Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. II red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok 2010 (Warszawa) Elektroniczne repozytorium Polonica w zbiorach państw nadbałtyckich na stronie internetowej AGAD Z inicjatywy Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie w dniu 19 lutego 2009 r. odbyło się spotkanie problemowe nt. Elektroniczne repozytorium: Polonica w zbiorach państw nadbałtyckich. Przedmiotem spotkania była prezentacja doświadczeń związanych z poszukiwaniami, rejestracją oraz kopiowaniem poloników w archiwach i bibliotekach Szwecji i innych państw basenu Morza Bałtyckiego 1, a także zaproszenie do udziału w projekcie Elektronicznego Repozytorium. Gromadzone są w nim kopie cyfrowe oraz opisy archiwalne poloników znajdujących się w archiwach, bibliotekach i muzeach państw nadbałtyckich. Polonika objęte poszukiwaniami, rejestracją oraz kopiowaniem to zarówno materiały archiwalne źródła historyczne, jak również utwory literackie, ważne dla badań literaturoznawczych. W AGAD od lat jest gromadzony, przechowywany i udostępniany zbiór mikrofilmów poloników, których oryginały znajdują się w archiwach i innych instytucjach za- 1 Jest to kolejny międzynarodowy projekt realizowany przez polskie archiwa państwowe. Najważniejszym z nich jest program Odtworzenie Pamięci Polski (RMP), mający na celu rejestrację poloników z zbiorach zagranicznych; zob. Reconstitution of the Memory of Poland, Warsaw 2000; http://www.archiwa.gov.pl/langpl/wspolpraca-i-projekty/198-odtworzenie-pamici-polski-reconstitution-of-the-memory-of-poland.html <dostęp: 2009-09-21>.
342 granicznych 2. Wykaz tych mikrofilmów jest dostępny na stronie internetowej AGAD (http://www.agad.archiwa.gov.pl/). Prezentowane są na niej także liczne pomoce archiwalne, by wymienić inwentarze Metryki Koronnej 3, a ze zbiorów obcych Księgę Brańską nr 5 (z fondu 1708, Księgi ziemskie i grodzkie brańskie) 4, skopiowaną dzięki współpracy z Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku. Ponadto AGAD od 2001 r. uczestniczy w międzynarodowym projekcie Archiwum Radziwiłłów 5. W dniu 31 lipca 2009 r. Archiwum Radziwiłłów i kolekcja Biblioteki w Nieświeżu zostały wpisane na międzynarodową listę Pamięci Świata UNESCO. Prowadzenie ewidencji materiałów archiwalnych przynależnych do zasobu Archiwum Głównego, a przechowywanych w zasobach i zbiorach innych podmiotów w kraju i poza jego granicami jest jednym ze statutowych zadań AGAD, jako centralnego archiwum państwa polskiego 6, gromadzącego archiwalia wytworzone do roku 1918. Kwerendy przeprowadzane w ramach projektu Elektronicznego Repozytorium pozwolą na rejestrację oraz skopiowanie materiałów archiwalnych stanowiących uzupełnienie zasobu AGAD. Jak wiadomo, podczas wojen polsko-szwedzkich ważna część archiwaliów polskich została zrabowana i wywieziona do Szwecji. Niestety, tylko część z nich zwrócono 7, pozostałe zaś znajdują się w zbiorach archiwów i bibliotek w Szwecji, gdzie od wielu lat są przedmiotem kwerend prowadzonych przez badaczy polskich 8. Dzięki otwartości instytucji szwedzkich 2 Baza danych do zbioru mikrofilmów zagranicznych w AGAD liczy 2379 rekordów. Znajdują się w nim kopie poloników, których oryginały przechowywane są w zbiorach archiwów, bibliotek i muzeów 21 państw. Do AGAD przekazano m.in. mikrofilmy (ponad 100 tys. klatek) wykonane w 1955 r. w archiwach, i bibliotekach szwedzkich przez M. Małowista i A. Mączaka. Ponadto są tam kopie poloników z archiwów innych krajów basenu Morza Bałtyckiego, np. z: Helsinek, Kopenhagi, Petersburga, Rygi i Tartu; zob. A. Mączak, Posiedzenie naukowe działu historii powszechnej Instytutu Historii PAN poświęcone wynikom przeprowadzonych w Szwecji poszukiwań źródłowych, Kwartalnik Historyczny 62 (1955), 6, s. 162-163; idem, Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących wojny polsko-szwedzkiej 1655-1660, dokonanych w Szwecji w r. 1955, Przegląd Historyczny 47 (1956), s. 126-142; Katalog mikrofilmów i fotokopii poloniców z archiwów zagranicznych, z. I, oprac. B. Jagiełło, H. Karczowa, Warszawa 1965, 9-10, 37-44, 57-58, 60; z. II, oprac. B. Jagiełło, D. Majerowicz, Warszawa 1969, s. 7-9, 22-27, 33-35; z. III, oprac. T. Kurowski, D. Majerowicz, Warszawa 1973, s. 44, 59-70; z. IV, oprac. T. Kurowski, D. Majerowicz, Warszawa 1976, s. 78-90, 93; z. V, oprac. E. Kobierska-Motasowa, H. Diupero, Warszawa 1982, s. 42-47, 92-100, 105-108; z. VIII, oprac. J. Godlewska, B. Kubiczek, Warszawa 1992, s. 33-59, 71-81. 3 Zob. http://www.agad.archiwa.gov.pl/pomoce/mk_inw.xml <dostęp: 2009-09-29>. 4 Zob. http://www.agad.archiwa.gov.pl/publikacje/grodzka_branska.html <dostęp: 2009-09-29>. 5 Projekt Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski jest realizowany we współpracy z archiwami Białorusi, Litwy, Ukrainy oraz Rosji i Finlandii; zob. http://www.unesco.pl/no_cache/article/1/archiwum-instytutu-literackiego-i-archiwum-radziwillow-na-liscie-mow/?chash=6d40f867a7&print=1 oraz http://www.agad.archiwa.gov.pl/ar/ ar.html#projekt <dostęp: 2009-09-29>. 6 Zob. Statut AGAD, par. 2, pkt 2, ust. 3, http://bip.ap.gov.pl/dokument.php?iddok=32&idmp=77&r=o <dostęp: 2009-09-24>. 7 W trakcie wojen z lat 1600-1629, 1655-1660 i 1702-1709 Szwedzi wywieźli z terenu Rzeczypospolitej zbiory 67 bibliotek i 16 archiwów; zob. D. Matelski, Problemy restytucji polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesnych. Archiwa księgozbiory dzieła sztuki pomniki, Poznań 2003, s. 64-74, 121-123. Tekst ten został opublikowany także w innych pracach tego autora, por. idem, Straty polskich dóbr kultury w wojnach ze Szwecją w XVII i XVIII wieku oraz próby ich restytucji, Archeion 106 (2003), s. 118-134; idem, Grabież dóbr kultury w wojnach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795), Poznań 2005, s. 50-69. 8 Literaturę przedmiotu zestawia i omawia D. Matelski, Straty, s. 125-134; zob. ponadto J. Trypućko, Polonica vetera Upsaliensia: catalogue des imprimés polonais ou concernant la Pologne des XV e, XVI e, XVII e et XVIII si ecles conservés a la Bibliotheque de l Université Royale d Upsala, Uppsala 1958.
Elektroniczne repozytorium Polonica w zbiorach państw nadbałtyckich... 343 możliwe jest kopiowanie poloników, a tym samym uzupełnienie luk istniejących w zasobie archiwów polskich. Warto dodać, że usytuowanie Elektronicznego Repozytorium poloników w AGAD spowoduje, że kopie cyfrowe materiałów archiwalnych przekazywane przez uczestników projektu zostaną poddane fachowemu opracowaniu od strony archiwalno-metodycznej. Repozytorium kopii cyfrowych będzie zatem odpowiednikiem zbioru mikrofilmów poloników z archiwów zagranicznych, gromadzonych i udostępnianych w AGAD. Opisy materiałów archiwalnych oraz ich skany zgomadzone w Elektronicznym Repozytorium będą dostępne dla wszystkich zainteresowanych polonikami przechowywanymi w archiwach i bibliotekach państw basenu Morza Bałtyckiego. Doświadczeniami zdobytymi podczas kwerend w archiwach krajów nadbałtyckich podzielili się uczestnicy wspomnianego spotkania. Prof. Edward Mierzwa (Instytut Badań nad Parlamentaryzmem w Piotrkowie Trybunalskim) zaprezentował wyniki, prowadzonych wspólnie ze swymi współpracownikami, poszukiwań poloników w archiwach i bibliotekach w Szwecji. Zwrócił uwagę, że w archiwach państwowych w Szwecji obowiązuje zasada umożliwiająca użytkownikom samodzielne kopiowanie (fotografowanie) materiałów archiwalnych własnym sprzętem. Fotografowanie zabronione jest natomiast w bibliotekach. Dużym utrudnieniem podczas kwerend jest dość ogólny stan opracowania archiwaliów. Jednostki archiwalne nie są wewnętrznie uporządkowane a inwentarze są bardzo ogólne (niekiedy brakuje dat skrajnych, a nawet tytułów jednostek archiwalnych). O otwartości strony szwedzkiej może świadczyć zgłoszona przez nią propozycja powołania polsko-szwedzkiego zespołu badawczego zajmującego się poszukiwaniami, rejestracją i kopiowaniem poloników. Strona szwedzka zaoferowała wstępnie, że do prac w zespole tym może być skierowanych dwu archiwistów specjalizujących się w neografii, którzy będą pomocni przy odczytywaniu XVII- i XVIII-wiecznych dokumentów. Podczas poszukiwań zespół prof. Mierzwy przyjął zasadę, by jednostki archiwalne, w których znajdują się polonika, kopiować w całości (w tym akta nie dotyczące spraw polskich) przy użyciu cyfrowego aparatu fotograficznego. Przy pracach tych pomijano natomiast materiały (tj. nie kopiowano ich), które zostały opublikowane przez Eugeniusza Barwińskiego, Ludwika Birkenmajera i Jana Łosia 9 oraz zostały zmikrofilmowane na zamówienie prof. Mariana Małowista i Antoniego Mączaka w 1955 r. 10 Wyniki poszukiwań zespołu prof. Mierzwy, utrwalone na 7 płytach CD zawierających skopiowane archiwalia, zostały przekazane do Elektronicznego Repozytorium w AGAD. Wkrótce (po uzyskaniu zgody Riksarkivet) zostaną udostępnione na stronie internetowej. Prof. Alina Nowicka-Jeżowa (UW) oraz prof. Dariusz Chemperek (UMCS w Lublinie) przedstawili doświadczenia związane z poszukiwaniami w archiwach szwedzkich barokowych dzieł literackich, w tym pamiętników. Część z nich została już wydana dru- 9 Zob. E. Barwiński, L. Birkenmajer, J. Łoś, Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności, Kraków-Warszawa 1914. 10 A. Mączak, Posiedzenie naukowe, s. 162-163; idem, Wyniki poszukiwań źródłowych, s. 126-142.
344 kiem 11, kolejne czekają na edycję. Niezależnie od tego zadeklarowali gotowość przekazania zgromadzonych skanów (wszystkie zostały wykonane w sposób legalny) do Elektronicznego Repozytorium w AGAD. Prof. Wojciech Krawczuk (UJ), wydawca sumariusza księgi wpisów kancelarii koronnej z lat 1628-1635 ze zbiorów sztokholmskiego Riksarkivet 12, podkreślił że w repozytorium powinny znaleźć się polonika nie tylko z archiwów szwedzkich, ale także z archiwów i bibliotek innych państw nadbałtyckich. W tym kontekście dr Michał Kulecki (AGAD) zreferował wyniki swych poszukiwań przeprowadzonych w 1995 r. w Łotewskim Państwowym Archiwum Historycznym (Latvijas Valsts vēstures arhīvs) w Rydze. Kwerendą objęto Kolekcję dokumentów pergaminowych i papierowych (fond 5561) oraz zespół akt Towarzystwa Starożytności w Rydze (fond 4038), w których zarejestrowano łącznie 148 dokumentów, w większości królewskich, z lat 1447-1765. Inwentarz tych materiałów jest dostępny na stronie internetowej AGAD 13. Dr Wojciech Walczak (UwB) zaproponował, aby powołany został zespół roboczy, zajmujący się koordynacją wymiany informacji o kwerendach w poszczególnych archiwach, a także gromadzeniem i udostępnianiem wyników tych poszukiwań. Prof. W. Krawczuk zwrócił uwagę, że w spotkaniu zabrakło przedstawicieli środowisk specjalizujących się w badaniach nad Skandynawią, m.in. z UMK w Toruniu i Uniwersytetu Wrocławskiego. Uzgodniono, że skierowane zostanie do nich zaproszenie do włączenia się do projektu Elektronicznego Repozytorium. Uczestnicy spotkania zadeklarowali chęć wymiany informacji o odszukanych polonikach, w tym udostępnienie ich inwentarzy (katalogów), opisów archiwalnych oraz kopii cyfrowych, które będą gromadzone i udostępnianie w Elektronicznym Repozytorium. Będzie ono uzupełniane w miarę przekazywania informacji o polonikach oraz ich skanów. 11 Zob. A. Nowicka-Jeżowa, Polonika w zbiorach Skokloster. Historia zbioru i studia nad polonikami, Warszawa 2005; Polonika w Riksarkivet Skoklostersamlingen, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. I: A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz-Hellman, Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet) Skoklostersamlingen, Warszawa 2006; t. II: Sprawa smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku. Ze zbiorów Archiwum Narodowego Szwecji Skoklostersamlingen, wyd. M. M. Kacprzyk, Warszawa 2006; t. III: Pamiątka rycerstwa sarmackiego i senatorów Obojga Narodów przy żałosnej śmierci Jana Karola Chodkiewicza. Ze zbiorów rękopiśmiennych poloników Archiwum Narodowego Szwecji Skoklostersamlingen, wyd. D. Chemperek, Warszawa 2006; t. IV: S. Niemojewski, Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606, wyd. R. Krzywy, Warszawa 2006; Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory. Polonica in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials, red. A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz- Hellman, Stockholm Slavic Papers 14, 2007; J. Kunowski, Ekspedycyja inflantska 1621 roku, oprac. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2007; Polonika, red. D. Chemperek, t. I: Polonika ze zbiorów zamku Skokloster. Katalog, oprac. M. Eder, współpr. E. W. Berg, Warszawa 2008. 12 W. Krawczuk, Sumariusz Metryki Koronnej [Seria Nowa, t. I], Księga wpisów kancelarii koronnej podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego z lat 1628-1635 ze zbiorów sztokholmskiego Riksarkivet sygnatura Skokloster E[nskilda] 8636, Kraków 1999; idem, Księga wpisów Metryki Koronnej z lat 1628-1635 w szwedzkim Riksarkivet, Archeion 94 (1995), s. 307-309. Księga ta nie została zwrócona Polsce po pokoju oliwskim (1660) i była nieznana badaczom polskim aż do czasu misji E. Barwińskiego, L. Birkenmajera i J. Łosia (1914). Obecnie mikrofilm tej księgi znajduje się w AGAD. 13 http://www.postdiploma.pl/ryga.xml <dostęp: 2009-09-24>.
Elektroniczne repozytorium Polonica w zbiorach państw nadbałtyckich... 345 Co oczywiste, omawiany projekt powinien być realizowany we współpracy z partnerami zagranicznymi, w których zbiorach znajdują się polonika. Jego założeniem jest bezpłatne pozyskiwanie materiałów do Elektronicznego Repozytorium oraz swobodny dostęp do nich za pośrednictwem strony internetowej AGAD. Duży nacisk przy pozyskiwaniu kopii cyfrowych materiałów archiwalnych położony został na ich legalne kopiowanie oraz udostępnianie. Chodzi tu zwłaszcza o uzyskanie zgody instytucji, w której przechowywane są oryginały zarówno na kopiowanie archiwaliów, jak również na ich udostępnienie na stronie internetowej AGAD. Jest zrozumiałe, że kopiowane archiwalia muszą spełniać odpowiednie wymagania techniczne, umożliwiające ich prezentację, w tym odczytanie treści zapisu. Z oczywistych względów każdy skan musi być opisany zgodnie ze standardami archiwalnymi, umożliwiającymi identyfikację skopiowanego materiału. W AGAD opracowano już minimalne wymagania opisu archiwalnego kopii cyfrowych 14, zgodnego z międzynarodowym standardem archiwalnym ISAD(G) 15, jak również minimalne wymagania techniczne dotyczące fotografowania materiałów archiwalnych 16. Są one dostępne na stronie internetowej projektu 17. Przekazując informacje o celach i zadaniach projektu Elektronicznego Repozytorium poloników zapraszam do udziału w nim wszystkich badaczy poszukujących materiałów archiwalnych o proweniencji polskiej w zbiorach zagranicznych. Od ich zaangażowania w znacznej mierze zależeć będzie powodzenie tej inicjatywy. Elektroniczne Repozytorium poloników, w miarę napływu nowych materiałów, będzie wzbogacane o kolejne kopie i opisy archiwaliów. Informacje o nich będą dostępne na stronie internetowej AGAD. 14 Opis ten zawiera następujące informacje: Sygnatura (kraj, miasto, archiwum, zespół, seria); Tytuł (w tytule zwykle zawiera się nazwa twórcy); Data/Daty (jeżeli rozwinięta to: YYYY MM DD); Poziom opisu (zespół, seria, podseria, jednostka); Treść (może być wymienna z tytułem, zależy od poziomu opisu); Język / Języki; Opis zewnętrzny (rozmiary opisywanego obiektu); Uwagi; Mikrofilm / Scan; zob. szerzej: http://www.agad.archiwa.gov.pl/nauka/minimalne_wymagania.html <dostęp: 2009-09-22>. 15 Por. ISAD (G). Międzynarodowy standard opisu archiwalnego. Część ogólna. Wersja 2, Norma przyjęta przez Komitet ds. standaryzacji opisu Sztokholm, Szwecja, 19-22 września 1999 r., tłum. i oprac. wersji pol. H. Wajs, Warszawa 2005. 16 Zalecenia dotyczące fotografowania materiałów archiwalnych opracował Karol Zgliński, kierownik sekcji reprografii AGAD. Powinny one gwarantować: bezstratny format plików (RAW, TIF, JPG z minimalną kompresją); stosowanie maksymalnej dostępnej rozdzielczości matrycy; jak najniższa czułość ISO (max. 100); wykonywanie zdjęć ze statywu; obiektyw na statywie ustawiony prostopadle do fotografowanego obiektu; ogniskowa min. 50 mm (w przeliczeniu na klatkę filmu małoobrazkowego); przysłona w przedziale 8 11; stosowanie jednolitego tła o neutralnym kolorze; stałe, równomierne oświetlenie (nie błyskowe); manualne zmierzenie balansu bieli; manualne zmierzenie parametrów ekspozycji i stosowanie takich samych parametrów do wszystkich fotografii; przy fotografowaniu obiektów, które wymagają rozprostowania (np. dokumenty pergaminowe), nie należy zasłaniać tekstu fotografowanego obiektu; w celu rozprostowania/przytrzymania fotografowanego obiektu dopuszczalne jest stosowanie klipsów (klamerek), jednak nie należy zaciskać ich bezpośrednio na obiekcie; fotografowane obiekty powinny być płasko ułożone na stole; zadbanie o poprawną kompozycję (nie umieszczanie w kadrze zbędnych przedmiotów, równe ułożenie obiektu na stole itp.); zdalne wyzwalanie migawki lub za pomocą samowyzwalacza; przy fotografowaniu pieczęci należy doświetlić je z boku, w celu wydobycia treści; zob. http://www.agad.archiwa.gov.pl/nauka/zasady_fotografowania.pdf <dostęp: 2009-09-22>. 17 Dzięki inicjatywie AGAD oraz Instytutu Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy z siedzibą w Białymstoku, w 2010 r. powstała baza Repozytorium Cyfrowego Poloników (www.repcyfr.pl, www.repozytoriumcyfrowe.pl) w oparciu o oprogramowanie dlibry 4.0, w którym gromadzone są kopie poloników znajdujących się poza granicami RP. Będzie ona sukcesywnie uzupełniana o archiwalia, po uprzednim uzyskaniu zgody właściwego archiwum (przyp. Redakcji).
346 The electronic repository Polonica in the collections of the Baltic states on the AGAD website Summary On Feb 19 2009, on the initiative of the Central Archives of Historical Records, a meeting was held on the subject Electronic Repository: Polonica in the collection of the Baltic states. The subject of the meeting was the presentation of the experience of exploring and copying Polonica in archives and libraries in Sweden and other countries around the Baltic Sea. Polonica included in the exploration are both archival materials - historical sources- as well as important works of literature for literary studies. Participants at the meeting declared their willingness to exchange information about Polonica discovered thus far, including access to their catalogs, archival descriptions and digital copies, which will be stored in a shared Electronic Repository on the AGAD website (http://www.agad.archiwa.gov.pl/nauka/polonica_nadbaltyckie.html). The repository will be constantly updated as information about Polonica and digital copies are transferred. The need for legal permission to share digital copies of Polonica in foreign collections, the need to standardiz archival descriptions and the definition of minimum technical requirements for digital copies were stressed. The repository of digital copies will be equivalent to a set of Polonica from foreign archives microfilms collected and made available in AGAD. The project will be available to individuals interested in the Polonica stored in the archives and libraries of Baltic Sea Basin countries. Translated by Lech Czerski & Sheila Callahan