CZAS PRACY W NOWYCH KRAJACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ

CZAS PRACY W NOWYCH KRAJACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ Aspekty ekonomiczne, prawne i społeczne (red.) Magdalena Barbara Rycak Warszawa 2008

Spis treści WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW... 15 WSTĘP... 17 Część I SPOŁECZNO-EKONOMICZNE ASPEKTY CZASU PRACY... 23 Rozdział I TŁO SPOŁECZNO-GOSPODARCZE KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ... 25 1. Uwagi wstępne... 25 2. Sytuacja demograficzna w ośmiu nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej... 27 3. Rynek pracy ośmiu krajów Europy Środkowo-Wschodniej... 29 4. Niektóre problemy gospodarcze krajów Europy Środkowo-Wschodniej... 35 Rozdział II ILE I JAK PRACUJEMY W KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ?... 42 1. Uwagi wstępne... 42 2. Obowiązujący czas pracy i godziny przepracowane w nowych krajach członkowskich na tle UE-15... 42 3. Godziny przepracowane przez pracowników najemnych tendencje wieloletnie... 45 4. Godziny przepracowane przez osoby prowadzące własną działalność gospodarczą... 47 5. Długie godziny pracy... 50 6. Praca na część etatu... 51 6.1. Popularność pracy na część etatu w krajach starej i nowej Unii... 51 6.2. Rozkłady czasu pracowników zatrudnionych w niepełnym czasie... 54 6.3. Powody pracy na niepełnym etacie... 57 7. Nietypowe pory pracy w gospodarce rynkowej... 59

6 Spis treści 7.1. Uwagi wstępne... 59 7.2. Praca w soboty, niedziele, wieczorami i w nocy... 60 7.3. Praca zmianowa... 66 7.4. Oceny nietypowych godzin pracy przez menedżerów i pracowników... 68 Rozdział III TRADYCYJNY CZY ELASTYCZNY CZAS PRACY?... 71 1. Uwagi wstępne... 71 2. Istota elastyczności, próby jej określenia w literaturze przedmiotu i w badaniach międzynarodowych... 72 3. Analiza elastycznej organizacji czasu pracy na podstawie badań międzynarodowych... 75 3.1. Uwagi ogólne... 75 3.2. Zmienne godziny pracy pracowników najemnych... 76 3.3. Zmienne godziny pracy w praktyce przedsiębiorstw... 79 3.4. Annualizacja godzin pracy... 86 3.5. Praca na wezwanie (on-call work)... 87 3.6. Praca w domu i telepraca... 90 4. Elastyczny czas pracy pracujących na własny rachunek... 91 Rozdział IV SPOŁECZNE ASPEKTY ELASTYCZNEJ ORGANIZACJI CZASU PRACY... 96 1. Uwarunkowania godzenia pracy zawodowej z życiem rodzinnym... 96 2. Oczekiwania pracowników wobec przedsiębiorstwa dotyczące udogodnień w łączeniu pracy z obowiązkami rodzinnymi... 100 2.1. Problem w skali Unii Europejskiej... 100 2.2. Zakres rozwiązań stosowanych w Polsce... 104 3. Pozytywna i negatywna elastyczność czasu pracy... 106 4. Postulaty pracowników wobec przedsiębiorstw preferowane zmiany w organizacji czasu pracy... 107 5. Oceny pracowników różnych form organizacji czasu pracy... 110 PODSUMOWANIE I WNIOSKI... 113 Załącznik nr 1. Ad hoc module on work organization and working time arrangements... 118 Załącznik nr 2. Określenia statystyczne użyte w opracowaniu... 119 BIBLIOGRAFIA DO CZĘŚCI I... 121

Spis treści 7 Część II PRAWNE ASPEKTY CZASU PRACY... 125 Rozdział V ŹRÓDŁA REGULACJI PRAWNYCH CZASU PRACY... 127 1. Uwagi wprowadzające... 127 2. Problematyka czasu pracy w konstytucjach badanych państw Unii Europejskiej... 127 3. Międzynarodowe uwarunkowania regulacji czasu pracy w nowo przyjętych krajach Unii Europejskiej... 128 3.1. Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy... 128 3.2. Wpływ prawa wspólnotowego na prawodawstwo nowo przyjętych krajów Unii Europejskiej... 131 4. Ustawowe regulacje czasu pracy w nowo przyjętych krajach Unii Europejskiej... 135 5. Udział partnerów społecznych w tworzeniu źródeł czasu pracy... 137 6. Konkluzje... 145 7. Wnioski dla polskiego ustawodawcy... 147 Magdalena Barbara Rycak Rozdział VI PODSTAWOWE INSTYTUCJE PRAWNE I POJĘCIA CZASU PRACY W NOWYCH KRAJACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ... 148 1. Czas pracy... 148 2. Okres odpoczynku... 151 3. Przerwa na odpoczynek... 158 4. Ogólny wymiar czasu pracy... 162 5. Niepełny wymiar czasu pracy... 170 6. Organizacja czasu pracy... 178 7. Okres rozliczeniowy... 179 8. Rozkład czasu pracy... 183 9. Wnioski dla polskiego ustawodawcy... 184 Rozdział VII PRAWNE ASPEKTY ORGANIZACJI CZASU PRACY W NOWO PRZYJĘTYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ... 189 1. Uwagi wprowadzające... 189 2. Elastyczne formy organizacji czasu pracy... 189

8 Spis treści 2.1. Organizacja czasu pracy z równoważonym dobowym czasem pracy... 189 2.2. Praca zmianowa... 194 2.3. Przerywany czas pracy... 196 2.4. Organizacja czasu pracy, w której pracownik decyduje o godzinach rozpoczynania i kończenia pracy... 197 2.5. Zadaniowo-wynikowy czas pracy... 198 2.6. Konta czasu pracy... 199 3. Tryb ustalania rozkładu czasu pracy... 200 4. Dopuszczalność pracy w dni wolne... 202 5. Praca wieczorem i w nocy... 206 6. Konkluzje... 210 7. Wnioski dla polskiego ustawodawcy... 212 Magdalena Barbara Rycak Rozdział VIII PRAWNE OGRANICZENIA PRAWA DO WYPOCZYNKU... 214 1. Praca w godzinach nadliczbowych... 214 1.1. Pojęcie pracy w godzinach nadliczbowych... 214 1.2. Przesłanki dopuszczalności pracy w godzinach nadliczbowych... 217 1.3. Limity godzin nadliczbowych... 223 1.4. Rekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych... 225 2. Dyżur pracowniczy... 229 2.1. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości dotyczące dyżurów... 229 2.2. Pojęcie i zasady ustalania dyżuru... 231 2.3. Rekompensowanie dyżuru pracowniczego... 232 3. Konkluzje... 233 4. Wnioski dla polskiego ustawodawcy... 234 Rozdział IX ROZWIĄZANIA PRAWNE WSPIERAJĄCE GODZENIE PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM... 236 1. Uwagi wprowadzające... 236 2. Ułatwienia w dostępie do zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy... 236 3. Ograniczenia pracy w godzinach nadliczbowych osób sprawujących opiekę nad dziećmi... 237 4. Ograniczenia pracy nocnej osób sprawujących opiekę nad małymi dziećmi... 238 5. Ograniczenia w zatrudnianiu w dni wolne od pracy... 239

Spis treści 9 6. Ograniczenia w zatrudnianiu w przedłużonym dobowym czasie pracy... 240 7. Przerwy na karmienie dziecka... 241 8. Zwolnienia od pracy przeznaczone na opiekę nad dziećmi... 242 9. Możliwość dostosowywania przez pracownika rozkładu czasu pracy do swoich potrzeb... 242 10. Konkluzje... 244 11. Wnioski dla polskiego ustawodawcy... 245 WNIOSKI KOŃCOWE... 247 BIBLIOGRAFIA DO CZĘŚCI II... 253

WORKING TIME IN NEW EUROPEAN UNION MEMBER STATES Economic, legal and social aspects Table of Contents LIST OF IMPORTANT ABBREVIATIONS... 15 INTRODUCTION... 17 Part I SOCIO-ECONOMIC ASPECTS OF WORKING TIME... 23 Chapter I SOCIO-ECONOMIC BACKGROUND IN CENTRAL-EASTERN EUROPEAN COUNTRIES... 25 1. Opening remarks... 25 2. Demographic situation in eight new EU Member States... 27 3. Labour market in eight Central and Eastern European countries... 29 4. Some economic problems in the Central and Eastern European countries... 35 Chapter II HOW LONG AND HOW DO WE WORK IN CENTRAL-EASTERN EUROPEAN COUNTRIES?... 42 1. Opening remarks... 42 2. Obligatory working time and hours worked in new Member States against EU-15... 42 3. Hours worked by employees long-term trends... 45 4. Hours worked by the self-employed persons... 47 5. Long working hours... 50 6. Part-time work... 51 6.1. Popularity of part-time work in the old and new countries of the European Union... 51 6.2. Working schedules of part-time workers... 54 6.3. Reasons for part-time work... 57 7. Non-standard working hours in market-driven economy... 59 7.1. Opening remarks... 59

Table of Contents 11 7.2. Work on Saturdays, Sundays, in the evenings and at night time... 60 7.3. Shift work... 66 7.4. Evaluation of non-standard working hours by managers and workers... 68 Chapter III TRADITIONAL OR FLEXIBLE WORKING TIME?... 71 1. Opening remarks... 71 2. The essence of flexibility and attempts to define it in literature of the subject and in international research... 72 3. Analysis of flexible working time organisation based on international researches... 75 3.1. Opening remarks... 75 3.2. Variable working hours of employees... 76 3.3. Variable working hours in the practice of enterprises... 79 3.4. Annualisation of working hours... 86 3.5. On call work... 87 3.6. Work at home and tele-work... 90 4. Flexible working time of self-employed... 91 Chapter IV SOCIAL ASPECTS OF WORKING TIME FLEXIBILITY... 96 1. Conditions for reconciliation of professional work with the family life... 96 2. Workers' expectations towards company concerning improvements in the reconciliation of work with family duties... 100 2.1. This issue in European Union scale... 100 2.2. Solutions applied in Poland... 104 3. Positive and negative flexibility of working time... 106 4. Expectations of workers vis-à-vis companies preferred changes in working time organisation... 107 5. Evaluation of various forms of working time organisation by the workers.. 110 RECAPITULATION AND CONCLUSIONS... 113 Appendix No 1. Ad hoc module on work organization and working time arrangements... 118 Appendix No 2. Statistical terms used in the publication... 119 BIBLIOGRAPHY TO PART I... 121

12 Table of Contents Part II LEGAL ASPECTS OF WORKING TIME... 125 Chapter V SOURCES OF WORKING TIME LEGISLATION... 127 1. Introductory remarks... 127 2. Working time issues in the constitutions of European Union states under study... 127 3. International considerations for working time regulation in newly admitted European Union countries... 128 3.1. International Labour Organisation (ILO) conventions... 128 3.2. Impact of Community law on legislation of newly admitted European Union countries... 131 4. Statutory working time regulations in newly admitted European Union countries... 135 5. Involvement of social partners in development of working time sources... 137 6. Conclusions... 145 7. Conclusions for the Polish legislator... 147 Magdalena Barbara Rycak Chapter VI BASIC LEGAL INSTITUTIONS AND WORKING TIME TERMS IN NEW EUROPEAN UNION MEMBER STATES... 148 1. Working time... 148 2. Rest time... 151 3. Break to rest... 158 4. Full-time work... 162 5. Part-time work... 170 6. Working time organisation... 178 7. Settlement period... 179 8. Working time schedule... 183 9. Conclusions for the Polish legislator... 184 Chapter VII LEGAL ASPECTS OF WORKING TIME ORGANISATION IN NEWLY ADMITED EUROPEAN UNION MEMBER STATES... 189 1. Introductory remarks... 189 2. Flexible forms of working time organisation... 189

Table of Contents 13 2.1. Working time organisation with balanced daily working time division... 189 2.2. Shift work... 194 2.3. Interrupted working time... 196 2.4. Working time organisation whether the employee decides when to start and when to finish work... 197 2.5. Working time defined by tasks... 198 2.6. Working time accounts... 199 3. Procedure for determining working time schedule... 200 4. Work admissibility on days off... 202 5. Work in the evenings and at night time... 206 6. Conclusions... 210 7. Conclusions for the Polish legislator... 212 Magdalena Barbara Rycak Chapter VIII LEGAL CONSTRAINTS ON THE RIGHT TO REST... 214 1. Overtime work... 214 1.1. Definition of overtime work... 214 1.2. Admissibility of overtime work... 217 1.3. Overtime hours' limits... 223 1.4. Compensation for overtime work... 225 2. Employee s duty to perform special work duty... 229 2.1. European Court of Justice rulings on special work duty... 229 2.2. Nation and principles of determining on-call duty... 231 2.3. Compensation for on-call duty... 232 3. Conclusions... 233 4. Conclusions for the Polish legislator... 234 Chapter IX LEGAL ARRANGEMENTS SUPPORTING RECONCILIATION OF PROFESSIONAL WORK WITH FAMILY LIFE... 236 1. Introductory remarks... 236 2. Improvements in the access to part-time employment... 236 3. Overtime work limitations for persons exercising care over small children... 237 4. Limitations for night time work of persons exercising care over small children... 238 5. Limitations in hiring on days off... 239 6. Limitations in hiring to work in extended daily working time... 240 7. Breaks at work to feed a baby... 241 8. Leaves from work to take care for children... 242

14 Table of Contents 9. An option of adaptation of working time schedule by an employee to match his needs... 242 10. Conclusions... 244 11. Conclusions for the Polish legislator... 245 FINAL CONCLUSIONS... 247 BIBLIOGRAPHY TO PART II... 253