PRZECIWDZIAŁANIE HANDLOWI LUDŹMI W

Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Karol Sońta PRZECIWDZIAŁANIE HANDLOWI LUDŹMI W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM autoreferat rozprawy doktorskiej Promotor: dr hab. Karol Karski Recenzenci: prof. UKSW dr hab. Mariusz Muszyński prof. UwB dr hab. Maciej Perkowski Warszawa,2016

I. Przedmiot pracy Handel ludźmi jest przestępstwem międzynarodowym (delicta iuris gentium), jak i transnarodowym, które jednocześnie stanowi poważne naruszenie praw człowieka. W doktrynie coraz częściej można spotkać się z opinią, że zakaz handlu ludźmi stanowi już normę ius cogens. Przeciwdziałanie zjawisku handlu ludźmi na poziomie międzynarodowym, jest jednym z tych obszarów międzynarodowej współpracy w sprawach rozwiązań systemowych, którym państwa i powołane przez nie instytucje międzynarodowe poświęcają w ostatnim czasie stosunkowo wiele uwagi. W przeciwdziałaniu handlowi ludźmi należy podkreślić prewencyjny charakter działań podmiotów prawa międzynarodowego w zakresie: analizy stanu faktycznego, tworzenia międzynarodowych rozwiązań prawnych oraz koordynacji systemu monitorowania implementacji umów międzynarodowych. II. Uzasadnienie wyboru tematu pracy Przyczyną wyboru tematu pracy jest narastające zjawisko handlu ludźmi oraz brak ujednoliconego opracowania w zakresie zarówno zwalczania tego procederu, jak i działań prewencyjnych w rozwiązaniach prawnych jakie od wieków udało się wypracować społeczności międzynarodowej poprzez wspólne działanie, jak i rozwiązania przyjmowane w poszczególnych państwach, zarówno posiadających prawne doświadczenie w tym zakresie, jak i dopiero wypracowujących prawne instrumenty w sferze walki z handlem ludźmi. Ponadto analizie poddana została implementacja międzynarodowych zobowiązań prawnych do polskiego systemu prawnego. Handel ludźmi, a szczególnie handel kobietami i dziećmi, to poważny i wciąż narastający proceder o charakterze kryminalnym w niemalże wszystkich systemach prawnych. Przez wiele wieków handel ludźmi traktowano jako coś naturalnego, wynikającego z kultury i obyczajów poszczególnych grup etnicznych. Człowiek był przedmiotem traktowanym jak towar. Obecnie niewolnictwo nie jest ogólnym standardem. Jednak handel ludźmi nie do końca został wyeliminowany. Konferencja Praw Człowieka ONZ w Wiedniu z 1993 r. w przyjętej Deklaracji Wiedeńskiej uznaje handel ludźmi za współczesną formę niewolnictwa. Powszechnie przyjętą definicję handlu ludźmi sformułowano dopiero 15 XI 2000 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję NZ przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. 1

Handel ludźmi przybiera różne formy: od zorganizowanego żebractwa, przez nielegalną adopcję do handlu ludzkimi organami. Badanie tego zjawiska jest niezwykle skomplikowane. W rocznikach statystycznych nie są ujęte osoby które uciekły, ale nie chcą zgłaszać przestępstwa policji, czasem ofiary popełniają samobójstwo, brak w statystykach osób które zaginęły lub zniknęły w niewyjaśnionych okolicznościach, czy osób które pogodziły się ze swoim losem i w sposób wymuszony uprawiają prostytucję. Dane odnośnie do handlu ludźmi są w większości nieoficjalne, maja charakter jedynie szacunkowy. Zróżnicowanie w statystykach wynika ze specyficznego charakteru przestępstwa. Ofiary są zastraszane, boją się ujawnić prawdę. Dodatkowo, w dużej liczbie przypadków dostały się nielegalnie na teren państwa pobytu. Dane organizacji pozarządowych są zwykle wyższe od danych organów władzy państwowej. Organizacje pozarządowe mają lepsze rozpoznanie oraz analizują zjawisko na bieżąco. Praca przedstawia stopień skomplikowania problemu, ze zwróceniem szczególnego zainteresowania na te działania, które podejmowane są w celu zapobiegania handlowi ludźmi, które wiążą się z wykorzystaniem instrumentów prawnych podejmowanych na forum międzynarodowym. Głównym zadaniem jest próba odpowiedzi na pytanie, czy podejmowane przedsięwzięcia stanowią skuteczne i wystarczające działania zwalczające to zjawisko. III. Cel i przedmiot rozprawy doktorskiej Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, czy obowiązujące obecne na arenie międzynarodowej instrumenty prawne, wraz z działaniami podejmowanymi w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy oraz Unii Europejskiej, a także przepisy prawa krajowego, w tym w szczególności przepisy polskiego kodeksu karnego, umożliwiają skuteczne przeciwdziałanie handlowi ludźmi. Handel ludźmi w licznych opracowaniach nazywany jest współczesną formą niewolnictwa. Określenie to, nie wyczerpuje jednak całej treści zjawiska. Handel ludźmi to ciężkie przestępstwo, które w wielu państwach zagrożone jest najsurowszymi karami. Handel ludźmi to także naruszenie podstawowych praw człowieka. Ma to miejsce zarówno w odniesieniu do ofiary handlu ludźmi w celu wyzysku seksualnego, jak i osób poddanych pracy przymusowej. Mimo, że zjawisko handlu ludźmi stało się przedmiotem zainteresowania międzynarodowej opinii publicznej oraz regulacji prawnych przyjmowanych w ramach 2

organizacji międzynarodowych, nadal pozostaje zjawiskiem mało znanym. Głównym powodem braku wiedzy na temat tego przestępstwa jest niewystarczające zainteresowanie ze strony poszczególnych państw. Nawet państwa, które spełniają minimalny standard wynikający ze zobowiązań międzynarodowych, zwalczanie handlu ludźmi nie traktują jako priorytetu swych działań. Prekursorem w zwalczaniu zjawiska handlu ludźmi staje się Unia Europejska, która kieruje wyzwania dla ustawodawców wszystkich państw członkowskich dla ujednolicenia prawa. Proces ten jest jednak bardzo powolny, zwłaszcza w państwach należących do byłego bloku socjalistycznego, w tym również i Polski. Mimo, że wyznaczono już wiele planów walki z handlem ludźmi, wykonano zaledwie kilka kroków. Przekładanie planów na realne działanie zajmie jeszcze wiele lat. Najważniejsze jest jednak uświadomienie młodym ludziom wyjeżdżającym do pracy za granicę o zagrożeniach jakie może ona stwarzać. Ważne jest m.in. uświadomienie sobie, że kobiety które zajmują się prostytucją, bardzo często nie robią tego, bo tego chcą, ale dlatego że są do tego zmuszane. Zjawiska handlu ludźmi nie da się zapobiec, nawet jeśli będą powstawać kolejne programy w walce z tą formą przestępczości, czy surowsze kary. Zjawisko to nadal będzie istniało. Prawdą jest, że dopóki będzie zapotrzebowania na prostytucję oraz tanią siłę roboczą, ten problem będzie obecny. Niestety, to zapotrzebowanie stale rośnie. Wdrażanie w życie kolejnych programów jest ważne, ale jeśli nie będzie się aktywnie monitorować wdrażania rozwiązań walczących z tym zjawiskiem, nie przyniesie to większych rezultatów. Handel ludźmi i wszelkie formy zniewolenia uderzają w godność człowieka; dlatego zapobieganie i ściganie sprawców tego procederu jawi się jako jedno z najważniejszych wyzwań współczesności. IV. Metody badań W opracowaniu niniejszej rozprawy kierowałem się wieloma metodami, z których najważniejsze to metody historyczna, prawnohistoryczna, źródłowa, prawnoporównawcza oraz analiza prawnoinstytucjonalna, które mają na celu przedstawienie rozwoju zjawiska, skali problemu oraz rozwiązań prawnych mających na celu przeciwdziałanie zjawisku handlu ludźmi we współczesnym świecie. Problem ten nazywany potocznie niewolnictwem XXI wieku jest przede wszystkim związany z regionami słabiej rozwiniętymi i uwarunkowany czynnikami ekonomicznymi. Skala problemu obejmuje cały współczesny świat. Dlatego też 3

w mojej pracy przede wszystkim skupiłem się na przedstawieniu problematyki przeciwdziałania temu zjawisku w oparciu o instrumenty prawa międzynarodowego. Analiza skali problemu dokonana została w oparciu o dostępną literaturę krajową i zagraniczną. Jednocześnie wskazać należy na brak jednolitego opracowania ukazującego w pełny sposób skalę problemu. Skorzystałem w pracy przede wszystkim z opracowań monograficznych i artykułów naukowych z dziedziny prawa międzynarodowego, praw człowieka, problemów państw Europy zachodniej oraz państw dawnego bloku wschodniego, a także stosunków międzynarodowych oraz pozycji z zakresu nauk historycznych, ukazujących rozwój niewolnictwa. Dodatkowo dokonałem analizy aktów prawnych dotyczących omawianego problemu, a także wybranego orzecznictwa. Uzupełnienie stanowią artykuły i doniesienia prasowe oraz dane statystyczne. V. Struktura pracy Praca składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęciłem przedstawieniu zjawiska handlu ludźmi w skali międzynarodowej. Dokładnej analizie poddałem aspekt historyczny zjawiska począwszy od starożytności do dorobku prawnego Ligi Narodów, który przedstawia ewolucję prawa w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi w różnych kulturach i systemach prawnych. W rozdziale tym również dokonałem rozróżnienia nielegalnej migracji od handlu ludźmi. Rozróżnienie tych dwóch zjawisk powinno być punktem wyjścia dla wszelkich rozważań na temat nielegalnej migracji i handlu ludźmi. W rozdziale tym wskazałem także na różne formy tego przestępstwa. Handel ludźmi jest, co do zasady, przestępstwem popełnianym przez sprawców działających w zorganizowanej grupie przestępczej i mającym charakter międzynarodowy. W protokole do Konwencji o zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, dotyczący zapobiegania, zwalczania oraz karania za handel ludźmi zwłaszcza kobietami i dziećmi, przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 15 XI 2000 r. przyjęło definicję tego zjawiska. Zgodnie z nią, określono je, jako: Werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania; wykorzystanie obejmujące, jako minimum, prostytucję innych osób lub inne formy 4

wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie lub usunięcie organów. Generalnie handel ludźmi może przybierać różne formy: 1. handlu dziećmi oznacza on jakiekolwiek działanie lub transakcje, w drodze których dziecko przekazywane jest przez jakąkolwiek osobę lub grupę osób innej osobie lub grupie osób za wynagrodzeniem lub jakąkolwiek inną rekompensatą; 2. handlu kobietami przede wszystkim w celach seksualnych, zmuszanych do pracy w agencjach towarzyskich, tudzież do wykonywania innych prac związanych z prostytucją. 3. pracy przymusowej i praktyk niewolniczych - oznaczają one wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie. Wskazać należy, że nie każdy pracujący przymusowo jest ofiarą handlu ludźmi. Definicję pracy przymusowej komplikuje także fakt, że w różnych dokumentach zaliczane są do niej różne zjawiska: najczęściej zmuszanie do żebractwa, czy nieznane naszemu ustawodawstwu "wyzyskiwanie działalności przestępczej", które należy rozumieć jako wykorzystywanie osoby do popełnienia przestępstw na czyjąś rzecz (najczęściej będą to kradzieże, w tym kieszonkowe, czy sklepowe, handel narkotykami lub inne podobne działania, podlegające karom i przynoszące korzyść majątkową). Niekiedy, jako element pracy przymusowej traktuje także wykorzystanie seksualne do celów zarobkowych. Od handlu ludźmi należy odróżnić przemyt migrantów. W przypadku handlu ludźmi dana osoba nie ma możliwości decydowania o sobie. Handel ludźmi stanowi przede wszystkim naruszenie praw człowieka, natomiast przemyt migrantów jest głównie naruszeniem porządku prawnego danego państwa. Niekiedy zjawiska handlu ludźmi i przemyt krzyżują się. Ważną kwestią jest ustalenie, czy osoba przemycana jest pozbawiona wolnej woli. Jest to podstawowe kryterium mające na celu ustalenie, czy mamy do czynienia przemytem migrantów, czy handlem ludźmi. W rozdziale drugim przedstawiłem szeroki opis międzynarodowych regulacji prawnych, przyczyniających się do przeciwdziałania handlowi ludźmi. W pracy wyróżniłem trzy główne płaszczyzny analizy: system powszechny, stworzony przez ONZ oraz dwa systemy regionalne, funkcjonujące w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej. Wspomniałem także o prawnomiędzynarodowych rozwiązaniach powstałych w okresie międzywojennym. Rozdział wzbogaciłem o informacje na temat funkcjonowania Grupy Ekspertów, która wspiera unijne instytucje oraz programy nastawione na zwalczanie handlu 5

ludźmi. Znaczącą częścią rozdziału jest analiza działalności Interpolu i Europolu, oraz Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji. W systemie ONZ do przeciwdziałania handlowi ludźmi odnoszą się pośrednio główne akty składające się na powszechny system ochrony praw człowieka jak i akty szczegółowe bezpośrednio odnoszące się do omawianej kwestii. Podstawowymi aktami, które funkcjonują w obrębie systemu ONZ, są: 1. Karta Narodów Zjednoczonych, przyjęta 26 czerwca 1945 r. w Nowym Jorku; 2. Powszechna Deklaracja Prawa Człowieka z 1948 r.; 3. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka z 1966 r., na które składają się: a) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu 19 grudnia 1966 r. b) Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. Jednym z pierwszych międzynarodowych dokumentów prawnych dotyczących handlu ludźmi było Międzynarodowe porozumienie w sprawie zwalczania handlu białymi niewolnikami z 1904 r. Tematyka handlu ludźmi w okresie międzywojennym była podejmowana na arenie międzynarodowej jeszcze wiele razy, czego skutkiem były wspomniane w pracy konwencje. Po II wojnie światowej powstał jeden z najistotniejszych dokumentów odnoszących się do przeciwdziałania handlowi ludźmi, w dużej mierze będący kontynuacją przedwojennych rozwiązań zawartych w Międzynarodowej konwencji zwalczania handlu żywym towarem z 1910 r., oraz dorobku Ligi Narodów, zawartego w Konwencji o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi z 1921 r. i Konwencji dotyczącej zwalczania handlu kobietami pełnoletnimi z 1933 r. Dokumentem takim jest Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji, podpisana w Lake Success z 1950 r. Konwencja ta była pierwszy aktem prawnomiędzynarodowym dotyczącym handlu ludźmi, wzywającym rządy państw do rozwoju polityki społecznej ukierunkowanej na zapobieganie handlowi ludźmi, oraz do rehabilitacji i reintegracji ofiar w społeczeństwie. W protokole końcowym tej konwencji została sformułowana klauzula minimalnego standardu, zgodnie z którą żaden przepis konwencji nie będzie uważany za naruszający jakiekolwiek prawodawstwo, które dla zabezpieczenia postanowień mających na celu zniesienia handlu ludźmi, przewiduje warunki surowsze niż te, które są przewidziane w tej konwencji. Przełomowym dokumentem jest wspomniana wyżej Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 15 listopada 2000 r. wraz z dwoma protokołami: Protokołem I o 6

zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi w szczególności kobietami i dziećmi oraz Protokołu II przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową morską i powietrzną. Akty te zostały otwarte do podpisu w grudniu 2000 r., na konferencji międzynarodowej w Palermo. Celem Konwencji z Palermo było promowanie współpracy, służącej skuteczniejszemu zapobieganiu, zwalczaniu oraz ściganiu przestępczości zorganizowanej. Sformułowano wówczas tzw. wszechstronne podejście do handlu ludźmi zwane potocznie the three P (prevention, prosecution and protection czyli zapobieganie, ściganie i ochrona). Dla kontroli implementacji konwencji powołano Konferencję Stron Konwencji, do której każde państwo strona konwencji ma obowiązek składać informacje dotyczące swojego prawodawstwa mającego na celu implementację konwencji. Na forum ONZ w 2010 r. został opracowany Globalny Plan Działania w zakresie zwalczania handlu ludźmi (The United Nations Global Plan of Action to Combat Trafficking in Persons), w ramach którego zaleca się podjęcie działań w takich obszarach jak: zapobieganie handlowi ludźmi, ochrona i wsparcie ofiar, ściganie oraz wzmocnienie współpracy między instytucjami zaangażowanymi w zapobieganie i zwalczanie tego zjawiska, tak na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Działania w celu walki z handlem ludźmi podjęto również w ramach NATO. W dniach 28-29 kwietnia 2004 r. na szczycie w Stambule przyjęto Politykę NATO przeciwko handlowi ludźmi (NATO Policy Against Human Trafficking). Dokument ten określa handel ludźmi jako zbrodnię, zasługującą na potępienie, definiując ją jako: Współczesny handel niewolnikami, który podsyca korupcję i zorganizowaną przestępczość, która pociąga za sobą groźbę zdestabilizowania kruchych rządów. Jeśli chodzi o aktywność w tym zakresie Unii Europejskiej, to działania te w swoich założeniach opierają się na wypracowanym przez społeczność międzynarodową modelu walki z handlem ludźmi, stanowiąc jednocześnie odpowiedź na aktualne trendy rozwoju tego zjawiska w Europie. Podczas nadzwyczajnego szczytu Rady Europejskiej w Tampere, który miał miejsce w dniach 15-16 X 1999 r., podkreślono konieczność umocnienia współpracy miedzy państwami członkowskimi UE. Wskazano na potrzebę wspierania nie tylko państw docelowych, ale i tranzytowych, a także państw pochodzenia. Zachęcano do promowania zobowiązań płynących z umów readmisyjnych. Podczas szczytu zawarto porozumienie między Włochami a Grecją w celu wzmocnienia współpracy w regionie Morza Jońskiego i Morza Adriatyckiego, w sprawie walki z handlem i przemytem ludzi. Kwestie te również podnoszono podczas kolejnych spotkań szefów państw i rządów w dniach 19-20 VI 2000 r. w Santa Maria de Feira i w dniach 21-22 VI 2002 r. w Sewilli. Zwalczanie handlu ludźmi jest 7

jednym z priorytetowych działań podejmowanych przez Unię Europejską. Stanowisko takie zostało wyrażone w tzw. Programie haskim przyjętym na lata 2005-2010 oraz w Programie sztokholmskim przyjętym na lata 2010-2015, wskazującym na konieczność zwalczania poważnej przestępczości oraz przestępczości zorganizowanej, w tym handlu ludźmi oraz usprawnienie działań organów ścigania w państwach UE. Jednocześnie wskazano na konieczność podjęcia współpracy z państwami trzecimi, zwłaszcza poprzez zapewnienie wdrożenia działań przewidzianych w dokumencie AOP (Action Oriented Paper on trafficking in human beings). Ponadto, dostrzegając konieczność stworzenia ram prawnych dla skuteczniejszego systemu wsparcia i ochrony ofiar, a także dla ścigania sprawców tego przestępstwa, w UE podjęto prace nad nowelizacją decyzji ramowej 2002/629/JHA, zakończone przyjęciem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującej decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW. Unia Europejska, uznając zwalczanie handlu ludźmi za jeden z priorytetów swoich działań, utworzyła w 2009 r. Nieformalną Sieć Krajowych Sprawozdawców/Mechanizmów Ekwiwalentnych ds. Handlu Ludźmi (An informal EU Network of National Rapporteurs or Equivalent Mechanisms on Trafficking in Human Beings) służącą wymianie dobrych praktyk w tym zakresie. W grudniu 2010 r. powołany został Koordynator ds. Handlu Ludźmi. W czerwcu 2012 r. Komisja Europejska ogłosiła Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Strategia UE na rzecz wyeliminowania handlu ludźmi na lata 2012-2016. Celem strategii jest zapewnienie spójnych ram dla istniejących i planowanych strategii w zakresie zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, a przede wszystkim zapewnienia przez państwa członkowskie implementacji nowej dyrektywy 2011/36/UE poprzez określenie działań priorytetowych i uzupełnienie luk. Strategia ma uzupełniać działania podejmowane przez rządy, organizacje międzynarodowe oraz społeczeństwo obywatelskie UE i państwa trzecie. Problem handlu ludźmi a w szczególności dziećmi znajduje odzwierciedlenie również w dokumentach Rady Europy, m.in. w zaleceniu nr R(91)11 Komitetu Ministrów dotyczącym seksualnego wykorzystania, pornografii i prostytucji oraz handlu dziećmi i młodocianymi, przyjętym 9 września 1991 r., zaleceniu nr R(2000)11 Komitetu Ministrów do państw członkowskich w sprawie przeciwdziałania handlowi ludźmi w celu wykorzystania seksualnego oraz zaleceniu nr Rec(2004)7 Komitetu Ministrów do państw członkowskich w sprawie handlu organami. Największym osiągnięciem Rady Europy w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi jest Konwencja warszawska, przyjęta przez Komitet 8

Ministrów dnia 3 maja 2005 r. i otwarta do podpisu podczas III Szczytu Szefów Państw i Rządów Państw Członkowskich Rady Europy w Warszawie w dniu 16 maja 2005 r. Konwencja została podzielona na 10 rozdziałów regulujących zwalczanie handlu ludźmi, począwszy od zapobiegania temu procederowi, zapewnienia gwarancji skutecznego śledztwa i oskarżenia, po współpracę międzynarodową i współpracę ze społeczeństwem obywatelskim. W celu zapewnienia skutecznej implementacji postanowień Konwencji warszawskiej, został ustanowiony specjalny mechanizm monitoringu, który opiera się na dwóch filarach organie technicznym w postaci Grupy Ekspertów (GRETA) oraz organie politycznym w postaci Komitetu Stron. Przegląd i analiza przepisów przyjmowanych przez państwa w celu zwalczania handlu ludźmi, zawarta została w rozdziale trzecim. Porównuję w nim rozwiązania prawne dotyczące przeciwdziałania handlowi ludźmi, zarówno w państwach zamożnych i doświadczonych w tym zakresie, jak i w państwach będących dopiero na początku swojej drogi w kształtowaniu dorobku prawnego w tej materii. Na szczególną uwagę zasługuje analiza współdziałania instytucji na poziomie krajowym, jak i korzystania z pomocy instytucji międzynarodowych. Dalsza część rozdziału odnosi się do problematyki prawnych sposobów eliminowania handlu ludźmi w Polsce. Dokonałem tego ze szczególnym uwzględnieniem implementacji rozwiązań międzynarodowych do polskiego prawa karnego. W tym rozdziale podjąłem kwestię legalnej definicji handlu ludźmi w polskim kodeksie karnym oraz rozbieżności wewnątrzkodeksowych. W rozdziale tym zwróciłem uwagę na działanie La Strady, oraz znaczenie Krajowego Systemu Postępowania z ofiarami handlu ludźmi we współpracy z instytucjami międzynarodowymi. W ramach Powszechnego Przeglądu Okresowego (Universal Periodic Review) w 2012 r. uznano, iż Polska podejmuje właściwe wysiłki na rzecz zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, nadal jednak za słuszne należy uznać rekomendowanie kontynuacji i wzmocnienia działań na rzecz zagwarantowania praw ofiar handlu ludźmi, w szczególności w zakresie pomocy psychologicznej i materialnej, czy działań na rzecz ochrony dzieci przed wykorzystaniem. Jak już wspomniałem, zaznaczyć należy, że polski system prawny do dzisiaj nie wypracował spójnych rozwiązań kodeksowych, co jest głównym problemem w zwalczaniu tego zjawiska, pozbawiając tym instytucje egzekwujące te przepisy skutecznych narzędzi do zwalczania zjawiska handlu ludźmi. 9

VI. Podsumowanie badań Głównym rezultatem badań podjętych w niniejszej pracy jest wykazanie. w jaki sposób międzynarodowe uwarunkowania ekonomiczne i społeczne wpływają na rozwój prawnych aspektów dotyczących handlu ludźmi, w kontekście prawno-historycznym, a także jakiej zmianie podlegają współczesne międzynarodowe instrumenty prawne przeciwdziałania handlowi ludźmi. Procesy te wynikają ze wskazanej w dysertacji zależności pomiędzy dynamicznie zmieniającymi się czynnikami ekonomicznymi i geopolitycznymi a potrzebą bieżącego dostosowywania norm prawnych zarówno na arenie prawa międzynarodowego, jak i uaktualniania systemów prawnych poszczególnych państw, oraz zdolności implementacji międzynarodowych rozwiązań prawnych do ich wewnętrznych systemów prawnych. Przyjmując powyższe stwierdzam, iż dla skutecznego przeciwdziałania handlowi ludźmi należy zwrócić uwagę na trzy najważniejsze czynniki warunkujące właściwą implementację międzynarodowych standardów i rozwiązań prawnych dotyczących zapobieganiu tego procederu i ochrony ofiar do krajowych systemów prawnych. Po pierwsze, znamienne jest, że wszystkie współczesne umowy międzynarodowe służące zwalczaniu handlu ludźmi formułują jedynie minimalne wymagania, które krajowe ustawodawstwa powinny spełniać. Jednocześnie umowy przyjęte w późniejszym okresie określają stosunek własnych postanowień do regulacji innych istniejących i przyjętych już rozwiązań prawnomiędzynarodowych, które potencjalnie mogą nakładać na państwa dalej idące zobowiązania. Państwa mają więc swobodę w zawieraniu nowych bilateralnych i multilateralnych umów międzynarodowych oraz kształtowania wewnętrznych porządków prawnych. Ważne jest przy tym, aby nowe regulacje nie były sprzeczne z wcześniej zaciągniętymi zobowiązaniami w obszarze prawa międzynarodowego i nie udaremniały ich stosowania. Po drugie, istotnym czynnikiem jest charakter międzynarodowych zobowiązań. O ile przepisy dotyczące różnych aspektów ścigania handlu ludźmi i określające współpracę instytucjonalną w tym zakresie są formułowane w sposób bezwzględny, nie dający państwom swobody interpretacyjnej, o tyle przepisy określające ochronę ofiar handlu ludźmi mają charakter fakultatywny, z drugiej zaś strony przez swoją ogólnikowość przyznają państwom zbyt daleko idącą dowolność w transponowaniu norm konwencyjnych. Po trzecie, bardzo istotne znaczenie mają systemy monitorowania implementacji umów międzynarodowych. Każda z analizowanych w dysertacji konwencji ważnych dla zagadnienia handlu ludźmi posiada taki mechanizm. Monitorowanie to ma jednak różny 10

zakres. Tak na przykład Konwencja z Lake Succes przewiduje jedynie dostarczenie Sekretarzowi Generalnemu ONZ ustaw i aktów administracyjnych, które dotyczą jej stosowania. Z kolei, system ustanowiony przez Konwencję z Palermo opiera się na dostarczaniu stronom Konwencji informacji dotyczących programów, planów i praktyk oraz środków ustawodawczych i administracyjnych podejmowanych w celu implementacji tej Konwencji. Najbardziej sprawdzającym się w praktyce systemem kontroli wdrażania konwencji jest wieloetapowy mechanizm monitoringu sformułowany w Konwencji warszawskiej w postaci działań podejmowanych przez grono niezależnych ekspertów skupionych w GRETA. Jest to najsilniejszy mechanizm, skuteczniejszy niż rozwiązania z Konwencji z Lake Succes, czy Protokołu z Palermo. Analizowane rozwiązania prawne, dotyczące implementacji zobowiązań międzynarodowych, tak z zakresu soft law, jak i hard law, przedstawiłem zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na szczeblu krajowym oraz wykazałem związki oraz sprzeczności występujące pomiędzy nimi, które nie zawsze pozwalają skutecznie zwalczać zjawisko ze względu na rozbieżności w zakresie pojmowania zjawiska w przepisach formułowanych w ramach poszczególnych systemów prawnych. Przepisy wielu umów międzynarodowych, dotyczących handlu ludźmi, nie zawierają sankcji karnych dla działań poddanych kryminalizacji. Dają one jedynie legalną definicję przestępstw międzynarodowych, zobowiązując państwa-strony do przyjęcia w swych systemach prawa krajowego odpowiednich środków prewencyjnych i represyjnych dla zwalczania przestępstw. Umowy takie pozbawione są przymiotu samowykonalności, a tym samym z uwagi na konieczność przestrzegania zasady nulla poena sine lege nie mogą być bezpośrednio stosowane. Dlatego też mimo konstytucyjnej regulacji zapewniającej bezpośrednie stosowanie ratyfikowanych umów międzynarodowych, polski ustawodawca powinien systematycznie dostosowywać prawo krajowe do wiążących Polskę standardów międzynarodowych, zwłaszcza w obszarze prawa karnego materialnego. W pracy wykazałem również większą potrzebę podejmowania działań prawnoprewencyjnych stanowiących źródło tematu pracy, poczynając od działań wprost związanych ze zwalczaniem już powstałego problemu handlu ludźmi. 11