AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU KWARTALNIK

AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU KWARTALNIK 2015 50

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu kwartalnik, 2015, 50 Redaktor Naczelny Andrzej Pawłucki RADA NAUKOWA Georg Anders Pavol Bartík Eugeniusz Bolach Kazimierz Doktór Zbigniew Dziubiński Stefan Grössing Hannu Itkonen Soňa Jandová Leszek Koczanowicz Jerzy Kosiewcz Tadeusz Koszczyc Stanisław Kowalczyk Milada Krejčí Józef Lipiec Wojciech Lipoński Juliusz Migasiewicz Kazimierz Perechuda Yevhen Prystupa Andrzej Szmajke Valérie Tóthová Hana Válková Peter Weinberg Stanisław Żak German Sport University, Cologne, Germany Matej Bel University, Banská Bystrica, Slovakia Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Uniwersytet Łódzki, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Poland University of Salzburg, Austria University of Jyväskylä, Finland Technical University of Liberec, the Czech Republic Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Poland Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin, Poland University of Physical Education and Sport Palestra, Prague, the Czech Republic Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poland Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Poland Lviv State University of Physical Culture, Ukraine Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland University of South Bohemia, České Budějovice, the Czech Republic Masaryk University, Brno, the Czech Republic Hamburg, Germany Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Poland REDAKTORZY TEMATYCZNI Ryszard Bartoszewicz (AWF Wrocław) Wojciech Cieśliński (AWF Wrocław) Halina Guła-Kubiszewska (AWF Wrocław) Piotr Oleśniewicz (AWF Wrocław) Bożena Ostrowska (AWF Wrocław) Jadwiga Pietraszewska (AWF Wrocław) Andrzej Rokita (AWF Wrocław) Tadeusz Skolimowski (AWF Wrocław) Tadeusz Stefaniak (AWF Wrocław) Rafał Szubert (AWF Wrocław) Anna Romanowska-Tołłoczko (AWF Wrocław) Marta Wieczorek (AWF Wrocław) Opracowanie redakcyjne i korekta Iwona Kresak Katarzyna Sosnowska Agnieszka Piadecka-Ceccato (ang.) redakcja statystyczna Małgorzata Kołodziej redakcja techniczna Beata Irzykowska Copyright by Wydawnictwo AWF we Wrocławiu, 2015 ISSN 0239-4375 Nakład 115 egz. Sekretariat Redakcji al. Ignacego Jana Paderewskiego 35, 51-612 Wrocław www.awf.wroc.pl/rozprawy naukowe rozprawynaukowe@awf.wroc.pl Certyfikat jakości na zgodność z PN-EN ISO 9001:2009

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 50, 3 9 Marek Brdak 1 *, Hubert Utykański 2, Agata Utykańska 2 1 akademia wychowania fizycznego w poznaniu 2 szpital pro-medica sp. z o.o. w ełku Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii u osób ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego Abstract Socio-demographic conditions of patients with cardiovascular diseases Background. Knowledge of obstacles in physical activity might be helpful in the treatment and prevention of recurrence of the cardiac diseases. The aim of this study was to compare the level of kinesiophobia and sociodemographic determinants in patients with cardiovascular diseases living in two different regions of Poland. Material and methods. The study involved 48 patients (mean age 64.58 ± 11.32 years) divided into two subgroups: 22 patients living in the province of Warmia and Mazury (I) and 26 patients living in the province of Silesia (II). The level of kinesiophobia was assessed using a Polish version of Kinesiophobia Causes Scale [KCS] questionnaire and sociodemographic factors were measured using the questionnaire developed by authors. Results. The mean values of kinesiophobia was: in group I: 38.11 ± 11.68, in group II: 48.62 ± 9.85. In group I there was a positive correlation between age and individual need of stimulation, and between male sex and power of biological drive. In group II there was a strong negative correlation between age and psychological domain, [KCS] and power of biological drive, and also between female sex and energy resources. Conclusions. Patients living in the different demographical regions of Poland are highly differentiated in terms of kinesiophobia risk factors and their sociodemographic determinants. Key words: kinesiophobia, fear of movement, hypokinesia, cardiovascular diseases, cardiac rehabilitation Słowa kluczowe: kinezjofobia, lęk przed ruchem, hipokinezja, schorzenia układu sercowo- -naczyniowego, rehabilitacja kardiologiczna Wprowadzenie * Autor korespondencyjny Lęk wraz z depresją i zaburzeniami świadomości towarzyszą chorobom układu sercowo-naczyniowego (Rozanski i wsp. 1999, Wysocki i Rybakowski 1999). Utrudniają one komunikację z chorym, komplikują leczenie a zwłaszcza rehabilitację, której wczesny etap rozpoczyna się w krótkim okresie po leczeniu inwazyjnym (Krakowska i wsp. 2010). Jednym z celów szpitalnego etapu rehabilitacji jest kształtowanie prozdrowotnego stylu życia poprzez eliminowanie zachowań niekorzystnych dla zdrowia. Główną rolę w realizacji tych celów odgrywa edukacja zdrowotna, która ma za zadanie m.in. zmotywować osoby chore do samodzielnego podejmowania aktywności ruchowej, będącej podstawowym narzędziem w walce o poprawę funkcjonowania układu krążenia zarówno w postępowaniu rehabilitacyjnym, jak i prewencyjnym (Dylewicz i Bromboszcz 2005). Odpowiedni poziom aktywności ruchowej podejmowanej przez pacjenta po opuszczeniu placówki rehabilitacyjnej łagodzi objawy chorób serca oraz redukuje poziom śmiertelności i ryzyko zgonu o 20 25% (Szmit i Filipiak 2007), co jest porównywalne z efektami osiąganymi przez powszechnie stosowane leki (Kubica 2009, Piotrowicz 2015). Niechęć do aktywności fizycznej z jednej strony może być spowodowana brakiem tradycji rodzinnych w tym zakresie, a z drugiej rozwojem techniki usprawniającej funkcjonowanie społeczne przy znikomym wydatku energetycznym organizmu (Knapik i wsp. 2012). Brak aktywności fizycznej rzadko jest postrze-

4 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii gany przez Polaków jako czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (Kopeć i wsp. 2007). Może to prowadzić do sytuacji, w której u osób leczonych na choroby układu krążenia może nasilić się kinezjofobia cecha osobowości objawiająca się irracjonalnym strachem przed ruchem i aktywnością fizyczną. Nasilenie kinezjofobii może być potęgowane poczuciem podatności na zranienia i uszkodzenia (Kori i wsp. 1990). Cechy osobowości człowieka kształtują się od najmłodszych lat i są względnie stałą i trwałą kompozycją charakteru, temperamentu, intelektu oraz konstytucji fizycznej (Tylka 2010, Jurczyk 2013). Wychodząc z założenia, że osobowość człowieka pośredniczy w przystosowaniu się do warunków życia i stanowi silną determinantę ludzkiego zachowania, można założyć, że jedynym ograniczeniem w podejmowaniu aktywności ruchowej jest sprawność fizyczna oraz środowisko życia (Daskapan i wsp. 2006, Gomez-Lopez i wsp. 2010). Edukator zdrowia chcący zmobilizować pacjenta do samodzielnego podejmowania aktywności fizycznej musi przeciwdziałać kinezjofobii, która może stanowić poważną przeszkodę w kształtowaniu nawyku do samodzielnego podejmowania aktywności ruchowej w ramach prewencji wtórnej chorób układu sercowo-naczyniowego. Stoi on więc przed dużym wyzwaniem, ponieważ musi wpłynąć na cechę osobowości pacjenta. Jednocześnie musi uwzględniać preferencje związane z aktywnością fizyczną edukowanego wynikające z jego doświadczeń życiowych oraz miejsca zamieszkania. Wszelkie udogodnienia cywilizacyjne, takie jak środki komunikacji miejskiej czy automatyzacja mogą negatywnie wpływać na podejmowanie aktywności ruchowej, a środki masowego przekazu znacząco determinować sedentarny tryb życia. Cel badań Celem badań jest wyjaśnienie zależności między środowiskiem społecznym i fizycznym zamieszkania a kinezjofobią pacjentów z chorobami układu sercowo-naczyniowego, z województwa warmińsko-mazurskiego i śląskiego. Celem praktycznym badań jest postulowanie odmiennego postępowania terapeutycznego, wynikającego z różnic w nasileniu poszczególnych czynników kinezjofobii oraz ich związku z wiekiem, płcią i wykształceniem. Pytania badawcze: 1. Jakie jest nasilenie poszczególnych czynników i domen kinezjofobii u osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego? 2. Czy istnieje zależność między nasileniem poszczególnych czynników i domen kinezjofobii a cechami socjodemograficznymi pacjentów ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego? 3. Jakie czynniki i domeny kinezjofobii należy uwzględniać w postępowaniu terapeutycznym u pacjentów z chorobami sercowo-naczyniowymi? Materiał i metoda badań Badaniem objęto grupę 48 osób ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego zamieszkałych na terenie województwa warmińsko- -mazurskiego (n = 19; wiek: 57,61 ± 11,44 roku; kobiety: n = 12; 68,18%; mężczyźni: n = 7; 31,81%) oraz śląskiego (n = 29; wiek: 68,89 ± 9,53 roku; kobiety: n = 19; 65,51%; mężczyźni: n = 10; 34,48%). W trakcie badań przeprowadzonych na przełomie stycznia i lutego 2014 r. respondenci znajdowali się na szpitalnym etapie rehabilitacji kardiologicznej w Szpitalu Pro-Medica S.A. w Ełku (warmińsko-mazurskie) oraz Górnośląskim Ośrodku Kardiologii w Katowicach (śląskie). Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety do samodzielnego wypełnienia. Dobór osób do badań był celowy, a kryterium kwalifikacyjnym była chęć i zdolność pacjenta do samodzielnego wypełnienia ankiety. Psychometryczne narzędzie badawcze stanowiła polska wersja kwestionariusza do oceny kinezjofobii Skala przyczyn pasywności ruchowej (Knapik i wsp. 2012). Dane socjodemograiczne, takie jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania oraz wykształcenie, zebrano podczas wywiadu przy przyjęciu do szpitala. Skala kinezjofobii została podzielona na dwie domeny: biologiczną (BD) i psychologiczną (PD). W domenie biologicznej badany odnosił się do czterech determinant pasyw-

M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 5 ności ruchowej: morfologicznej, indywidualnej potrzeby stymulacji, poczucia posiadanej energii i sił popędów biologicznych. Podobnie w domenie psychospołecznej, badany odnosił się do czterech determinant pasywności ruchowej: samoakceptacji, samooceny uzdolnień ruchowych, samopoczucia oraz podatności na wpływ społeczny. Średnie wartości z odpowiedzi na 20 pytań, punktowane w skali od 0 do 100 pkt., określiły natężenie kinezjofobii w poszczególnych domenach (BD i PD). Ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) stanowił połowę sumy punktów z obydwu domen. Wykonano statystyki opisowe: średnie arytmetyczne ( ), wartości minimalne (min.) i maksymalne (max), odchylenia standardowe (SD) dla (OWK), (BD) i (PD). Porównano badane grupy, stosując test U Manna Whitneya oraz oceniono poziom zależności między zmiennymi: płeć, wiek, wykształcenie za pomocą współczynnika korelacji rang Spearmanna. W analizie statystycznej przyjęto poziom istotności statystycznej 0,05. Wyniki Dane statystyczne dotyczące kinezjofobii, jej domen i czynników dla osób z województwa warmińsko-mazurskiego oraz śląskiego zestawiono w tabeli 1. Mieszkańcy województwa śląskiego uzyskali wyższe średnie wartości we wszystkich domenach i czynnikach kinezjofobii w porównaniu z osobami zamieszkującymi województwo warmińsko-mazurskie. Najwyższą wartość kinezjofobii w obu grupach odnotowano w odniesieniu do czynnika podatność na wpływy społeczne : 61,20 pkt. u osób mieszkających w województwie śląskim oraz 55,26 pkt. u osób z województwa warmińsko-mazurskiego. Najniższe średnie wartości współczynników kinezjofobii w grupie osób zamieszkujących województwo warmińsko-mazurskie stwierdzono w przypadku czynnika parametry morfologiczne (23,68 pkt.), w grupie osób zamieszkujących województwo śląskie czynnika poziom samoakceptacji (36,68 pkt.). Zgodnie z przyjętą metodyką badań porównano wartości sumy rang czynników kinezjofobii między badanymi grupami. Mieszkańcy województwa śląskiego uzyskali istotnie statystycznie wyższe wartości w ogólnym wskaźniku kinezjofobii (p = 0,0008), domenie biologicznej (p = 0,0009) oraz czynnikach: potrzeba stymulacji (p = 0,0121), zasoby energetyczne (p = 0,0157), siła popędów biologicznych (p = 0,0192) oraz samoocena uzdolnień ruchowych (p = 0,0388). Dane przedstawiono w tabeli 2. Tab. 1. Domeny i czynniki kinezjofobii u osób badanych z podziałem na miejsce zamieszkania Województwo warmińsko-mazurskie Województwo śląskie N SD Min. Max N SD Min. Max Domena biologiczna (DB) 19 32,44 13,20 13,54 58,33 29 46,19 11,82 19,79 65,62 Parametry morfologiczne 19 23,68 26,96 0,00 75,00 29 37,50 26,93 0,00 87,50 Potrzeba stymulacji 19 36,84 16,96 8,33 66,66 29 50,28 16,28 16,66 83,33 Zasoby energetyczne 19 30,92 11,22 12,50 54,16 29 43,10 17,08 8,33 75,00 Siła popędów biologicznych 19 32,89 23,64 0,00 62,50 29 50,86 16,68 12,50 100,00 Domena psychologiczna (DP) 19 43,78 11,91 15,62 60,41 29 51,05 12,50 24,65 70,83 Poziom samoakceptacji 19 28,80 18,82 0,00 66,66 29 36,68 16,16 0,00 75,00 Samoocena uzdolnień ruchowych 19 40,78 16,58 12,50 75,00 29 54,31 21,97 12,50 87,50 Samopoczucie 19 48,68 15,53 25,00 75,00 29 50,86 17,01 25,00 75,00 Podatność na wpływy społeczne 19 55,26* 17,83 25,00 75,00 29 61,20* 24,62 0,00 100,00 Ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) 19 38,11 11,68 20,31 50,34 29 48,62 9,85 25,00 68,22 * najwyższa wartość średniej wartości współczynnika kinezjofobii

6 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii Tab. 2. Porównanie średnich wartości domen i czynników kinezjofobii ze względu na miejsce zamieszkania badanych województwo warmińskomazurskie województwo śląskie z p Domena biologiczna (DB) 32,44 46,19 3,2993 0,0009** Parametry morfologiczne 23,68 37,50 1,7498 0,0801 Potrzeba stymulacji 36,84 50,28 2,5087 0,0121* Zasoby energetyczne 30,92 43,10 2,4139 0,0157* Siła popędów biologicznych 32,89 50,86 2,3401 0,0192* Domena psychologiczna (DP) 43,78 51,05 1,8236 0,0682 Poziom samoakceptacji 28,80 36,68 1,3492 0,1772 Samoocena uzdolnień ruchowych 40,78 54,31 2,0660 0,0388* Samopoczucie 48,68 50,86 0,3900 0,6965 Podatność na wpływy społeczne 55,26 61,20 0,8854 0,3759 Ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) 38,11 48,62 3,3520 0,0008** *p 0,05: istotność statystyczna **p 0,001: istotność statystyczna Tab. 3. Współczynnik korelacji rang Spearmana między wiekiem, płcią i wykształceniem a współczynnikami kinezjofobii u mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego Wiek Płeć Wykształcenie Domena biologiczna (DB) 0,35 0,32 0,36 Parametry morfologiczne 0,28 0,08 0,03 Potrzeba stymulacji 0,52* 0,24 0,33 Zasoby energetyczne 0,27 0,00 0,00 Siła popędów biologicznych 0,22 0,43* 0,01 Domena psychologiczna (DP) 0,03 0,01 0,05 Poziom samoakceptacji 0,30 0,18 0,07 Samoocena uzdolnień ruchowych 0,05 0,28 0,35 Samoocena samopoczucia 0,24 0,18 0,13 Podatność na wpływy społeczne 0,25 0,20 0,27 Ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) 0,05 0,06 0,05 *p 0,05: istotność statystyczna Ocena zależności między poszczególnymi czynnikami kinezjofobii a socjodemograficznymi cechami badanych wykazała, że u osób zamieszkujących województwo warmińsko-mazurskie wraz z wiekiem wzrasta potrzeba stymulacji (r = 0,52, p 0,05). Również w tej grupie uwidoczniła się zależność między płcią żeńską a nasileniem siły popędów biologicznych (r = 0,43, p 0,05). Wśród osób z województwa śląskiego odnotowano zmniejszanie się wraz z wiekiem natężenia czynnika kinezjofobii siła popędów biologicznych (r = 0,51, p 0,05) i nasilenie kinezjofobii w domenie

M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 7 Tab. 4. Współczynnik korelacji rang Spearmana między wiekiem, płcią i wykształceniem a współczynnikami kinezjofobii u badanych z województwa śląskiego Wiek Płeć Wykształcenie Domena biologiczna (DB) 0,36 0,28 0,05 Parametry morfologiczne 0,03 0,06 0,07 Potrzeba stymulacji 0,33 0,09 0,03 Zasoby energetyczne 0,00 0,54** 0,01 Siła popędów biologicznych 0,51* 0,15 0,03 Domena psychologiczna (DP) 0,45* 0,06 0,07 Poziom samoakceptacji 0,07 0,22 0,06 Samoocena uzdolnień ruchowych 0,35 0,37 0,32 Samoocena samopoczucia 0,13 0,05 0,16 Podatność na wpływy społeczne 0,27 0,00 0,23 Ogólny wskaźnik kinezjofobii (OWK) 0,55** 0,24 0,03 *p 0,05: istotność statystyczna **p 0,01: istotność statystyczna psychologicznej (r = 0,45, p 0,05) oraz ogólny wskaźnik kinezjofobii (r = 0,55, p 0,01). Stwierdzono zależność między płcią męską a nasileniem czynnika zasoby energetyczne (r = 0,54, p 0,01). Zależności cech społeczno-demograficznych dla osób zamieszkujących województwo warmińsko-mazurskie przedstawiono w tabeli 3, a dla osób z województwa śląskiego w tabeli 4. Dyskusja Uwagę zwracają wyższe średnie wartości wszystkich domen i czynników kinezjofobii u osób zamieszkujących województwo śląskie w porównaniu z osobami mieszkającymi w województwie warmińsko-mazurskim. Tak jak przypuszczano, zurbanizowane tereny mogą sprzyjać nasileniu się kinezjofobii w wyniku mniejszej aktywności fizycznej w trybie życia spowodowanej udogodnieniami lokomocyjnymi, takimi jak tramwaje czy autobusy. Większe u badanych nasilenie kinezjofobii w domenie psychologicznej (DP), w porównaniu z domeną biologiczna (DB) i ogólnym wskaźnikiem kinezjofobii (OWK), pozwala wnioskować, że to w psychice osoby ze schorzeniami układu krążenia leży największa obawa związana z aktywnością fizyczną, mimo że lęk przed ruchem może mieć różne podłoże (van Ittersum i wsp. 2003). Podobne wyniki uzyskali inni autorzy w przypadku chorych ze schorzeniami układu krążenia, u których nasilenie kinezjofobii było związane z samooceną zdrowia (Kocjan i Knapik 2014). Duże odchylenia standardowe w wynikach uzyskanych dla poszczególnych czynników kinezjofobii wskazują na ich duże zróżnicowanie indywidualne, co uzasadnia konieczność stosowania odmiennego podejścia terapeutycznego do pacjenta. Najwyższe wartości kinezjofobii w badanych obu badanych analizowanych grupach dotyczyły czynnika podatność na wpływy społeczne. Podobne wyniki uzyskał Knapik u osób zdrowych zamieszkujących południową część Polski oraz Kocjan u osób ze schorzeniami układu krążenia leczonych na Śląsku (Knapik i wsp. 2012, Kocjan i Knapik 2014). Wynika z tego, że czynnikiem różnicującym główną przyczynę niechęci do aktywności ruchowej nie jest ten rodzaj schorzeń, ale społeczne uwarunkowania. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż dotyczy to również społeczeństw z północno-wschodnich regionów Polski. Brak zależności między tą chorobą a cechami społeczno-demograficznymi świadczy o braku związku niechęci do aktywności ruchowej z wiekiem, płcią oraz poziomem wykształcenia.

8 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii Osoby zamieszkujące województwo warmińsko-mazurskie uzyskały relatywnie wysokie średnie wartości kinezjofobii w czynnikach: samopoczucie, domena psychologiczna oraz samoocena uzdolnień ruchowych. Świadczy to o tym, że brak umiejętności ruchowych wraz z brakiem pewności siebie i brakiem poczucia komfortu psychicznego stanowiły istotną komponentę obawy przed ruchem w tej grupie badanych. Osoby z województwa śląskiego dodatkowo uzyskały relatywnie wysokie wartości średnie kinezjofobii w czynniku siła popędów biologicznych oraz potrzeba stymulacji. Dowodzi to tego, że niskie poczucie włas nych sił oraz brak współtowarzyszy do podejmowania aktywności ruchowej stanowiły dodatkową barierę w decydowaniu się na aktywność fizyczną w tej grupie badanych. Warto nadmienić, że średnie wartości kinezjofobii warunkowanej tymi czynnikami wraz z samooceną uzdolnień ruchowych, ogólnym wskaźnikiem kinezjofobii, domeną biologiczną oraz czynnikiem zasoby energetyczne istotnie statystycznie wyróżniały mieszkańców województwa śląskiego wyższymi średnimi kinezjofobii w porównaniu z mieszkańcami województwa warmińsko- -mazurskiego. Zróżnicowanie zależności między większością cech społeczno-demograficznych a poszczególnymi czynnikami kinezjofobii u badanych w obu grupach okazało się znaczące. Osoby starsze potrzebują większej stymulacji w podejmowaniu aktywności ruchowej. Kobiety zamieszkujące województwo warmińsko-mazurskie miały większe poczucie siły popędów biologicznych. Respondenci z województwa śląskiego wykazywali większe zróżnicowanie zależności z cechami społeczno-demograficznymi. Okazało się, że wraz z wiekiem słabiej odczuwają natężenie popędów biologicznych i komfortu psychicznego w podejmowaniu aktywności ruchowej oraz co interesujące ogólną obawę przed ruchem. W tej grupie badanych mężczyźni wyróżniali się niższymi od kobiet zasobami energetycznymi. Wykształcenie badanych nie wpływało na żaden czynnik kinezjofobii w obu badanych grupach. Wnioski 1. Największe nasilenie kinezjofobii charakteryzowało badanych z obu grup w zakresie podatności na wpływy społeczne. 2. Badani zamieszkujący województwo śląskie cechowali się większym nasileniem kinezjofobii we wszystkich jej domenach i czynnikach. 3. Badani w wieku starszym mieszkający na terenie województwa warmińsko-mazurskiego silniej odczuwali potrzebę wzmożonej aktywności fizycznej niż osoby młodsze. 4. Kobiety z województwa warmińsko- -mazurskiego odczuwały słabszy niż mężczyźni siłę popędu biologicznego związanego z chęcią i potrzebą podejmowania aktywności fizycznej. 5. Osoby starsze zamieszkałe na terenie województwa śląskiego odczuwały większą siłę popędu biologicznego oraz silniejszą barierę psychologiczną, jak też ogólny lęk przed aktywnością ruchową. 6. U mężczyzn zamieszkujących województwo śląskie odnotowano więcej zasobów energetycznych niż u kobiet z tego samego regionu. 7. Nie wykazano związku między poziomem wykształcenia a nasileniem kinezjofobii u badanych z obu grup. 8. W postępowaniu terapeutycznym należy skupiać uwagę przede wszystkim na znoszeniu obawy przed aktywnością fizyczną wynikającą z samooceny na tle społeczeństwa. 9. Badani zamieszkujący województwo śląskie mogą wymagać bardziej zintensyfikowanej terapii wobec wszystkich czynników i domen kinezjofobii niż pacjenci z województwa warmińsko-mazurskiego. 10. Badani (zwłaszcza kobiety) w wieku starszym mieszkający w województwie warmińsko-mazurskim wymagają silniejszej stymulacji do podejmowania aktywności fizycznej niż osoby młodsze z tego samego województwa. Odwrotnego postępowania terapeutycznego wymagają badane osoby zamieszkałe w województwie śląskim, szczególnie mężczyźni.

M. Brdak, H. Utykański, A. Utykańska Socjodemograficzne uwarunkowania kinezjofobii 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 9 Bibliografia Daskapan A., Tuzun E.H., Eker L. (2006) Perceived barriers to physical activity in university students, J Sports Sci Med, 5, 615 620. Dylewicz P., Bromboszcz J. (2005) Rehabilitacja kardiologiczna stosowanie ćwiczeń kardiologicznych, Elipsa-Jaim, Kraków. Gomez-Lopez M., Gallegos A.G., Extremera A.B. (2010) Perceived barriers by university students in the practise of physical activities, J Sports Sci Med, 9, 374 381. Jurczyk M. (2013) Środowiskowe uwarunkowania zaburzeń w zachowaniu w kontekście zakłóceń układu ekologicznego, J Ecol Health, 17 (2), 91 99. Krakowska A., Sikorska J., Michalak Ł., Ludwikowska L., Kopacz K., Kubica A., Koziński M., Anisimowicz L. (2010) Strategia postępowania rehabilitacyjnego po zabiegach kardiochirurgicznych, Folia Cardiol Excerpta, 5 (3), 135 140. Knapik A., Saulicz A., Kuszewski M., Myśliwiec A., Rottermund J., Plinte R. (2012) Płeć a poziom kinezjofobii w populacji osób dorosłych z południowej Polski, Prz Med Uniw Rzesz Inst Leków, 3, 277 287. Kocjan J., Knapik A. (2014) Barriers of physical activity (kinesiophobia) in patients subjected to cardiac rehabilitation, BJHPA, 6 (4), 291 297. Kopeć G., Sobieć B., Podolec M. (2007) The level of knowledge and sources of information about cardiovascular risk factors in the Polish population, Acta Cardiol, 62, 631 632. Kori S.H., Miller R.P., Todd D.D. (1990) Kinesiophobia: A new view of chronic pain behavior, Pain Management, 3, 35 43. Kubica A., (2009) Weryfikacja psychologicznych efektów rehabilitacji pierwszy krok do osiągania wytyczonych celów, Folia Cardiol Excerpta, 4 (5), 257 259 Piotrowicz R. Ruch lekiem XXI wieku: wysiłek fizyczny w rehabilitacji kardiologicznej. Aktywność ruchowa a schorzenia sercowo-naczyniowe, http://pamietajosercu.pl/artykuly/ profilaktyka/ruch_lekiem_xxi_wieku_wysilek_fizyczny_w_rehabilitacji_kardiologicznej._aktywnosc_ruchowa_a_schorzenia_sercowo-naczyniowe.html [dostęp: 05.02.2015]. Rozanski A., Blumenthal J.A., Kaplan J. (1999) Impact of psychological factors on pathogenesis of cardiovascular disease and implication for therapy, Circulation, 99, 2192 2217. Szmit S., Filipiak K.J. (2007) Czy u pacjenta z chorobą niedokrwienną serca ważna jest aktywność fizyczna?, Przew Lek, 7, 32 38. Tylka J. (2010) Podejście psychosomatyczne w wyjaśnianiu przyczyn i ustalenia sposobów terapii zaburzeń zdrowia, Fam Med Prim Care Rev, 12 (1), 97 103. Wysocki H., Rybakowski J. (1999) Depresja a choroba niedokrwienna serca, Kardiol Pol, 51, 248 253. van Ittersum M., de Greef M., van Gelder I., Coster J., Brügemann J., van der Schans C. (2003) Fear of exercise and health-related quality of life in patients with an implantable cardioverter defibrillator, Int J Reh Res, 26 (2), 117 122. Praca wpłynęła do Redakcji: 08.03.2015 Praca została przyjęta do druku: 28.05.2015 Adres do korespondencji: Marek Brdak Zakład Nauk o Aktywności Fizycznej i Promocji Zdrowia Akademia Wychowania Fizycznego ul. Królowej Jadwigi 27/39 61-871 Poznań e-mail: mbrdak@awf.poznan.pl

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 50, 10 15 Weronika Stodółka*, Jarosław Domaradzki akademia wychowania fizycznego we wrocławiu przeszłość sportowa a obecna sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia Abstract Past sports participation and current physical fitness in men over 50 years Background. The literature on the determinants of health in older adults and the elderly shows a paucity of current research on the long-term effects (positive and negative) of participation in professional sports in youth. The aim of the study was to determine the relationship between early involvement in professional sports and late-age physical fitness. Material and methods. A sample of 48 men over 50 years was recruited, of which 23 were former professional athletes and 25 formed a control group with no history of involvement in sports in youth. Anthropometric and physical fitness measures were collected and basic descriptive statistics were calculated. Data were analyzed with Statistica 9.1 software using Student s t test for independent samples. Results. Intergroup differences were observed in body fat distribution. In addition, the former athletes exhibited lower waist and hip girths. Conclusions. The lack of statistically significant differences in fitness levels demonstrates that past participation in sports does not guarantee improved health in later life. Additional research is needed involving larger sample sizes and controlling for lifestyle behaviors and quality of life markers. Key words: health, physical fitness, past sports participation, elderly Słowa kluczowe: zdrowie, sprawność fizyczna, przeszłość sportowa, osoby dorosłe Wprowadzenie * Autor korespondencyjny Od kilkudziesięciu lat średni czas życia człowieka wydłuża się, co potwierdzają liczne badania. Konsekwencją tego jest stopniowe zwiększanie się w społeczeństwie liczby osób starszych. Zgodnie z prognozami proces ten będzie się nasilał (Bień i Synak 2001, DESA 2007), co spowoduje starzenie się społeczeństwa, a odsetek osób starszych może przekroczyć 15% (Weinkauf i Kajcińska 2006). Konsekwencją tego zjawiska jest wzrost zainteresowania naukowców problematyką gerontologiczną (Thornby i wsp. 1995, Kołodziej 1998, Kuciarska-Ciesielska 1998, Marchetti i Whitney 2005, Kałka i wsp. 2007, Michel i wsp. 2010, Sierakowska i wsp. 2010, Waszkiewicz i wsp. 2012). Jednym z podejmowanych zagadnień jest identyfikacja czynników, które najsilniej wpływają na stan zdrowia, jakość życia i stopień swobody funkcjonowania osób w wieku starszym. Poznawanie czynników związanych z biologicznymi procesami starzenia pozwala wskazać sposoby spowolnienia inwolucji organizmu i zapobiegania niedołężności starczej. W badaniach osób starszych przeważają dociekania natury medycznej polegające na analizowaniu przebiegu chorób i możliwości ich leczenia (Assmann i wsp. 1999, Bruunsgaard i wsp. 2003, Doherty 2003, Boussuge i wsp. 2006, Buchman i wsp. 2008). Wiele uwagi poświęca się zachorowalności i umieralności na choroby cywilizacyjne. Pod uwagę bierze się przede wszystkim zaburzenia metaboliczne, otyłość i cukrzycę, choroby układów sercowo-naczyniowego i oddechowego oraz zaburzenia pracy układu nerwowego. Często przedstawia się zalecenia dotyczące możliwości podniesienia jakości życia seniorów. Wymienia się czynniki, które warunkują korzystniejszy stan psychofizyczny i zwiększenie zaradności w życiu codziennym (Harris 1992, Laaksonen i wsp. 2001, Lubczyńska 2002, Kanning i Schlicht 2008, Mc Auley i wsp. 2008). Za niezwykle istotny uważa się

W. Stodółka, J. Domaradzki Przeszłość sportowa a sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 11 prozdrowotny styl życia, a zwłaszcza podejmowanie aktywności fizycznej, która wzmacnia potencjał biologiczny osób starszych, wzmaga odporność organizmu, poprawia samopoczucie, przeciwdziała niedołęstwu. Aktywność fizyczna prowadzona w większym gronie osób sprzyja ponadto nawiązywaniu kontaktów społecznych i integracji osób starszych (Drabik 1996, Osiński 2002, 2006, Hruda i wsp. 2003, Drygas i wsp. 2005, Mędraś i wsp. 2005, Holviala i wsp. 2006). Za bezdyskusyjne korzyści wynikające z bycia aktywnym fizycznie w zakresie jakości życia dnia codziennego uważa się: kontrolowanie masy ciała, poprawę nastroju i emocjonalne pobudzenie, zastrzyk energii, dłuższy i głębszy (bardziej regenerujący) sen, satysfakcję z życia seksualnego. W literaturze przedmiotu brakuje analiz obejmujących czynniki związane z procesami inwolucji w ujęciu retrospektywnym, sięgającym do sytuacji i faktów z przeszłości. Takim czynnikiem jest uprawianie sportu wyczynowo w młodości. Badania biologicznych skutków uprawiania sportu w przeszłości dotyczą przede wszystkim konsekwencji zdrowotnych, tj. obecności lub braku zmian patologicznych (przerost mięśnia sercowego, zmiany w układzie hormonalnym, zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu). Są one równocześnie badaniami krótkoterminowymi, nieuwzględniającymi zmian długofalowych (Wrzosek i wsp. 2005). Można założyć, że uprawianie sportu w młodości stanowi kapitał na przyszłość. Pytanie jednak, czy wystarczający? Czy były sportowiec może jedynie odcinać kupony od tego, co robił w przeszłości? Czy może liczy się bardziej jego aktualny styl życia? Cel badań Celem badań było określenie zależności między uprawianiem sportu w przeszłości a aktualną sprawnością fizyczną byłych zawodników w porównaniu do osób nigdy nieuprawiających sportu. Badania mają znaczenie zarówno poznawcze, jak i społeczne. Uzyskane wyniki mogą służyć formułowaniu wskazówek i zaleceń dotyczących aktywności fizycznej osób dorosłych i starszych, jak również promocji i zachęcaniu do uprawiania sportu przez młodzież. Materiał i metody badań Przebadano 48 mężczyzn po 50. roku życia 23 byłych sportowców i 25 osób, które nie uprawiały sportu w młodości. Ze względu na przyjętą koncepcję pracy wykonano pomiary morfologiczne i sprawności fizycznej. Kryterium włączenia do badań był brak bezwzględnych przeciwwskazań oraz dobry stan zdrowia. Zakwalifikowane osoby zostały poinformowane o celu badań, ich rodzaju i sposobie przeprowadzenia. U każdego z badanych wykonano pomiary cech somatycznych i funkcjonalnych. Badania przeprowadzono w godzinach przedpołudniowych w Pracowni Badań Biokinetyki Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, która posiada stosowny Certyfikat Systemu Zarządzania Jakością PN-EN ISO 9001:2009 (Nr Rej. Certyfikatu: PW-48606-10E). Dokonano pomiarów: morfologicznych zmierzono wysokość i masę ciała (urządzeniem pomiarowym firmy SECA model 764, nr kontroli jakości C-2070) oraz obwód pasa i bioder (taśmą centymetrową z dokładnością do 0,5 cm) i na ich podstawie obliczono dwa wskaźniki: względnej masy ciała (BMI) oraz dystrybucji tkanki tłuszczowej (WHR); sprawności fizycznej za pomocą Senior Fitness Test (Rikli i Jones 2001) zmierzono siłę mięśniową górnej i dolnej części ciała (uginanie przedramienia, wstawanie z krzesła), gibkość w obrębie górnej i dolnej części ciała (sięganie za plecy, skłon dosiężny), zwinność i równowagę dynamiczną (wstań i idź), wytrzymałość tlenową (6-minutowy marsz). Obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne. Porównań średnich dokonano testem t-studenta dla grup niezależnych. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie za pomocą programu Statistica v. 9.1. Wyniki uznano za istotne statystycznie dla p < 0,05.

12 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 W. Stodółka, J. Domaradzki Przeszłość sportowa a sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia Wyniki W tabeli 1 zestawiono charakterystyki statystyczne oraz prawdopodobieństwa i wartości testów t-studenta dla różnic między średnimi wartościami wszystkich zmierzonych parametrów. Na rycinach 1 3 przedstawiono zróżnicowanie wyników na korzyść byłych sportowców. Obie porównywane grupy charakteryzowały się zbliżonymi wartościami podstawowych cech somatycznych i proporcjami wagowo-wzrostowymi (tab. 1). Odnotowano natomiast bardzo wyraźne różnice między obiema grupami w dystrybucji tkanki tłuszczowej (ryc. 1). Statystycznie istotnie niższymi wartościami obwodu pasa i bioder charakteryzowali się byli sportowcy (tab. 1). W zakresie sprawności fizycznej zaznacza się tendencja do uzyskiwania lepszych wyników przez byłych sportowców w porównaniu z osobami, które nigdy nie trenowały, w próbach wymagających siły (ryc. 2). Byli sportowcy charakteryzują się natomiast niższym, w porównaniu z grupą kontrolną, poziomem gibkości górnej i dolnej części ciała (ryc. 3). Różnice nie były jednak statystycznie istotne (tab. 1). 120 100 80 60 40 20 0 Ryc. 1. Wartości średnie obwodu pasa i bioder w grupie kontrolnej i w grupie byłych sportowców 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 obwód pasa [cm] obwód bioder [cm] * grupa kontrolna wstawanie z krzesła [liczba] uginanie przedramienia [liczba] grupa kontrolna byli sportowcy Ryc. 2. Wartości średnie prób diagnozujących siłę mięśni kończyn dolnych i górnych w grupie kontrolnej i w grupie byłych sportowców * byli sportowcy Tab. 1. Charakterystyka statystyczna oraz zróżnicowanie parametrów morfologicznych i funkcjonalnych w grupach byłych sportowców i osób nieuprawiających sportu w przeszłości Zmienna Grupa kontrolna s Byli sportowcy s t p Wiek [lata] 59,05 3,39 57,92 2,40 1,328 0,188 Wysokość ciała [cm] 175,48 5,55 174,72 7,20 0,484 0,630 Masa ciała [kg] 87,66 10,08 87,44 15,54 0,071 0,944 BMI 28,52 3,53 28,54 4,10 0,025 0,980 Obwód pasa [cm] 98,23 10,00 87,83 22,00 2,967* 0,004* Obwód bioder [cm] 102,87 5,08 96,56 11,75 3,445* 0,001* WHR 0,95 0,07 0,93 0,25 0,824 0,412 Wstawanie z krzesła [liczba] 19,49 4,76 20,06 4,93 0,450 0,654 Uginanie przedramienia [liczba] 25,59 5,73 27,06 5,79 0,969 0,335 6-minutowy marsz [m] 652,63 118,41 627,22 99,08 0,837 0,405 Skłon dosiężny [cm] 6,33 9,81 2,83 9,79 1,349 0,181 Sięganie za plecy [cm] 4,68 9,42 9,47 8,79 1,949 0,055 Wstań i idź [s] 4,84 0,75 4,77 0,50 0,390 0,697 * różnice statystycznie istotne

W. Stodółka, J. Domaradzki Przeszłość sportowa a sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 13 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 -12 grupa kontrolna Ryc. 3. Wartości średnie prób diagnozujących gibkość dolnej i górnej części ciała w grupie kontrolnej i w grupie byłych sportowców Dyskusja skłon dosiężny [cm] sięganie ręką za plecy [cm] byli sportowcy Pojęcie kondycji biologicznej obejmuje charakterystyki sprawności układów kostno- -stawowego, mięśniowego, oddechowego, krwionośnego i nerwowego (Bielicki i wsp. 1988). Inaczej kondycja określana jest również jako dobrostan (well-being). Przejawia się w tych aspektach motoryczności, w których uzewnętrznia się funkcja oraz wydolność układów i narządów stanowiących we współczesnej teorii motoryczności grupę predyspozycji (Osiński 1990, Mleczko 1991). Są to podstawowe cechy strukturalne i funkcjonalne decydujące o poziomie sprawności fizycznej. Stanowią one równocześnie pozytywne mierniki zdrowia. Badana grupa byłych sportowców charakteryzowała się statystycznie istotnie niższą wartością obwodu pasa i bioder. Nie można jednak wiązać tego bezpośrednio ani z uprawianiem sportu w przeszłości, ani z obecną aktywnością fizyczną. Może być to raczej efekt zdrowego odżywiania wynikającego ze stylu życia w przeszłości (uwarunkowany uprawianiem sportu), który zdeterminował prawidłowe nawyki żywieniowe na późniejsze lata życia. Z literatury wynika, że brak stosowania odpowiedniej diety może prowadzić m.in. do podwyższenia ciśnienia krwi, wzrostu poziomu cholesterolu we krwi, zmian proporcji wagowo-wzrostowych (zwiększenie BMI) i składu ciała (zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej) (Bronkowska i wsp. 2009). Obie grupy badanych osób charakteryzowały zbliżone proporcje wagowo-wzrostowe (BMI). Grupa kontrolna odznaczała się statystycznie istotnie większym obwodem pasa i bioder. Zważywszy, że w tych okolicach ciała gromadzi się tkanka tłuszczowa, to można uznać, że grupę kontrolną cechuje proporcjonalnie do masy ciała większe otłuszczenie w porównaniu z grupą byłych sportowców. Koncentracja tkanki tłuszczowej w tych miejscach jest predyktorem chorób krążeniowo-oddechowych, stąd grupa kontrolna wydaje się obarczona większym ryzykiem schorzeń układu krążenia i układu oddechowego. W badaniach własnych nie stwierdzono różnic statystycznie istotnych w poziomie sprawności fizycznej między badanymi grupami osób. Należy zaznaczyć, że żadna z tych grup nie jest obecnie aktywna fizycznie. Może to wskazywać, że uprawianie sportu w młodości bez bieżącej aktywności fizycznej nie jest kapitałem na przyszłość. Ponieważ brak aktywności wiąże się bezpośrednio z blisko 9 mln przypadków chorób naczyniowo-sercowych rocznie (Wang i wsp. 2004), uzyskane wyniki są niepokojące. Wskazują bowiem, że uprawianie sportu w przeszłości bez bieżącej aktywności fizycznej nie gwarantuje zachowania sprawności fizycznej w ciągu całego życia. Z wielu prac wynika, że największe tempo zmian inwolucyjnych dotyczy siły mięśniowej, wydolności aerobowej i równowagi dynamicznej (Skrzek i wsp. 2011, Ignasiak i wsp. 2012). W badaniach własnych zaobserwowano tendencję do nieco lepszych rezultatów w próbach siły i zwinności w grupie byłych sportowców. Być może właśnie w tej sferze motoryczności ujawniają się pozytywne efekty uprawiania sportu w młodości. Czynników związanych z dobrostanem jest wiele. Większość badaczy koncentruje się jednak na poszukiwaniu czynników powiązanych ze sprawnością fizyczną ludzi starszych w czasie rzeczywistym, tzn. w momencie, kiedy badani już są w okresie starzenia się. Można przypuszczać, że okres starości zależy jednak w dużej mierze od poprzednich okresów życia. Dlatego u każdej osoby przebiega odmiennie (Kaczmarczyk i Trafiałek 2007). Analizując piśmiennictwo, można znaleźć doniesienia o możliwej zależności między stanem zdrowia, poziomem wydolności i ak-

14 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 W. Stodółka, J. Domaradzki Przeszłość sportowa a sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia tywnością fizyczną w okresie dzieciństwa i dojrzewania, a stanem zdrowia w okresie dorosłości (Malina 2002). Wyrobienie nawyku do prowadzenia aktywności fizycznej w późniejszych latach życia może zapewnić edukacja szkolna oraz rodzina. Kształtowanie pożądanych postaw i nawyków będzie więc skuteczne tylko wtedy, kiedy obejmie każdą sferę życia człowieka (Maszczak 2002, Pośpiech 2004). Wnioski Mniejszy obwód pasa i bioder byłych sportowców wskazuje na mniejsze ich otłuszczenie w porównaniu z grupą kontrolną. Może być to przesłanką do stwierdzenia niższego ryzyka wystąpienia chorób krążeniowo- -oddechowych wynikających ze zmian inwolucyjnych. Rysująca się wyraźnie tendencja do lepszych wyników testów sprawności fizycznej w grupie byłych sportowców w porównaniu z grupą kontrolną może wskazywać na pozytywne odległe efekty uprawiania sportu w młodości. Brak statystycznie istotnych różnic między obiema grupami nie pozwala jednak na sformułowanie tezy, że uprawianie sportu w młodości jest wystarczającym kapitałem na przyszłość. Badania należy kontynuować na większych liczebnościowo grupach, uwzględniając elementy stylu i jakości życia badanych. Należałoby poszerzyć grupy badawcze i przeanalizować wyniki byłych sportowców aktywnych i nieaktywnych fizycznie obecnie. Bibliografia Assmann G., Carmena R., Cullen P., Fruchart J.C., Jossa F., Lewis B. i wsp. (1999) Coronary heart disease: reducing the risk. A world-wide view. International Task Force for the Prevention of Coronary Heart Disease, Circulation, 100 (18), 1930 1938. Bielicki T., Welon Z., Żukowski W. (1988) Problem nierówności biologicznej warstw społecznych, Materiały i Prace Antropologiczne, 109, 123 140. Bień B., Synak B. (2001) Stan zdrowia i sprawność populacji ludzi starszych w Polsce w roku 2000, [w:] Charzewski J. (red.), Problemy starzenia, AWF, Warszawa, 21 36. Boussuge P., Rance M., Bedu M., Duche P., Praagh EV. (2006) Peak leg muscle power, peak VO(2) and its correlates with physical activity in 57 to 70-year-old women, Eur J Appl Physiol, 96 (1), 10 26. Bronkowska M., Martynowisz H., Żmich K., Szuba A., Biernat J. (2009) Wybrane elementy stylu życia oraz wiedza żywieniowa otyłych osób z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym, Nadciśn tętn, 13(4), 266 274. Bruunsgaard H., Pedersen BK. (2003) Age-related inflammatory cytokines and disease, Immunol Allergy Clin North Am, 23 (1), 15 39. Buchman AS., Boyle PA., Wilson RS., Liping Su., Bienias JL., Bennett D.A. (2008) Pulmonary function, muscle strength and morality in old age, Mech Ageing Dev, 129, 625 631. Department of Economic and Social Affairs (DESA). World Population Prospects: The 2006 Revision. Fact Sheet, Series A, 7 march 2007. Doherty T.J. (2003) Invited review: Aging and sarcopenia, J Appl Physiol, 95, 1717 1727. Drabik J. (1996) Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych, Część II, AWF, Gdańsk. Drygas W., Kwaśniewska M., Szcześniewska D., Kozakiewicz K., Głuszek J., Wiercińska E., Wyrzykowski B., Kurjata P. (2005) Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki Programu WOBASZ, Kardiol Pol, 63, 6 (4), 636 640. Harris A. (1992) Health Checks for people over 75, BMJ, 305, 599 600. Holviala J.H., Salline J.M., Kraemer W.J., Alen M.J., Hakkinen K.K. (2006) Effects of strength training on muscle strength characteristics, functional capabilities and balance in middle-aged and older women, J Strength Cond Res, 20, 336 344. Hruda KV., Hicks AL., McCartney N. (2003) Training for muscle power in older adults: Effects on functional abilities, Can J App Physiol, 28, 178 189. Ignasiak Z., Rożek K., Skrzek A., Sławińska T., Domaradzki J., Fugiel J., Posłuszny P. (2012) Ocena zmian inwolucyjnych wybranych aspektów kondycji biologicznej osób starszych, Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 109. Kaczmarczyk M., Trafiałek E. (2007) Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie, Gerontol Pol, 15 (4), 116 118. Kałka D., Sobieszczańska M., Marciniak W. (2007) Physical activity as component of cardiovascular disease prevention in elderly people, Pol Merkuriusz Lek, 22 (127), 48 53. Kanning M., Schlicht W. (2008) A bio-psycho-social model of successful aging as shown through the variable physical activity, Eur Rev Aging Physical A, 5 (2), 79 87.

W. Stodółka, J. Domaradzki Przeszłość sportowa a sprawność fizyczna mężczyzn po 50. roku życia 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 15 Kołodziej H. (1998) The impact of social and ecological factors on biological fitness of adults, Cent Eur J Public Health, 6, 103 107. Kuciarska-Ciesielska M. (1998) Statystyczne badania niektórych uwarunkowań zdrowia, Zdr Publ, 5, 189 192. Laaksonen M., Mcalister A., Laatikainen T., Drygas W., Morava E., Nussel., Oganov R., Pardell H., Uhanov M., Puska P. (2001) Do health behaviour and psychosocial risk factors explain the European East-West gap and health status? Eur J Public Health, 11, 65 73. Lubczyńska W. (2002) Problemy zdrowotne ludzi w wieku podeszłym, [w:] Wnuk W. (red.), Ludzie starsi w trzecim tysiącleciu. Szanse-nadzieje-potrzeby. Atla 2, Wrocław, 17 22. Malina R.M. (2002) Aktywność fizyczna a rokowanie długowieczności, Med Sport, 6 (1), 9 16. Marchetti G.F., Whitney S.L. (2005) Older adults and balance dysfunction, Neurol Clin, 23 (3), 785 805. Maszczak T. (2002) O strategii edukacyjnej w szkole, Wychow Fiz Zdre, 10, 2 3. Mc Auley E., Doerksen S.E., Morris K.S., Motl R.W., Hu L., Wójcicki T.R., White S.M., Rosengren K.R. (2008) Pathways from physical activity to quality of life in older women, Ann Behav Med, 38 (1), 13 20. Mędraś M., Słowińska-Lisowska M., Jóźków P. (2005) Impact of recreational physical activity on bone mineral density in middle-aged men, The Aging Male, 8 (3/4), 162 165. Michel JP., Rolland Y., Schneider SM., Topinkova E., Vandewoude M., Zamboni M. (2010) Working Group on Sarcopenia in Older People Sarcopenia: European consensus on definition and diagnosis: Report of the European, Age Ageing, 39 (4), 412 423. Mleczko E. (1991) Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia, Monografie AWF w Krakowie, 44. Osiński W. (1990) Uwagi na tle definicji klasyfikacji podstawowych pojęć charakteryzujących motoryczność człowieka, Antropomotoryka, 3, 3 8. Osiński W. (2002) Aktywność fizyczna podejmowana przez osoby w starszym wieku, Antropomotoryka, 24, 3 23. Osiński W. (2006) Impact of aging on physical activity, fitness and health, AWF, Poznań, 136. Pośpiech J. (2004) Europejskie wychowanie fizyczne. Wychowanie fizyczne w nowoczesnych systemach informacyjnych. Ekspertyza na zlecenie Instytutu Sportu w Warszawie przygotowana pod kierunkiem Tomasza Frołowicza. Rikli R., Jones C.J. (2001) Senior Fitness Test Manual, Human Kinetics, Champaign. Sierakowska M., Sierakowski S., Wróblewska M., Krajewska-Kułak E. (2010) Problemy zdrowotne pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów i ich wpływ na jakość życia uwarunkowaną stanem zdrowia, Reumatologia, 48 (60), 372 379. Skrzek A., Ignasiak Z., Domaradzki J. (2011) Zmiany inwolucyjne narządu ruchu a ryzyko złamań, Inż Biomed, 17 (3), 179 183. Thornby MA. (1995) Balance and Falls in the frail older peron: a review of the literature, Top Gariatr Rehabil, 11 (2), 35 43. Wang G., Pratt M., Macera CA., Zheng ZJ., Heath G. (2004) Physical activity, cardiovascular disease, and medical expenditures in U.S. adults, Ann Behav Med, 28, 88 94. Waszkiewicz L., Einhorn J., Połtyn-Zaradna K., Gaweł-Dąbrowska D., Grabowska B., Zatońska K. (2012) Ocena jakości życia Polaków w wieku podeszłym, [w:] Mossakowska M., Wiącek A., Błędowski P. (red.), Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. POL- SENIOR, Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań, 549 560. Weinkauf A., Kajcińska M. (2006) Diagnoza demograficzno-epidemiologiczna dotycząca osób starszych w Polsce i na Mazowszu w latach 2004 2005, Mazowieckie Centrum Zdrowia Publicznego, Warszawa. Wrzosek K., Mamcarz A., Braksator W. (2005) Wybrane problemy kardiologii sportowej, Chor Ser Nacz, 2 (4), 179 186. Praca wpłynęła do Redakcji: 09.06.2015 Praca została przyjęta do druku: 28.07.2015 Adres do korespondencji: Weronika Stodółka Zakład Anatomii Katedra Biostruktury Akademia Wychowania Fizycznego al. I.J. Paderewskiego 35 51-612 Wrocław e-mail: weronika.stodolka@gmail.com

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 50, 16 23 Zbigniew Wójcik 1 *, Tomasz Boraczyński 2 1 uniwersytet warmińsko-mazurski w olsztynie 2 olsztyńska szkoła wyższa im. józefa rusieckiego Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich Abstract Physical culture of Polish minority in East Prussia Background. Due to Friedrich Ludwig Jahn s gymnastic movement founded in 1811, physical culture in Germany, including East Prussia was widely promoted. Numerous sports fields popularized the values of physical activity among young people. Many other sports disciplines later emerged from the gymnastic movement. Material and methods. The research questions concerned the processes of development of physical culture in Warmia and Mazury in the time of East Prussia and the importance of the remaining sports facilities built by the German population for the development of the sports movement after World War II when the area had become Polish territory. Conclusions. Due to the research results, it is possible to conclude that the sporting traditions of Warmia and Mazury with the support of few Warmians, Mazurians and a handful of German ancestry citizens were continued mainly by Polish settlers and repatriates after the end of military actions. There were only the defunct sports facilities that survived the war. Key words: East Prussia, physical culture, Polish minority Słowa kluczowe: Prusy Wschodnie, kultura fizyczna, mniejszość polska Wprowadzenie Prowincję Prusy Wschodnie (Ostpreußen) utworzono po pierwszym rozbiorze (1772) z części ziem polskiej Warmii oraz Sambii, Natangii i Prus Górnych tworzących uprzednio Prusy Książęce. Pierwsza Rzeczypospolita utraciła wówczas na rzecz zaborców 211 tys. km² powierzchni i 4,5 miliona ludności. Stolicą wschodniopruskiej prowincji stał się Królewiec (Königsberg). Okręg Działdowski powrócił do macierzy dopiero po I wojnie światowej na mocy Traktatu Wersalskiego. Terytorium Prus Wschodnich pomniejszyło się ponadto o Okręg Kłajpedy, którym formalnie władała Liga Narodów, a po roku 1923 Litwa. Częściową rekompensatę po utworzeniu województwa pomorskiego (polskiego korytarza) stanowiło natomiast przyłączenie części Prus Zachodnich. Na długie lata status tych ziem usankcjonował Plebiscyt z roku 1920, w którym za przynależnością do Prus Wschodnich oddano 97,8% głosów. Na opisanym terytorium wzrost zainteresowania kulturą fizyczną ujawnił się już w pierwszej dekadzie XIX wieku. Ogromny wpływ miał na to powstały w Niemczech w roku 1811 ruch gimnastyczny Friedricha Ludwiga Jahna, który organizując boiska gimnastyczne dla młodzieży, promował walory aktywności fizycznej, a zarazem propagandę nacjonalistyczną (Ordyłowski 1996). Rozrastające się w szybkim tempie towarzystwa uświadomiły władzom oświatowym potrzebę wprowadzenia lekcji gimnastyki do szkół średnich (1842 r.). Od roku 1860 zajęcia te były już obowiązkowe we wszystkich typach szkół (Ordyłowski 2014). Należy podkreślić, że to właśnie z ruchu gimnastycznego wyłoniło się wiele organizacji i dyscyplin sportowych. * Autor korespondencyjny

Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 17 Cel i metody badań Głównym celem przeprowadzonych badań było ukazanie uwarunkowań sukcesywnie budowanej tradycji kultury fizycznej na Warmii i Mazurach oraz określenie związków pomiędzy infrastrukturą byłych Prus Wschodnich a rozwojem sportu w tym regionie po II wojnie światowej. Przyjęto, iż tradycje i pozostałości dawnej bazy materialnej pozostawały w ścisłym związku z rozwojem ruchu sportowego po włączeniu tej enklawy w obręb państwa polskiego. Na tej podstawie sformułowano następujące pytania badawcze: 1. Jak przebiegał proces rozwoju kultury fizycznej na Warmii i Mazurach w czasach Prus Wschodnich? 2. Jaki wpływ na rozwój ruchu sportowego po II wojnie światowej miała powstała uprzednio infrastruktura? Do realizacji zadań posłużono się metodami z dziedziny nauk historycznych, tj. pośrednią, bezpośrednią i porównawczą. Wyniki W społeczności pruskiej głęboko zakorzeniona była tradycja łowiecka oraz spędzania czasu na grach i zabawach dworskich. Warto wspomnieć, że konno jeździli także książęta (Dönhoff 1988). Częstym uczestnikiem polowań był między innymi hrabia Karol von Lindenau (1755 1842). Począwszy od roku 1823 w Prusach Wschodnich prowadzono już profesjonalne treningi młodych ogierów. Dwanaście lat później w Królewcu rozegrano pierwszą gonitwę koni wyścigowych, natomiast w roku 1875 funkcjonował już Królewiecki Związek Wyścigowy (Knoblauch 1939). Znaczącą rolę w upowszechnianiu kultury fizycznej odgrywała w tamtym czasie armia niemiecka. Przejawem tego było szkolenie oddziałów kawalerii, co z kolei skutkowało rosnącą popularnością hipiki. Na podkreślenie zasługuje również to, że sporty konne dobrze rozwijały się także wśród arystokracji i w dworach szlacheckich. Zainteresowania tej uprzywilejowanej grupy społecznej były jednocześnie częścią wschodniopruskiej kultury. Hrabia Udo Graf zu Eulenburg, ostatni niemiecki właściciel pałacu i folwarku w Galinach (Gallingen) w gminie Bartoszyce, wspomina, że w jego czasach dobrze wykształconym mieszkańcom Prus Wschodnich wypadało towarzysko uprawiać jeździectwo. Sam hrabia, wcześniej umiał jeździć konno, niż biegać, ponieważ opanowanie tej sztuki było wielce przydatne w życiu, a to z kolei powodowało powszechność zjawiska (Wójcik 2010, s. 52). Nieprzypadkowo więc w stadninie Trakehnen przez długi czas funkcjonowało muzeum, w którym gromadzono płótna i ceramikę z wizerunkami najpopularniejszych koni. Ze względu na ową popularność i status jeździectwa Königsberg i Insterburg przez długie lata zaliczano do miast, w których uprawiano je na najwyższym poziomie. Sport równie dobrze rozwijał się w innych rejencjach Prus Wschodnich. Proces inwestycyjny zapoczątkowany u schyłku XIX stulecia przez burmistrza Oskara Bieliana sprzyjał także fizycznej aktywności mieszkańców Olsztyna (Allenstein). Wyrazem tego było oddanie do użytku jesienią roku 1913 zlokalizowanej w sąsiedztwie znanej powszechnie Schloss-Cafe przy ulicy Zeppelina 15 miejskiej hali sportowej wraz z przylegającym do niej placem gimnastycznym (Lehndorf 1980). Swoją działalność prowadziły już organizacje sportowe, spośród których wyróżniały się m.in. Olsztyński Klub Wioślarski oraz piłkarska drużyna Sportverein Allenstein. Rozbudowywana także w latach następnych infrastruktura sportowa i organizowane na jej bazie związki i stowarzyszenia były znakomitym sposobem germanizacji młodzieży pochodzenia polskiego. Procesowi temu sprzyjał brak podobnych placówek w rodzimym środowisku. Wyraźna zmiana nastąpiła dopiero po zakończeniu I wojny światowej, kiedy pojawiła się perspektywa przyłączenia Warmii i Mazur do macierzy. W przygotowaniach do plebiscytu (1920), który miał przesądzić o dalszych losach tych ziem, uaktywniła się młodzież, ale także przedstawiciele polskich władz. Z organizacyjną pomocą dotarli tu jako pierwsi wysłannicy armii (Urniaż 1997), którzy wspólnie z działaczami plebiscytowymi powołali do życia Towarzystwo Gimnastyczne Sokół.

18 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich Pierwsze gniazdo sokole powstało w roku 1919 w Gryźlinach k. Olsztyna przy dużym zaangażowaniu oddanego sprawie polskiej Jana Baczewskiego. Działacze gniazda niemal od pierwszych dni nie tylko realizowali zadania czysto sportowe, ale również związane z ochroną m. in. Komitetów Plebiscytowych (Gąsiorowski 2008). Takie działania przynosiły aktywistom Sokoła dużo splendoru i szybko zyskiwały popularność w środowiskach miejscowej ludności mazurskiej i warmińskiej. Sportowo-patriotyczne poczynania zrzeszonych w Sokole Polaków nagłaśniała także Gazeta Olsztyńska. Rok przed głosowaniem na jej łamach napisano: Właśnie na Warmii potrzeba zdrowego ciała i ducha. Trzeba patriotyzmu i gorącej miłości ojczyzny, a tym czynnikiem to nasi sokoli. Sokoły to kadry, to szermierze za świętą sprawę naszą, naszą Polskę. Do Sokoła należeć powinna nie tylko młodzież, ale i starsi (Gąsiorowski 2008, s. 176). Tak też było w praktyce, ponieważ jeszcze przed głosowaniem Towarzystwo Gimnastyczne Sokół miało swoje placówki niemal na całym terytorium ówczesnych Prus Wschodnich. Szacuje się, że łącznie działalność sportowo-patriotyczną prowadziły 33 gniazda sokole, które skupiały ponad 750 członków (Urniaż 1997). Mając na względzie restrykcyjne poczynania administracji oraz szeroko zakrojone przeciwdziałania bojówek niemieckich, należy stwierdzić, że determinacja działaczy polskich była godna podziwu. Sytuacja radykalnie się odmieniła po przegranym plebiscycie, gdyż skupiająca liczne grupy Polaków organizacja została zdelegalizowana przez władze niemieckie. Wielu działaczy musiało emigrować, stąd też przez kilka następnych lat aktywność sportowo-rekreacyjna mniejszości polskiej na terenach poplebiscytowych była niemal niezauważalna. Dopiero powołanie w roku 1923 Związku Towarzystw Młodzieży Polskiej (ZTMP) w Prusach Wschodnich spowodowało ożywienie. Początkowo, ze względu na brak instruktorów, ruch sportowy rozwijał się spontanicznie i był najprostszą i najatrakcyjniejszą forma spędzania wolnego czasu. Wycieczki, ćwiczenia gimnastyczne, a niekiedy także zawody sportowe integrowały polską społeczność. Stąd też w miejscowościach, których mieszkańcy byli bardziej aktywni, zaczęto powoływać kluby sportowe. Najszybciej zorganizowało się środowisko piłkarskie. W krótkim czasie na Powiślu powstało siedem klubów piłki nożnej (Czernin, Postolin, Rychendrysy, Stary Targ, Szenwiz, Trzciana, Waplewo Wielkie). Na terenie Warmii najaktywniejsi byli mieszkańcy zaangażowani niegdyś w ruch sokoli, w związku z czym ponownie uaktywnili się mieszkańcy Gietrzwałdu i Gryźlin. Nieco gorzej przedstawiała się sytuacja na Mazurach, ponieważ tam klub piłkarski funkcjonował początkowo tylko w Botowie w powiecie szczycieńskim (Woltmann 1980). Należy podkreślić, że w tej części Prus Wschodnich dobrze rozwijały się niemieckie kluby strzeleckie i bractwa kurkowe. Równie dobrze radził sobie Związek Niemieckiej Siły Młodzieżowej (Deutsche Jugendkraft) założony w 1923 r. w Lidzbarku Warmińskim (Heilsberg) z inicjatywy wikariusza Johannesa Marquardta. Jego bieżącą działalnością kierował nauczyciel Otto Thurau. Członkowie związku uprawiali sport, słuchali muzyki i często uczestniczyli w prelekcjach. Wybudowali nawet własne boisko (dziś jest to Stadion Miejski przy ul. Bartoszyckiej 24), które siedem lat później poświęcił kanonik ks. Franz Sander. Dopiero pod koniec roku 1923, kiedy ruch sportowy zyskał pewne uznanie społeczne, polskie kluby stały się członkami Związku Towarzystw Młodzieży Polskiej z siedzibą w Olsztynie. Pomimo braku wykwalifikowanej kadry sportowej działacze ZTMP z zaangażowaniem propagowali aktywność fizyczną. Pierwszym większym przedsięwzięciem organizacji były rozgrywki piłkarskie, które pozwoliły wyłonić reprezentację Warmii, Mazur i Powiśla. Wiosną roku 1924 wyjechała ona do kraju na zawody z drużyną Goplany Inowrocław (Urniaż 1997). W październiku do rąk polskich czytelników trafił pierwszy numer dwutygodnika Życie Młodzieży. Był to organ prasowy związku kolportowany jako bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej. Przy organizacyjnej pomocy ZTMP w latach 1924 1925 powołano kolejne stowarzyszenia m.in. na Powiślu oraz na ziemi warmińskiej w Lesznie, Pluskach i Purdzie (Woltmann

Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 19 1980). Udało się też zorganizować wiele drużyn piłkarskich, jednak ich warunki do rozwoju były znacznie gorsze. Dzięki zaangażowaniu Franciszka Barcza Powiśle wyraźnie dominowało pod względem liczby stowarzyszeń nad pozostałą częścią Prus. Na Warmii organizacja życia sportowego była nieco trudniejsza. Problemy wynikały z działań rygorystycznych urzędników oraz niemieckich bojówek, które napadały na polskich pionierów, rujnując budowane z mozołem proste urządzenia sportowe. Mimo to drużyny piłkarskie funkcjonowały w kilkunastu miejscowościach powiatu olsztyńskiego. Zdecydowanie najgorzej pod tym względem było na Mazurach. Jedyny klub we wspomnianym Botowie oraz zespoły piłkarskie w Burdągu, Dźwierzutach, Klonie i Szczytnie nie potrafiły przeciwstawić się bojówkom i restrykcjom administracji pruskiej. Warto wspom nieć, że równolegle działały niemieckie stowarzyszenia sportowe. Posiadały one zdecydowanie lepszą bazę, były wyposażone w odpowiedni sprzęt i prowadzone przez wykwalifikowaną kadrę. Nieprzypadkowo więc pruski arystokrata F. Sigismund został w roku 1927 zwycięzcą rozgrywanego w Lucernie po raz pierwszy w historii Wszechstronnego Konkursu Konia Wierzchowego. Jeszcze lepszy rezultat osiągnął wywodzący się z Wojskowego Klubu Sportowego Hindenburg Emil Hirschweld, który podczas zawodów w Bochum w następnym roku pchnął kulę na odległość 16,04 m, ustanawiając tym samym nowy rekord świata (Wójcik 2010). Rozgrywane coraz częściej imprezy sportowe były okazją do odwiedzania Prus Wschodnich przez rodaków z głębi kraju. Oprócz zawodników wybierało się na nie także sporo widzów. Warto podkreślić, że jeżdżono także do miast poza granicami Prus. Jako przykład może posłużyć mecz polskich tenisistów rozegrany z reprezentacją Niemiec w roku 1929 w Sopocie. Z satysfakcją odnotować wypada, że ku uciesze wielu obecnych wówczas rodaków w stosunku 6:3 triumfowali w nim Polacy. Należy też wspomnieć, że w Sopocie, w dwudziestoleciu międzywojennym, można było spotkać wielu zamożnych mieszkańców II Rzeczypospolitej wypoczywającyh nad Morzem Bałtyckim. Unikatowy kompleks Wielkich Jezior Mazurskich umożliwiał dla odmiany uprawianie bojerów. Od wspomnianego powyżej meczu tenisowego na skutych lodem Święcajtach odbywał się regularnie Tydzień Żeglarstwa Lodowego. Zawody te bardzo często miały obsadę międzynarodową. W słowie pisanym najbardziej utrwaliły się X Międzynarodowe Mistrzostwa Niemiec zorganizowane w roku 1936 w pruskim Angenburgu dzięki staraniom wielkiego miłośnika lodowych ślizgów Georga Teppera. Regaty te miały rangę mistrzostw Europy (Siwicki 2011). Podobnym powodzeniem cieszył się sport żeglarski. Tradycje te znane były również polskim miłośnikom tej konkurencji. To dlatego zaraz po zakończeniu działań wojennych Liga Morska z Lublina wysłała na te tereny swych działaczy w celu zabezpieczenia pozostawionego sprzętu pływającego. Z początkiem lat trzydziestych na Warmię przybył absolwent Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego Dominik Ochendal, natomiast na Powiślu, gdzie dobrze rozwijała się piłka nożna, osiedlili się równie wysoko kwalifikowani specjaliści: Marian Cywiński i Piotr Tatera. Ich umiejętności i zaangażowanie w działalność sportową bardzo zaktywizowały polskie środowisko. Ponadto wyjazdy do kraju na obozy i kursy instruktorskie sprzyjały upowszechnianiu innych dyscyplin. Od tej pory w czasie wolnym częściej uprawiano piłkę siatkową. Jej rosnącej popularności sprzyjały możliwości utworzenia boiska do gry właściwie w każdym miejscu oraz proste zasady, które pozwalały w przeciwieństwie do piłki nożnej na uczestnictwo w grze dziewcząt. Drużyny siatkarskie powstawały praktycznie przy każdym kole Związku Towarzystw Młodzieży. Ułatwiało to organizację spotkań, a sama gra wywoływała niemałe zdziwienie wśród młodzieży niemieckiej, która piłkę siatkową często nazywała polską grą (Gąsiorowski 2008). U schyłku lat dwudziestych, kiedy zaczęły powstawać polskie szkoły, za sprawą nauczycieli obudziło się zainteresowanie lekkoatletyką. Wypełniała ona często program lekcji wychowania fizycznego oraz zbiórek harcerskich. Przy większych placówkach oświatowych były wyznaczone miejsca do

20 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich skoków, biegów i rzutów, co umożliwiło organizację pierwszych na Warmii zawodów lekkoatletycznych. Odbyły się one 29 sierpnia 1931 r. w Skajbotach, a odnotowała to na swych łamach Gazeta Olsztyńska. Należy podkreślić, że do rywalizacji w tej dyscyplinie dochodziło między sąsiednimi miejscowościami także w latach następnych. Program nauczania w polskich szkołach obejmował również lubiane przez młodzież turystykę i krajoznawstwo. Wybierając się do uroczych miejsc, śpiewano patriotyczne pieśni, a w trakcie odpoczynku zabawiano się popularnymi w tamtym czasie grami i zabawami. Wędrowano szlakiem Jagiełły, Grunwaldzkim, ale także do miejsc kultu religijnego. Władze państwowe zainteresowane były utrzymaniem zainicjowanych przed plebiscytem (1920) kontaktów z rodzimą mniejszością w Prusach Wschodnich, czemu służyły przyjazdy w te strony znanych osobistości. Równie dobrym sposobem aktywizacji okazała się wspominana już działalność sportowa. W związku z tym 17 grudnia 1931 r. powołano Polski Komitet Imprez Sportowych z siedzibą w Berlinie, a jego statutową działalność wspierały nawet środowiska dyplomatyczne. Eugeniusz Zdrojewski, radca emigracyjny przy Ambasadzie RP w stolicy Niemiec, napisał m.in.: Sport polski jest w tej chwili jedną z bardzo niewielu skutecznych form propagandy polskiej, która rzadko bierze udział w życiu tutejszej Polonii. W tych warunkach każdy sukces sportowy Polski, a nawet honorowa przegrana staje się ważnym czynnikiem propagandowym (Gąsiorowski 2012, s. 163). Patronat nad koncepcją zbliżenia polsko-niemieckiego na płaszczyźnie sportowej sprawował Alfred Wysocki, dyplomata z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Ową koncepcję przyjęto na Warmii i Mazurach z dużą nadzieją, ponieważ stwarzała ona dobrą perspektywę dla kontaktów turystyczno-sportowych z rodakami. Takiego zdania był także Konsul RP w Królewcu. Utworzył on nawet przy swoim urzędzie Referat Sportowy, którego pracami kierował Stanisław Wesołowski. Tysiące Polaków zamieszkałych w Prusach Wschodnich uznawały tę koncepcję za duże wydarzenie. Jednak, jak donosi Gąsiorowski (2008), nadal przyjazd na teren wschodniopruski drużyny sportowej lub wycieczki był obwarowany różnymi warunkami formalnymi, a często także atmosferą niechęci i podejrzliwości. Młodzież uczestnicząca w rozrastającym się ruchu sportowym wylansowała w latach trzydziestych w Prusach Wschodnich hasło Młody Polak Sportowcem. Siatkówka, podobnie jak piłka nożna, najwięcej zwolenników miała na Powiślu. Wraz z upowszechnianiem się tej gry, sukcesywnie wzrastał udział dziewcząt w ruchu sportowym. Możliwe stały się również próby nawiązania kontaktów z Polską. Ze względu na dużą popularność siatkówki także Gazeta Olsztyńska zamieszczała na swych łamach wiele relacji ze spotkań. Skala zjawiska zwróciła również uwagę polskiego konsula z Kwidzyna, który wspierał sportowe inicjatywy, ułatwiając przyjazdy do Prus Wschodnich polskich drużyn z Grudziądza, Tczewa i Torunia (Gąsiorowski 2012). Warto zauważyć, że w Konsulacie w charakterze instruktora wychowania fizycznego zatrudniony był Józef Nowaczyk. Przy wsparciu dyplomatów do Prus coraz liczniej przybywały ekipy polskich sportowców. Jedną z nich była Liga Morska i Kolonialna, która wiosną 1935 r. zorganizowała kilkunastodniowy spływ kajakowy po jeziorach mazurskich. Wkrótce potem, z inicjatywy wspomnianego D. Ochendala, odbyły się w Pluskach pierwsze mistrzostwa Warmii w piłce siatkowej z udziałem trzech drużyn żeńskich i pięciu męskich. W rywalizacji kobiet zwyciężyła drużyna z Unieszewa, natomiast wśród mężczyzn triumfowali gospodarze turnieju. Równie ważnym wydarzeniem roku 1935 był wspólny polsko-niemiecki rajd motorowy. Rozegrano go w dniach 17 19 sierpnia pomiędzy Touring Klubem z Warszawy a Deutsche Automobil Club (Niemiecki Klub Automobilowy) na trasach wokół mazurskich jezior. Każda ze stron delegowała na te zawody po 30 załóg. Finał miał miejsce w Rucianem, gdzie podsumowano zmagania i rozdano nagrody. Przy tej okazji co wydaje się szczególnie interesujące zorganizowano też wspólną kolację i zabawę taneczną (Gąsiorowski 2012). W połowie lat trzydziestych w środowiskach polskich towarzystw młodzieżowych

Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 21 uprawiano także boks. W Olsztynie i pobliskich miejscowościach podstaw pięściarstwa nauczał instruktor D. Ochendal, a na Powiślu absolwent Studium Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Poznańskiego wspomniany już P. Tatera. Ich zajęcia cieszyły się dużą popularnością, ale postrzegane były raczej jako pewna atrakcja i sprawdzian zaradności we wszelkich ewentualnych nieporozumieniach. Atrakcyjną formą zajęć rekreacyjnych były również sporty zimowe. Narty produkowano domowym sposobem pod opieką D. Ochendala. Podjęcie przez niego pracy w polskim gimnazjum w Bytomiu znacznie osłabiło ruch sportowy na Warmii. Brak instruktorów uniemożliwiał mniejszości polskiej odnoszenie takich wyników, jakie osiągał mieszkający w Ostródzie Gerard Hillbrecht czołowy miotacz i wieloboista Prus Wschodnich. W roku 1935 zdobył w rzucie dyskiem (48,37 m) mistrzostwo Niemiec w kategorii juniorów. Duże znaczenie propagandowe miały także występy na reprezentacyjnym stadionie Olsztyna (Allenstein) Gerharda Stöcka dwukrotnego medalisty berlińskich igrzysk (Ordyłowski 2014). Nagłaśnianie dobrych wyników sportowych było celowym i dobrze przemyślanym działaniem władz: miało osłabić ruch polski. Wypada jeszcze raz wspomnieć, że władze Rzeczypospolitej nie akceptowały tego procederu, a lansowany przez nie program alternatywny wzbudzał wiele niepokoju wśród działaczy niemieckich. Dowodem może być jeden z wielu przykładów z historii sąsiedzkich kontaktów. W sierpniu 1936 r. na zaproszenie niemieckiego Klubu Piłkarskiego Masovia z Ełku miała przyjechać polska drużyna Śmigły z Wilna. Gospodarze tego meczu doprowadzili do jego odwołania. Niejaki Kotzon, przedstawiciel Bund Deutscher Osten (Związek Niemieckiego Wschodu), z nieskrywaną radością powiedział: Ale dobrze się stało, że zawody się nie odbyły, bowiem zespół ełcki Masovia byłby ponownie sromotnie przegrał ku radości Polaków, jak to się stało podczas podobnych zawodów (Sukertowa-Biedrawina 1972, s. 167). Przed wybuchem II wojny światowej we wspominanym już Insterburgu zorganizowano jeszcze dwukrotnie Międzynarodowe Oficjalne Zawody Konne (CHIO). W obu edycjach z sukcesami uczestniczyła reprezentacja Polski. W roku 1938 drużyna w składzie: rtm. J. Komorowski, rtm. A. Rylke, por. J. Bilwin, rtm. R. Podhorecki zdobyła nawet Puchar Narodów (Wójcik 2010). Triumf mistrzów hipiki odbił się szerokim echem w kraju, ale szczególnie uradował miejscowych rodaków. Niemal w tym samym czasie Polska drużyna Gedania Gdańsk rozegrała w Olsztynie, w koszarach przy Hohensteiner Strasse (dziś ul. Warszawska) mecz piłkarski z Hindenburg-Allenstein. Rezultat 2:2 wschodniopruscy działacze przyjęli jako srogą porażkę. Mocnym akcentem w historii sportu mniejszości polskiej w Prusach były także występy lekkoatletów. W połowie lipca 1938 r. rozegrano w Königsbergu mecz pomiędzy reprezentacją Północnej Polski a gospodarzami. Była to już jedna z ostatnich okazji odwiedzenia tej krainy. Zainteresowanie zawodami było tak duże, że władze pruskie musiały ograniczać liczbę zorganizowanych grup kibiców. Na tę okoliczność miejscowy stadion udekorowano flagami narodowymi obu państw, wygłoszono stosowne przemówienia, ale największym przeżyciem okazał się polski hymn. Jego odegranie było niezwykle wzruszającym i rzadkim momentem na obiektach sportowych w tym regionie. Zawody miały charakter rewanżowy, ponieważ w Wilnie triumfowali Polacy. Tym razem los uśmiechnął się do organizatorów spotkania. Narastająca agresja i ograniczenia ze strony władz niemieckich oraz powszechny pęd ku kosztownej rozbudowie armii u schyłku lat trzydziestych skutecznie hamowały dalszy entuzjazm polskiej mniejszości. W roku 1944 udało się jeszcze rozegrać Lekkoatletyczne Mistrzostwa Prus Wschodnich. Uczestniczyli w nich również Polacy. Sportowym przygotowaniem wyróżniali się: oszczepnik Zakrzewski (50,58 m) oraz średniodystansowiec Wawrzyn (Majchrowicz i wsp. 1998). Późną jesienią na tym terenie obecna już była Armia Czerwona.

22 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich Zakończenie Sportowe tradycje Warmii i Mazur kontynuowali już głównie polscy osadnicy i repatrianci po zakończeniu II wojny światowej. Okręg Mazurski był wprawdzie bardzo zniszczony i wyludniony, pozostało tam jednak niewielu Warmiaków i Mazurów, a także część obywateli niemieckiego pochodzenia. Im przyszło kontynuować tradycje, ale już pod polskim sztandarem. Spośród obywateli byłych Prus Wschodnich bądź ich krewnych wyróżniali się pod tym względem: Kurt Jarenko i Ernest Zisie (jeździectwo), Paul Kamiński, Klaus Teszner i Günter Schulz (kolarstwo), Gerard Toszka i Bruno Redig (piłka nożna), Gerard Daniel (boks), Ryszard Fischer (szermierka), Diter i Manfred Maszewscy (kajakarstwo). Niemal w każdej dyscyplinie sportu uprawianej w latach powojennych w tym regionie udzielali się byli obywatele nieistniejącego już państwa. Do dyspozycji mieli jedynie ocalałą infrastrukturę sportową dawnych Prus Wschodnich. Przykładem może być tu m.in. zorganizowany 15 lipca 1945 r. w Olsztynie mecz piłki nożnej między pierwszymi polskimi klubami sportowymi. Reprezentanci Kolejarza i KS Społem rozegrali go na stadionie, na którym w roku 1936 występował wspomniany olimpijczyk G. Stöck. Środowisko olsztyńskich lekkoatletów w latach 1946 1948 organizowało w byłej pruskiej ujeżdżalni usytuowanej przy Hohensteiner Strasse Zimowe Halowe Mistrzostwa Polski. Budynek zaadaptowany na halę sportową wykorzystywany był następnie przez studentów Wyższej Szkoły Rolniczej oraz prowadzoną przez trenera Leszka Dorosza w ramach AZS sekcję piłki siatkowej. Spośród innych, dobrze zachowanych obiektów, należy wymienić dawny ośrodek jeździecki w Kadynach czy basen pływacki w Elblągu, Braniewie i Lidzbarku Warmińskim (Ordyłowski 2014, Wójcik 2014). Większość boisk piłkarskich, sal gimnastycznych i kortów tenisowych w miastach powiatowych regionu, użytkowanych w latach powojennych, zbudowano w czasach istnienia Prus Wschodnich. Po włączeniu tej enklawy w obręb państwa polskiego administracja terenowa podejmowała też jak się współcześnie wydaje nieracjonalne decyzje. Wymownie ilustruje to przykład Iławy, gdzie halę sportową, opuszczoną przez wojsko, przekazano na suszarnię szpitalnej bielizny. Identyczne budowle w Pasłęku i Działdowie zaadaptowano na magazyn zboża i internat. Wiele nadających się do użytkowania dawnych boisk przeznaczono pod zasiew (Urniaż 1997). Podłożem tych decyzji był powszechny brak kadry instruktorsko-trenerskiej i niski poziom kultury fizycznej wśród nowych mieszkańców tych ziem. Polski Ludowej przez wiele lat nie było stać na inwestycje w tym sektorze. Zauważalna poprawa nastąpiła dopiero w wyniku realizacji programu Społecznego Funduszu Budowy Szkół Tysiąclecia (1966). Bibliografia Dönhoff M.G. (1988) Kindheit in Ostpreußen, Siedler, Berlin. Gąsiorowski A. (2008) Kultura fizyczna w tradycji polskiej Warmiaków i Mazurów, OSW, Olsztyn. Gąsiorowski A. (2012) Peregrynacje polsko- -wschodniopruskie, Szkice Humanistyczne, 4, 155 172. Knoblauch A. (1939) I Reiterland Ostpreußen 100 Jahre Renn- und Turniersport, Instenburg Trakehnen, Tilsit. Lehndorff H.G. von (1980) Menschen, Pferde, weites Land, Holzner Verlag, München. Majchrowicz M., Miszczuk E., Szczerbicki L. (1998) 50 lat Okręgowego Związku Lekkiej Atle tyki Warmii i Mazur, ART, Olsztyn. Ordyłowski M. (1996) Wilhelm Harnisch pionier gimnastyki we Wrocławiu, [w:] Z dziejów kultury fizycznej. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Gajowi z okazji 65 rocznicy urodzin, ZWKF, Gorzów Wlkp. Ordyłowski M. (2014) Rozwój kultury fizycznej na Ziemiach Odzyskanych w pierwszych latach po II wojnie światowej, [w:] Maliniak J., Sroka P., Strauchold G. (red.), Z dziejów sportu na Ziemiach i Północnych Polski po II wojnie światowej, Ośrodek Pamięć i Przyszłość, Wrocław. Siwicki M. (2011) Edukacyjna działalność młodzieżowych ośrodków żeglarskich na Warmii i Mazurach w latach 1945 1989. Studium historyczno-pedagogiczne, Praca doktorska, UWM, Olsztyn. Sukertowa-Biedrawina E. (1972) Karty z dziejów Mazur, Pojezierze, Olsztyn.

Z. Wójcik, T. Boraczyński Kultura fizyczna mniejszości polskiej w Prusach Wschodnich 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 23 Urniaż J. (1997) Sport w województwie olsztyńskim w latach 1945 1975, Praca doktorska, AWFiS, Gdańsk. Urniaż J. (2004) Reformy kultury fizycznej na Warmii i Mazurach w latach 1945 56, [w:] Nowak L. (red.), Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, T. VI, ZWKF, Gorzów Wlkp. Woltmann B. (1980) Polska kultura fizyczna na wschodnim pograniczu niemieckim, AWF, Poznań. Wójcik Z. (2010) Sport jeździecki na Warmii i Mazurach w latach 1945 1975, Erzet, Olsztyn. Wójcik Z. (2014) Turystyka, rekreacja i sport w Lidzbarku Warmińskim w czasach Polski Ludowej, OSW, Olsztyn. Praca wpłynęła do Redakcji: 01.04.2015 Praca została przyjęta do druku: 03.07.2015 Adres do korespondencji: Zbigniew Wójcik Wydział Nauk o Środowisku Katedra Turystyki, Rekreacji i Ekologii Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. M. Oczapowskiego 5 10-719 Olsztyn e- mail: zbigniew-wojcik@o2.pl

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 50, 24 34 Magdalena Łazorczyk*, Piotr Głowicki akademia wychowania fizycznego we wrocławiu zarys dziejów i zasady organizacji światowych igrzysk sportowych the world games Abstract A brief history and principles of the organizational management of The World Games Background. The article is an introduction to the issues related to the World Games non- Olympic sports. Inspiration to write this article was the future role of Wroclaw the host city of the World Games in 2017. The aim of the article was to present the history and principles of non-olympic sports of the Games, and the popularization and knowledge expansion of topics related to the event. Material and methods. The research material includes documents of the World Olympic Sports The World Games and the International Association of The World Games (IWGA). Results and conclusions. The World Games are a great event, connecting more and more International Sports Federations, Athletes and Spectators. The World Games are a chance to show niche and new disciplines that may be included in the Olympic program in future. It is also a great sporting event, where the spectators can experience successes and failures of their favorite athletes, cheer for them, and for a while forget the obligations of everyday life and surrender to the magic of sport. Key words: The World Games, Non-Olympic Sports, Wrocław, International World Games Association Słowa kluczowe: The World Games, światowe igrzyska sportowe, Wrocław, International World Games Association WPROWADZENIE We współczesnym świecie ludzie uprawiają sport w celu zachowania zdrowia i wydolności fizycznej oraz zaspokojenia potrzeby wspólnoty i współzawodnictwa z innymi. Jest on traktowany jako świadoma, dobrowolna działalność człowieka, podejmowana głównie dla zaspokojenia potrzeby zabawy, popisu, walki, a także wewnętrznego doskonalenia się, w drodze systematycznego rozwoju cech fizycznych, umysłowych i wolicjonalnych (Encyklopedia 1986, s. 513). Uznaje się go również za ważną wartość cywilizacyjną, kulturową i społeczną. W rozwiniętych społeczeństwach istnieje wiele możliwości aktywnego spędzania czasu odpowiadających potrzebom i zainteresowaniom ludzi. Kluby fitness mają w swojej ofercie m.in. zajęcia dla osób, które chcą zredukować nadwagę i otyłość, utrzymać lub poprawić sprawność * Autor korespondencyjny fizyczną, dla kobiet w ciąży, osób dbających o sylwetkę i pragnących utrzymać ładną, zgrabną figurę (Zapolska i wsp. 2010). Sport jest komponentem polityki społecznej nowoczesnego państwa stymulującym wiele gałęzi gospodarki, m.in. kulturę fizyczną (rozwija świadomość wagi sportu w życiu codziennym), turystykę i wypoczynek (powoduje zwrócenie uwagi na możliwości czynnej rekreacji w regionie zamieszkania), handel (zwiększa zyski firm z sektora sportowego), budownictwo (rodzi zapotrzebowanie na nowe ośrodki sportu, stadiony lekkoatletyczne, boiska sportowe), oraz formującym specyficzny rynek pracy. Sport stanowi również istotny element kształtowania zdrowia, rozwijania nawyków i zachowań prozdrowotnych. Zachowania prozdrowotne to te, które sprzyjają zachowaniu dobrej kondycji fizycznej i psychicznej, chronią przed zagrożeniami oraz przywracają zdrowie. Można do nich zaliczyć m.in. odpowiednią aktywność fizyczną, racjonalne żywienie, sen, samokontrolę zdrowia, właściwe stosunki międzyludzkie

M. Łazorczyk, P. Głowicki Zarys dziejów i zasady organizacji światowych igrzysk sportowych 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 25 oraz radzenie sobie ze stresem (Woynarowska 2012). Co najistotniejsze, sport jest wartościową formą spędzania wolnego czasu (Jaros 2007), który obejmując zajęcia lub czynności dające odprężenie, pełni funkcję wypoczynkową. Wybierając ruch, człowiek niweluje ujemne skutki siedzącego trybu życia, pomnaża zdrowie, a niekiedy także rozwija hobby czy realizuje chęć uczestniczenia w życiu społecznym. Popularność sportu stale wzrasta. Współczesny sport staje się wielowymiarowy i realizowany jest w różnych formach instytucjonalnych. Stanowi również pole wielkich inwestycji i operacji finansowych (Łasiński 2003). Igrzyska olimpijskie są dobrym przykładem imprezy sportowej, podczas której realizowane są różne inwestycje. Oprócz budowy czy modernizacji stadionów jest to często m.in. również rozbudowa portów lotniczych, infrastruktury kolejowej i drogowej na jakimś obszarze. Ta najstarsza i największa międzynarodowa impreza sportowa odbywa się co 4 lata, za każdym razem w innym państwie, ale zawsze pod patronatem Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego (MKOl). Zawody te oznaczają współzawodnictwo między sportowcami w zawodach indywidualnych i drużynowych, a nie między krajami. Skupiają one zawodników wybranych przez Narodowe Komitety Olimpijskie (NKOl), których zgłoszenia zostały zaakceptowane przez MKOl. Zawodnicy startują pod technicznym nadzorem zainteresowanych międzynarodowych federacji (Karta Olimpijska 2013). Igrzyska olimpijskie są dla sportowców uwieńczeniem kariery, przepustką do historii sportu. Założeniem ideowym Igrzysk było zbliżenie młodzieży całego świata (bez względu na różnice rasowe, społeczne i polityczne) przy zastosowaniu zasady amatorstwa, tzn. bez osiągania korzyści pozasportowych (Falewicz 2004, s. 27). Z połączenia sportu z kulturą i edukacją powstał olimpizm. Propaguje on styl życia oparty na radości z wysiłku, wychowawczych wartościach dobrego przykładu, odpowiedzialności społecznej i poszanowaniu podstawowych zasad moralnych. Celem olimpizmu jest, aby sport służył spójnemu rozwojowi człowieka z wizją propagowania miłującego pokój społeczeństwa i poszanowania ludzkiej godności (Karta Olimpijska 2013). Olimpizm określa filozoficzne i pedagogiczne normy postępowania, podczas gdy idea olimpijska określa ogólny obszar, w którym normy olimpizmu powinny być realizowane (Lipoński 2000, s. 16). Normy olimpizmu to przede wszystkim: postępowanie fair play, zapanowanie nad własną wolą i uczuciami w chwili sukcesu lub porażki, skromność w zachowaniu oraz dążenie do wyższej estetyki ciała i ruchu (Lipoński 2012). Ruch olimpijski składa się ze struktury organizacyjnej, stworzonej przez MKOl i NKOl, międzynarodowe federacje sportowe, zawodników biorących udział w igrzyskach, stowarzyszenia kulturalne i naukowe oraz ogół ludzi i organizacji społecznych zainteresowanych osiąganiem ideałów olimpijskich (Lipoński 2000). Rozwój ruchu olimpijskiego od początku jego istnienia odbywał się na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze dotyczył czystej praktyki boiskowej mającej swe apogeum co cztery lata podczas Igrzysk. Po drugie, ewolucji ulegał też w płaszczyźnie teoretycznej (Firek 2009, s. 1). Swoistą konstytucją Ruchu Olimpijskiego jest Karta Olimpijska, która reguluje zasady organizacji i kierowania ruchem olimpijskim oraz ustala warunki odbywania igrzysk olimpijskich (Karta Olimpijska 2013). Najbardziej znaną w skali światowej imprezą sportową, śledzoną przez miliony widzów na całym świecie są niewątpliwie igrzyska olimpijskie. Nie można jednak nie zwrócić uwagi na inne imprezy tego typu, np. światowe igrzyska sportowe The World Games. Jest to impreza organizowana co cztery lata, rok po letnich igrzyskach olimpijskich (Underwood 1981). Podczas trwania The World Games rozgrywane są dyscypliny, które nie są ujęte w programie igrzysk olimpijskich. Zadaniem światowych igrzysk sportowych jest wypromowanie nieolimpijskich dyscyplin sportowych w celu wprowadzenia ich do programu igrzysk olimpijskich. Warunkiem wpisania konkurencji do programu olimpijskiego jest jej uprawianie w wielu krajach świata. Konkurencje męskie powinny być uprawiane w co najmniej 75 krajach na 4 kontynentach, a konkurencje kobiece w co najmniej 40 krajach na 3 kontynentach. The World Games są więc szansą na popu-

26 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 M. Łazorczyk, P. Głowicki Zarys dziejów i zasady organizacji światowych igrzysk sportowych laryzację sportów nowych oraz niszowych. światowe igrzyska sportowe są również okazją do tego, aby sportowcy w przyszłości mogli zdobywać medale olimpijskie, o których każdy z nich marzy. Każdy zawodnik chce sprawdzić swoje umiejętności oraz poziom wytrenowania podczas prestiżowych zawodów sportowych oraz uwieńczyć medalem olimpijskim swoją karierę sportową. Prestiżowe zawody, takie jak np. igrzyska olimpijskie, światowe igrzyska sportowe, mistrzostwa świata w piłce nożnej czy mistrzostwa świata w piłce siatkowej podnoszą poziom uprawianej dyscypliny oraz oglądalność telewizyjną. Lipoński (2012) opisuje imprezy podobnego typu jak igrzyska olimpijskie: Igrzyska Wspólnoty Narodów (Commonwealth Games), Igrzyska Panamerykańskie (Pan-American Games), Igrzyska Panafrykańskie (All- -Africa Games), Igrzyska Ameryki Środkowej i Karaibów, Igrzyska Azjatyckie, Bałkańskie, Boliwaryjskie, Śródziemnomorskie, Makabijskie, Pacyfiku, Krzyża Południa, Środkowoamerykańskie, Wysp Oceanu Indyjskiego czy Grup Etnicznych (Lipoński 2012). Niestety imprezy te, z powodu mniejszego zainteresowania mass mediów, nie są tak popularne jak igrzyska olimpijskie. Odbywają się wprawdzie już od wielu lat, ale znane są lokalnie, a również świadczą o sile oddziaływania sportu, stanowiąc znaczący składnik międzynarodowej historii (Lipoński 2012). W opracowaniu Lipońskiego (2012) nie ma informacji, jakże istotnej, na temat światowych igrzysk sportowych The World Games. Uświadamia to, jak ważne jest wprowadzenie tego wydarzenia do literatury. CEL badań Głównym celem opracowania jest przedstawienie zarysu dziejów oraz organizacji światowych igrzysk sportowych The World Games. Zagadnienia te nie są prezentowane w literaturze naukowej. Dodatkowym celem artykułu jest określenie roli The World Games w promocji aktywności sportowej, ponieważ to sport jest istotą tego przedsięwzięcia. Analiza tego opracowania zmierza do odpowiedzi na następujące pytania szczegółowe: 1. Dlaczego powstały i jak rozwijały się światowe igrzyska sportowe? 2. W jaki sposób przebiega organizacja światowych igrzysk sportowych? 3. Jakie dyscypliny są ujęte w programie światowych igrzysk sportowych? 4. Jakie są osiągnięcia polskich uczestników światowych igrzysk sportowych? 5. Czy światowe igrzyska sportowe przyczynią się do propagowania kultury fizycznej? MATERIAŁ I METODY BADAŃ Materiał badawczy stanowią dokumenty światowych igrzysk sportowych The World Games oraz Międzynarodowego Stowarzyszenia The World Games, (International World Games Association, IWGA). Ogranizacja ta powstała na podstawie artykułów 52 59 i 60 79 szwajcarskiego kodeksu cywilnego. Zasady organizacji światowych igrzysk sportowych regulują następujące dokumenty IWGA: 1. Konstytucja Międzynarodowego Stowarzyszenia The World Games (The Constitution of the International World Games Association), która zawiera ogólne przepisy, podstawowe zasady, a także opis funkcji, roli, polityki i procedur IWGA (Constitution & BY-LAWS of The International Olympic Committee and Olympic System 2013). 2. Zasady The World Games (The Rules of The World Games), które regulują wszystkie aspekty organizacji światowych igrzysk sportowych. Określają one partnerstwo, role i obowiązki IWGA oraz miasta gospodarza (Rules of The World Games 2011). 3. Zasady Antydopingowe (The Anti-Doping Rules), które są poparciem dla kontynuowania wysiłków podejmowanych przez IWGA ukierunkowanych na zwalczanie stosowania dopingu w trakcie The World Games (The Anti-Doping Rules of The World Games 2011). 4. Protokół ustaleń między Międzynarodowym Komitetem Olimpijskim i IWGA (The Memorandum of Understanding), który określa współpracę między obiema organizacjami (Memorandum of Understanding 2000). Dokumenty te określają sposób działania stowarzyszenia oraz sprawną organizację świa towych igrzysk sportowych. Charakte-

M. Łazorczyk, P. Głowicki Zarys dziejów i zasady organizacji światowych igrzysk sportowych 2015, 50 AWF WE WROCŁAWIU 27 ryzują również sposób współpracy między International World Games Association a Międzynarodowym Komitetem Olimpijskim, a także miastem gospodarzem organizującym igrzyska. W pracy posłużono się metodą analizy treści dostępnych w wymienionych wyżej dokumentach oraz w aktualnych doniesieniach. Oryginalność pracy polega na zebraniu wszystkich informacji w całość i opisaniu ich w przejrzysty sposób. W literaturze naukowej nia ma, jak dotąd, żadnej publikacji, w której byłyby zebrane i podsumowywane wszystkie informacje na temat światowych igrzysk sportowych. Wyniki analizy dokumentów The World Games Wyniki analizy dostępnych, zaktualizowanych dokumentów The World Games oraz aktualnych doniesień opracowano w 4 kategoriach tematycznych: zarys dziejów, zasady organizacji, rozwój rozgrywanych dyscyplin oraz polscy medaliści The World Games. Zarys dziejów The World Games The World Games zostały rozegrane po raz pierwszy w 1981 r. w Santa Clara w Stanach Zjednoczonych Ameryki Płn. Odbywają się co cztery lata, rok po letnich igrzyskach olimpijskich (IO) (Underwood 1981). Ich organizatorem jest International World Games baseball softball waterpolo (kobiety) weightlifting (kobiety) triathlon skoki na trampolinie taekwondo badminton 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016 Ryc. 1. Dyscypliny sportowe włączone do programu igrzysk olimpijskich Association, a patronem Międzynarodowy Komitet Olimpijski (Constitution & BY-LAWS of The International World Games Association 2013). Podczas zawodów rozgrywane są dyscypliny, które nie są ujęte w programie igrzysk olimpijskich. Celem The World Games jest rozpowszechnienie nieolimpijskich dyscyplin sportowych, tak aby mogły być wprowadzone do programu igrzysk olimpijskich. Dotychczas udało się to w przypadku: badmintona (1992), taek wondo, skoków na trampolinie, triathlonu, weightliftingu (kobiety), waterpolo (kobiety) (od 2000 r.), softballu (1996 2008) oraz baseballu (1992 2008) (zob. ryc. 1). Inne dyscypliny rozgrywane podczas światowych igrzysk sportowych The World Games są dyscyplinami rozgrywanymi w przeszłości w trakcie igrzysk olimpijskich, np. przeciąganie liny (1900 1920), rugby union (1900, 1908, 1920, 1924), lacrosse (1904 1908) oraz sporty motorowodne (1908) (Miller 2012). Tab. 1. Liczba zawodników i państw uczestniczących w poszczególnych The World Games Rok Miasto gospodarz Kraj Liczba zawodników Liczba krajów uczestniczących Termin 1981 Santa Clara Stany Zjednoczone Ameryki 1265 b.d. 25.07 03.08 1985 Londyn Wielka Brytania 1550 b.d. 25.07 04.08 1989 Karlsruhe Niemcy Zachodnie 1965 b.d. 20.07 30.07 1993 Haga Holadnia 2275 69 22.07 02.08 1997 Lahti Finlandia 2600 78 07.08 17.08 2001 Akita Japonia 3200 93 16.08 26.08 2005 Duisburg Niemcy 3400 93 14.07 24.07 2009 Kaohsiung Tajwan 3800 105 16.07 26.07 2013 Cali Kolumbia 4200 107 27.07 04.08 2017 Wrocław Polska

28 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 50 M. Łazorczyk, P. Głowicki Zarys dziejów i zasady organizacji światowych igrzysk sportowych Światowe igrzyska sportowe cieszą sie coraz większą popularnością (tab. 1). Z każdymi zawodami przybywa sportowców i państw biorących w nich udział. Do tej pory najwięcej zawodników liczyły VIII Igrzyska w Kaohsiung na Tajwanie. W imprezie tej uczestniczyło 4500 sportowców. W 1993 r. w Hadze w szranki współzawodnictwa stanęło 80 reprezentacji, a na ostatnich Światowych Igrzyskach Sportowych w Cali ich liczba wzrosła do 107. Zaznacza się również wyraźny wzrost popularności tego przedsięwzięcia sportowego w skali światowej. Organizatorem X Światowych Igrzysk Sportowych będzie Wrocław (Brzozowski 2012). Starania o to, aby w 2017 r. stolica Dolnego Śląska stała się również stolicą sportu rozpoczął poseł Michał Jaros, wnosząc interpelację do Ministerstwa Sportu 5.11.2009 r. w sprawie organizacji The World Games w Polsce. Prace nad formularzem aplikacyjnym rozpoczęły się w styczniu 2011 r. W tym samym roku, tj. 25.02.2011 r., odbyła się konferencja prasowa, która stała się oficjalnym początkiem starań Wrocławia o organizację The World Games w roku 2017. 31.05.2011 r. Wrocław zgłosił oficjalnie swoją kandydaturę jako organizatora zawodów. Oprócz Wrocławia aplikowały również: Budapeszt, Genua i Kapsztad. Oficjalnie czwórkę faworytów ogłoszono 04.06.2011 r. W sierpniu z rywalizacji odpadła Genua, ponieważ nie spełniała wszystkich warunków narzuconych miastom organizatorom The Games World 2017. Komitet wykonawczy IWGA w grudniu 2011 r. na podstawie prezentacji i wizytacji w poszczególnych miastach dokonał ostatecznej oceny. 17.12.2011 r. w trakcie Wrocławskiego Święta Sportu w Hali Orbita odbyła się impreza promujący wrocławską kandydaturę oraz dyscypliny rozgrywane w czasie The World Games. Miastami, które na tym etapie brano pod uwagę, były Wrocław i Budapeszt, ponieważ Kapsztad przesunął swoją kandydaturę na rok 2021. 12.01.2012 r. decyzją IWGA został wybrany Wrocław jako miasto gospodarz Światowych Igrzysk Sportowych w 2017 r. Ostateczne negocjacje kontraktu nastąpiły w marcu 2012 r., a 21.05.2012 r. została podpisana umowa na Walnym Zgromadzeniu IWGA w Quebec, w Kanadzie (Jaros 2011). Ryc. 1. Schemat procesu wyboru i zatwierdzenia Wrocławia na gospodarza Światowych Igrzysk Sportowych w 2017 r. Skrócony przebieg procesu wyboru Wrocławia na organizatora The World Games w 2017 r. zaprezentowano na rycinie 2. Zasady organizacji The World Games Zasady The World Games (Rules of the World Games) regulują wszystkie aspekty organizacji światowych igrzysk sportowych. Określają one partnerstwo, role i obowiązki IWGA oraz miasta gospodarza w organizacji The World Games (Rules of The World Games 2011). Światowe igrzyska sportowe są realizowane na zasadzie partnerstwa między IWGA i miastem gospodarzem. IWGA jest odpowiedzialne za zorganizowanie udziału federacji międzynarodowych oraz przebieg igrzysk na najwyższym poziomie. Najważniejszym i podstawowym zadaniem miasta gospodarza jest utworzenie lokalnego komitetu organizacyjnego, który będzie czuwał nad wywiązaniem się z obowiązków i realizacją zadań związanych z organizacją i inscenizacją światowych igrzysk sportowych. Do obowiązków miasta gospodarza należy: zapewnienie zaplecza sportowego imprezy z uwzględnieniem wszystkich istotnych urządzeń, m.in. sprzętu biurowego, zgodnie z przepisami odpowiednich międzynarodowych federacji sportowych, zapewnienie zakwaterowania wszystkim uczestnikom, urzędnikom i gościom IWGA, sfinansowanie i zorganizowanie zaplecza dla antydopingowych badań kontrolnych, a także opracowanie i realizacja kampanii reklamowej, zaplanowanie i wdrożenie programów czy inicjatyw promujących The World Games na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym,