,8 10,0 9,4 11,0 1996 385,5 222,0 163,5 10,0 9,3 11,0 1997 380,2 220,9 159,3 9,8 9,3 10,7 1998 375,3 219,3 156,0 9,7 9,2 10,5 1999 381,4 223,6 157,8 9,9 9,4 10,6 2000 368,0 218,2 149,8 9,5 9,2 10,1 2001 363,2 215,6 147,6 9,5 9,1 10,0 2002 359,5 213,6 145,9 9,4 9,1 9,9 2003 365,2 216,3 148,9 9,6 9,2 10,1 2004 363,5 216,5 147,0 9,5 9,3 9,9 2005 368,3 219,4 148,9 9,7 9,4 10,1 2006 369,7 222,2 147,5 9,7 9,5 9,9 Źródło: Roczniki Demograficzne GUS, 1990-2007.
Tablica 3.2. Współczynnik zgonów według wieku (relacje według płci i miejsca zamieszkania) wybrane lata: 1990, 2000, 2005 Lata Grupy wieku 0-4 lat 5-9 10-14 15-19 20-24 25-34 35-44 45-54 55-59 60-64 65-69 70 lat iwięcej Współczynniki zgonów mężczyzn danej grupy wieku w procentach współczynników zgonów kobiet tej samej grupy wieku (współczynniki zgonów kobiet = 100%) 1990 128 150 200 275 425 328 283 291 275 250 210 131 2000 122 155 169 254 394 345 293 259 257 260 229 131 2005 119 100 162 288 448 364 308 277 259 262 249 136 Współczynniki zgonów ludności w miastach danej grupy wieku w procentach współczynników zgonów ludności na wsi tej samej grupy wieku (współczynniki zgonów ludności wsi = 100%) 1990 84 100 100 75 75 82 89 103 113 118 117 101 2000 104 89 87 71 78 89 93 94 101 101 102 97 2005 96 88 89 81 80 85 97 96 96 103 98 92 Źródło: Roczniki Demograficzne GUS, 1991-2006 oraz obliczenia własne.
108 Ewa Frąatczak Wmłodszych grupach wieku i starszych obserwowane zmiany wskazywały na zmniejszającą sięróżnicę w poziomie nadumieralności mężczyzn lub zmiany przebiegały różnokierunkowo. Oznacza to, że umieralność kobiet malała szybciej niż mężczyzn bądź że natężenie zgonów kobiet wykazywało oznaki stabilizacji, a mężczyzn w tym samym czasie rosło. Wyjątkowo dużą nadumieralność mężczyzn (stanowiącą ponad 200 lub 300% poziomu umieralności kobiet) obserwowano w Polsce w roku 2005 w grupach wieku 20-24, 25-34 i 35-44 lat (por. tablica 3.2). Tablica 3.3. Zgony według głównych grup przyczyn, Polska, 2000, 2005 Główna przyczyna zgonu ICD 10* Lata 2000 2005 Ogółem 100 100 Choroby układu krążenia 100-199 47,7 45,7 Nowotwory C00-D-48 23,4 25,1 Urazy i zatrucia V01-Y98 7,0 6,9 Choroby układu oddechowego J00-J99 5,0 5,0 Choroby układu trawiennego K00-K93 4,0 4,5 Pozostałe przyczyny dokładnie określone 5,9 5,8 Pozostałe przyczyny niedokładnie określone R00-R99 7,1 6,6 * ICD 10, Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Przyczyn Zgonów (10. Rewizja) Źródło: Dane Departament Statystyki Społecznej GUS, Warszawa 2006. Rocznik Demograficzny GUS, 2007. Kolejnym wymiarem analizy umieralności (dokładniej: zgonów) obok wieku i płci są główne przyczyny zgonów. Rozkład
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 109 zgonów według głównych grup przyczyn w Polsce dla lat 2000 i 2005 przedstawia tablica 3.3. Trzy pierwsze grupy przyczyn, tj. choroby układu krążenia, nowotwory, urazy i zatrucia, stanowiły w roku 2000 78,1% i odpowiednio w roku 2005 77,7% ogólnej liczby zgonów. Główną przyczyną zgonów zarówno mężczyzn, jak i kobiet były choroby układu krążenia, na drugim miejscu znalazły się nowotwory. Chociaż zmiany w latach 2000-2005 wskazują, że zmniejsza się w ogólnej strukturze udział zgonów z tytułu chorób układu krążenia, to wzrasta udział zgonów, których przyczyną są nowotwory. W szerszej perspektywie czasowej zmiany w rozkładzie zgonów według głównych grup przyczyn przedstawia wykres 3.1. Wykres 3.1. Zgony według przyczyn w latach 1990, 1995, 2000, 2005 i 2006 Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku, http://www.stat.gov.pl/gus/45_3906_plk_html.htm, wykres 5, s. 8.
110 Ewa Frąatczak W analizie GUS dotyczącej zgonów według przyczyn, szerzej umieralności, czytamy (Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku, http://www.stat.gov.pl/ gus/45_3906_plk_html.htm, s. 8, 9): Głównymi przyczynami zgonów w Polsce są choroby układu krążenia i choroby nowotworowe; stanowią one ponad 70% wszystkich zgonów, trzecią grupą przyczyn są urazy i zatrucia prawie 7%. Od kilku lat obserwuje się istotną poprawę w zakresie umieralności z powodu chorób układu krążenia; w pierwszej połowie lat 90-tych były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów, na początku tego stulecia prawie 48%, zaś w 2006 r. stanowiły 45,6% wszystkich przyczyn. Wśród kobiet umieralność w wyniku chorób układu krążenia jest zdecydowanie wyższa, stanowią one prawie 52% ogólnej liczby zgonów kobiet, wśród mężczyzn ok. 40%. Stopniowo zmniejsza się także odsetek zgonów powodowanych urazami i zatruciami, które stanowią obecnie 6,8% wszystkich zgonów, wobec prawie 7,6% na początku lat 90-tych. W tym przypadku także występuje duże zróżnicowanie umieralności według płci; wśród mężczyzn urazy i zatrucia stanowią 9,6% przyczyn zgonów, a wśród kobiet ok. 3,5%. Niekorzystnym zjawiskiem jest bardzo szybki wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi, przy jednoczesnym wzroście liczby nowych zachorowań. W 1990 r. nowotwory złośliwe były przyczyną 18,7% zgonów, w 2000 r. stanowiły 23%, obecnie 24,8% wszystkich przyczyn (wśród mężczyzn stanowią ok. 26%, kobiet ponad 23%). W 2006 r. standaryzowany współczynnik zgonów z powodu chorób układu krążenia wynosił 3,9, co oznacza, że co drugi- -trzeci zgon nastąpił w wyniku tych chorób. Począwszy od roku 1992 obserwuje się korzystne zjawisko spadku natężenia zgonów w następstwie chorób układu krążenia. Podczas gdy w 1991 r. na każde 100 tys. ludności zmarło z tej przyczyny 625 osób, w 2006 r. liczba ta zmniejszyła siędo 380. Wspomniany spadek umieralności dotyczył wszystkich grup wieku.
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 111 Umieralność niemowląt Współczynnik umieralności niemowląt dostarcza informacji o poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju oraz o jakości opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem. Źródłem danych, które są wykorzystywane przy liczeniu współczynnika zgonu niemowląt, są zgłoszenia urodzenia noworodka i karta zgonu. Obliczanie współczynnika zgonów niemowląt wymaga stosowania określonych formuł. W Polsce od roku 1994 współczynnik zgonów niemowląt oblicza się według wskazań ONZ 7. Na proces systematycznego spadku umieralności niemowląt wpływają przyczyny długoterminowe, do których możemy zaliczyć rozwój wiedzy medycznej, wzrost poziomu i zakresu opieki lekarskiej, poprawa warunków higieniczno-sanitarnych oraz socjalno-bytowych. Wykres 3.2 zamieszcza informacje o absolutnej liczbie zgonów niemowląt oraz o współczynniku zgonów niemowląt w Polsce w latach 1989-2006. Wcałym okresie powojennym umieralność niemowląt na wsi była dużowyższa niż w miastach. Główne przyczyny tego stanu rzeczy tkwiły w warunkach środowiskowych determinujących m.in. poziom i kulturę życia ludności. Począwszy od lat siedemdziesiątych różnice pomiędzy miastem a wsią stają się mniej widoczne. Ostatnie zaś lata wskazują, że natężenie umieralności niemowląt jest niższe na wsi w porównaniu do miasta. Współczynnik zgonów niemowląt w roku 1989 (liczba zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych) kształtował się na poziomie 19,1, co oznacza, że na 1000 urodzeń żywych w roku 1989 przeciętnie umierało 19 dzieci, które nie ukończyły 7 Dokładne informacje o formułach liczenia współczynnika zgonów niemowląt, definicji urodzenia żywego itd. w: Balicki, Frątczak,Nam,Przemiany ludnościowe, rozdz. III.
15 10 5 0 Wykres 3.2. Zgony i umieralność niemowląt: Polska miasto, wieś, lata 1989-2006 Zgony niemowląt w tysiącach Polska Miasta Wieś 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
25 20 15 10 5 0 Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych Polska Miasto Wieś 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
114 Ewa Frąatczak pierwszego roku życia. Współczynnik zgonów niemowląt w roku 2006 wynosił 6, co oznacza, że na 1000 urodzeń żywych w roku 2006 przeciętnie umierało 6 dzieci, które nie ukończyły pierwszego roku życia. Ryzyko zgonu w pierwszym roku życia obniżyło sięponad dwukrotnie z 19,1 zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych w 1989 r. do 6,0 w roku 2006. W porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi, poziom umieralności niemowląt w Polsce był i nadal jest wysoki. Współczynnik zgonów niemowląt w Polsce w roku 2006 był ponad dwukrotnie wyższy w porównaniu do innych krajów europejskich, dla których wartość tej miary wynosiła odpowiednio: Szwecja 2,4; Norwegia 3,1; Islandia 2,3, Finlandia 3, Czechy 3,4 (dane Eurostatu: http://epp.eurostat.ec. europa.eu). Zatem dystans, który dzieli Polskę od innych krajów, jest dość duży i jego pokonanie jest wielkim wyzwaniem. Przeciętne dalsze trwanie życia Przeciętne dalsze trwanie życia to średnia liczba lat, jaką ma jeszcze do przeżycia osoba w określonym wieku, przy założeniu stałego poziomu umieralności z okresu, dla którego opracowano tablice trwania życia. Miernik ten jest dość często wykorzystywany w porównaniach międzynarodowych jako jeden ze wskaźników charakteryzujących rozwój społeczno- -gospodarczy kraju. Zmiany w wartości przeciętnego dalszego trwania życia są odzwierciedleniem zmian w poziomie umieralności, które wynikają głównie z poprawy (lub pogorszenia) współczynnika umieralności w poszczególnych grupach wiekowych. Jednak korzystne zmiany w poziomie umieralności według wieku w niejednakowym stopniu partycypują w przyroście wartości przeciętnego dalszego trwania życia. Najwięk-
Tablica 3.4. Przeciętne dalsze trwanie życia według płci i wieku, 1989-2006 Lata Mężczyźni Kobiety 0 15 45 60 75 0 15 45 60 75 1989 66,76 53,33 26,21 15,42 7,55 75,45 61,79 32,92 19,92 9,45 1990 66,23 53,07 26,05 15,33 7,51 75,24 61,84 32,97 19,96 9,46 1991 65,88 52,59 25,65 15,12 7,42 75,06 61,56 32,74 19,78 9,27 1992 66,47 53,10 26,07 15,43 7,68 75,48 61,94 33,07 20,06 9,47 1993 67,17 53,69 26,38 15,50 7,67 75,81 62,15 33,21 20,13 9,44 1994 67,50 53,93 26,68 15,77 7,83 76,08 62,40 33,45 20,36 9,61 1995 67,62 53,92 26,68 15,84 7,92 76,39 62,56 33,61 20,52 9,73 1996 68,12 54,33 26,89 15,93 7,94 76,57 62,66 33,66 20,52 9,65 1997 68,45 54,46 27,10 16,13 8,15 76,99 62,94 33,91 20,80 9,87 1998 68,87 54,83 27,39 16,38 8,42 77,34 63,22 34,18 21,04 10,03 1999 68,83 54,76 27,31 16,29 8,32 77,49 63,31 34,26 21,13 10,09 2000 69,74 55,59 27,93 16,72 8,57 78,00 63,76 34,65 21,51 10,36 2001 70,21 56,02 28,27 17,03 8,81 78,38 64,12 34,98 21,80 10,55 2002 70,42 56,23 28,48 17,19 8,82 78,78 64,51 35,35 22,15 10,77 2003 70,52 56,28 28,46 17,13 8,67 78,90 64,57 35,39 22,17 10,77 2004 70,67 56,40 28,59 17,38 8,91 79,23 64,88 35,68 22,48 11,02 2005 70,81 56,49 28,71 17,51 9,01 79,40 65,04 35,84 22,65 11,15 2006 70,93 56,61 28,79 17,65 9,09 79,62 65,22 36,02 22,84 11,31 Źródło: Dane GUS, http://www.stat.gov.pl/gus/45_894_plk_html.htm
116 Ewa Frąatczak szy udział z reguły mają pozytywne zmiany w najmłodszej grupie wieku (1-14 lat), najmniejsze w najstarszej grupie wieku (60 lat i więcej). Parametr tablic wymieralności, przeciętne dalsze trwanie życia jest miernikiem syntetycznym zaliczanym do wskaźników informujących o rozwoju społeczno-gospodarczym danego kraju. Odzwierciedla on w sposób syntetyczny zmiany, jakie miały miejsce w poziomie umieralności w badanym okresie. Szczegółowe informacje o wartościach przeciętnego dalszego trwania życia w Polsce w latach 1989-2006 z podziałem na wiek i płeć zawiera tablica 3.4. Przeciętna długość życia w Polsce w roku 2006 wynosiła 70,9 lat dla mężczyzn i 79,6 lat dla kobiet. W rozpatrywanym okresie obserwujemy wydłużenie się przeciętnego trwania życia o 4,1 lat zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Od 1992 r. notuje się w Polsce nieprzerwany wzrost wartości tego parametru dla obu płci. Zawdzięcza się to splotowi wielu czynników pozytywnie oddziałujących na zmiany umieralności, m.in. zjawisku popularyzacji profilaktyki zdrowotnej i dbaniu w większym stopniu o własne zdrowie przez przeciętnego mieszkańca Polski. W ciągu ostatniej dekady, w latach 1990-2000 przeciętna długość życia wzrosła o 3,2 lat dla mężczyzn oraz 2,5 dla kobiet. W latach 1996-2006 przeciętna długość życia mężczyzn rosła nieznacznie szybciej niż kobiet. Przez ten okres wartość parametru dla mężczyzn wzrosła o 3,9%, dla kobiet zaś o 3,7%. Wcałym okresie obserwacji różnice pomiędzy wartościami przeciętnego dalszego trwania życia dla kobiet i mężczyzn pozostawały wysokie i okresowo zwiększały się, zwłaszcza w latach, w których nie odnotowywano znaczącej poprawy w poziomie umieralności lub jej stagnację, a nawet pogorszenie. Różnice w wartości przeciętnego trwania życia kobiet
Sytuacja demograficzna Polski 1989-2006 117 imężczyzn na początku i na końcu okresu obserwacji wynosiły (w latach): Wiek (w latach) 1989 2006 1989 = 100 0 5,6 8,7 155 15 4,6 8,6 187 30 4,2 8,1 193 45 3,8 7,2 189 60 2,5 5,2 208 75 0,9 2,2 244 Najwyższe względne przyrosty różnicy wartości parametru na niekorzyść mężczyzn zanotowano dla wieku 60 lat i 75 lat (przyrost różnicy o ok. 130%). Jednak różnice w wartości przeciętnego trwania życia według płci w Polsce należy uznać za dość wysokie. Na świecie najwyższe wartości przeciętnego trwania życia utrzymują sięod wielu lat w Japonii mężczyźni żyją średnio 77 lat, kobiety 84 lata. W Europie do krajów o wysokiej wartości tego parametru należy zaliczyć (dane dla lat 1998, 1999): Szwecję: mężczyźni 77,1 lat, kobiety 81,9 lat; Norwegię: mężczyźni 75,5 lat, kobiety 81,3 lat; Szwajcarię: mężczyźni 76,3 lat, kobiety 82,4 lat. Dla kontrastu można podać, że w Rosji w 1999 r. przeciętna długość życia wynosiła 59,9 lat dla mężczyzn i 72,4 lat dla kobiet (różnica 12,5 lat), dla Ukrainy (rok 1999) wartości parametru wynosiły odpowiednio: mężczyźni 63 lata, kobiety 74 lat (różnica 11 lat). Zasadą jest, że im niższa wartość parametru przeciętnego dalszego trwania życia, tym większa jest bezwzględna różnica w jego wartościach dla płci. Upodmiotowienie społeczeństwa i wprowadzenie gospodarki rynkowej po 1991 r. niespodziewanie wywołało ważne,