Pszenica ozima Wymagania klimatyczno-glebowe Temperatura Wymagania termiczne odmian pszenicy ozimej są bardzo zróżnicowane i dlatego nie wszystkie odmiany nadają się do uprawy na terenie całego kraju. Pszenica może kiełkować w temperaturze 2-3 C, lecz najlepiej kiełkuje i wschodzi, gdy temperatura wynosi 12-15 C. Pszenica wytrzymuje spadki temperatury nawet do -30 C pod okrywą śnieżną, ale bez okrywy śnieżnej tylko do -20 C, jednak niektóre odmiany wymarzają nawet podczas mrozów nieprzekraczających -20 C. W okresie wegetacji wiosennej i latem optymalna temperatura wynosi 16-20 C. Dlatego najkorzystniejsze warunki dla uprawy pszenicy ozimej występują w części południowozachodniej i zachodniej Polski, najgorsze zaś w północno-wschodniej części kraju. Opady Znaczny wpływ na plonowanie pszenicy mają opady, a głównie ich rozkład w okresie wegetacji. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie od krzewienia, przez strzelanie w źdźbło do kłoszenia (KD 20-59). Z kolei nadmiar opadów w okresie kłoszenia i dojrzewania przedłuża okres wegetacji i przy zwiększonym nawożeniu azotem może przyczynić się do rozwoju chorób liści i kłosów. Gleba Wymagania glebowe pszenicy są większe niż pozostałych zbóż. Do uprawy pszenicy powinno się wybierać gleby głębokie, zasobne w próchnicę, o dobrej strukturze, zdolne do
magazynowania większej ilości wody. Powinny to być gleby odkwaszone o odczynie ph 6-7. Warunki te spełniają czarnoziemy, czarne ziemie oraz gleby brunatne, rędziny i mady o dużej miąższości poziomu próchnicznego. Pszenicę ozimą powinno uprawiać się na glebach należących do kompleksów: pszennego bardzo dobrego i dobrego oraz żytniego bardzo dobrego, zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa. Na glebach słabszych, należących do kompleksu pszennego wadliwego i żytniego bardzo dobrego możliwe jest uzyskanie dobrego plonu pszenicy pod warunkiem poprawienia odczynu, właściwego zmianowania i stosowania właściwej agrotechniki. Niezwykle ważny jest również wybór odmiany. Dobór odmiany W Polsce w 2012 było zarejestrowanych ponad 50 odmian pszenicy ozimej. Odmiany te różnią się między sobą wieloma cechami. Do najważniejszych należą: jakość ziarna wymagania glebowe mrozoodporność odporność na choroby podatność na wylęganie wysokość roślin skład chemiczny ziarna (jakość ziarna). Najważniejszym kryterium oceny odmiany jest wartość technologiczna, czyli wypiekowa mąki, która decyduje o możliwości użytkowania ziarna. Wyróżnia się tu 5 klas jakości: E - odmiany elitarne, najbardziej przydatne do wyrobu mąki na cele piekarnicze. A - odmiany jakościowe. Mąka bardzo dobra do wypieku pieczywa, jednak nieco gorsza niż odmian z klasy E B - odmiany chlebowe. Mąka dobra do wyrobu pieczywa C - odmiany pozajakościowe. Mąka nie nadaje się do wyrobu pieczywa. Ziarno odmian tej klasy wykorzystuje się dla celów paszowych. K - odmiany ciastkowe (krakersowe) wykorzystywane do wyrobu ciastek typu herbatniki i krakersy.
W Polsce ocena odmian prowadzona jest w tzw. systemie PDO (Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego) przez Stacje Oceny Odmian zlokalizowane w całym kraju. Nowo rejestrowane odmiany oceniane są w doświadczeniach rejestrowych. Koordynacją i opracowywaniem wyników zajmuje się COBORU (Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych) z siedzibą w Słupii Wielkiej. W tabeli podano wybrane wyniki z doświadczeń PDO, które charakteryzują plon i mrozoodporność odmian. Wielkość plonu poszczególnych odmian uzyskano w warunkach wysokiego poziomu agrotechniki. W badaniach PDO jest to: nawożenie azotem w dawce średnio 140-180 kg N na 1 ha, stosowanie dolistnych preparatów wieloskładnikowych (łącznie z fungicydami), ochrona przed wylęganiem (1 zabieg) i chorobami (2 zabiegi). W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się dodatkowe stosowanie regulatora wzrostu i fungicydu. Tabela. Przykłady odmian pszenicy ozimej, wg COBORU 2007 r. z - odmiana zagraniczna Odmiana Klasa jakości Przeciętny plon [t/ha] Mrozoodporność Skala 1-9 Brak odmian przydatnych do uprawy w Polsce E - - Akteur z A 9,3 3,5 Fregata A 8,8 2,5 Legenda A 9,6 6,0 Trend A 9,9 1,0 Turnia A 9,4 4,5 Zyta A 9,1 2,5 Bogatka B 9,5 5,0 Garantus B 9,7 3,0 Kobiera B 9,3 6,0 Mewa (ostka) B 9,4 6,0 Meteor B 9,6 4,0 Izyda C 9,3 4,0 Rapsodia C 10,1 1,5 Satyna C 9,6 5,5 Slade z K 9,9 1,5 Zorza K 9,5 3,0 Trzeba jednak pamiętać, że zakwalifikowanie odmiany do danej grupy nie oznacza, że ziarno zawsze uzyska pożądaną jakość. Decydujące znaczenie mają tu również warunki środowiska. Często na przykład odmiany wyhodowane za granicą, kwalifikowane tam jako
elitarne lub jakościowe, w Polsce się nie sprawdzają. Przy wyborze odmiany do uprawy w danym rejonie pomocne są Listy odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw". Bardzo ważne jest, aby wysiewać odmiany zarejestrowane w Polsce i zalecane do uprawy w danym regionie. Wpływ pogody i agrotechniki na wartość technologiczną ziarna pszenicy jest bardzo duży. Zarówno przy pogodzie przekropnej, jak i w warunkach suszy ziarno odmiany jakościowej może nawet nie sprostać wymogom skupowym. Podobnie na wartość technologiczną ziarna wpływa nawożenie azotem i ochrona przed chorobami. Zbyt niskie dawki azotu, niewłaściwa ochrona lub jej brak prowadzą do bardzo znacznego obniżenia jakości technologicznej ziarna. Agrotechnika Dobór przedplonu Pszenica wymaga przedplonów pozostawiających glebę w dobrej strukturze, niezachwaszczoną, zasobną w składniki pokarmowe, wolną od patogenów niebezpiecznych dla pszenicy. Ze względu na konieczność wykonania w odpowiednim terminie przedsiewnych zabiegów agrotechnicznych i siewu, przedplon musi być zbierany stosunkowo wcześnie. Do bardzo dobrych przedplonów zaliczyć można np.: groch, bobik (odmiany samokończące), ziemniaki wczesne i średniowczesne uprawiane na oborniku. Najgorszym przedplonem dla pszenicy ozimej są zboża, a w szczególności jęczmień, pszenica i żyto. Uprawa roli Przygotowanie roli do siewu wszystkich zbóż ozimych jest podobne. Uprawę roli pod pszenicę ozimą stosuje się w tym celu, aby przykryć resztki pożniwne roślin przedplonowych, wpłynąć na jak najlepsze zachowanie wody glebowej pozostawionej przez przedplon, umożliwiać dobre wchłanianie przez rolę wody opadowej, niszczyć chwasty, stworzyć odpowiednie warunki dla wysiewu nasion i rozwoju młodych roślin.
Sposób uprawy roli zależy od przedplonu. W stanowiskach po zbożach, rzepaku lub strączkowych, zaleca się przeprowadzenie pełnego zestawu uprawek pożniwnych, czyli orki podorywki i bronowania. Podorywkę powinno się wykonać możliwie najpłycej, specjalnie do tego celu przeznaczonym pługiem, bądź ewentualnie broną talerzową. Dla zachowania jak największej ilości wody w glebie podorywka powinna być wykonana zaraz po zbiorze przedplonu. Po podorywce trzeba jak najszybciej pole zabronować, również w celu ograniczenia strat wody, a także przyspieszenia rozkładu resztek pożniwnych i wschodów chwastów. Czas między podorywką a orką siewną można wykorzystać na niszczenie mechaniczne chwastów broną lub agregatem uprawowym (brona średnia + wał strunowy). Po roślinach okopowych uprawę można uprościć, rezygnując z orki. Trzeba zebrać łęciny lub liście i wyrównać ewentualne koleiny. W miejsce orki, jeśli pole jest wolne od perzu, można spulchnić glebę bez jej odwracania, np. kultywatorować gruberem lub agregatem uprawowym, czy rototillerem. Kolejny zabieg - uprawa przedsiewna - obejmuje orkę siewną i doprawienie roli. Orkę należy wykonać na średnia głębokość, najlepiej nie później niż 10 dni przed siewem. Na glebach średnich doprawienie gleby można ograniczyć do dwukrotnego zastosowania agregatu (brona lub kultywator + wał strunowy). Na glebach ciężkich, nadmiernie przesuszonych po orce, przed zastosowaniem agregatu, konieczne może się okazać talerzowanie. Nawożenie Ilość składników pokarmowych, jaka jest pobierana przez roślinę dla wytworzenia zakładanego plonu, jest inna niż potrzeby nawozowe (tab.). Często różnice są znaczące, gdyż poszczególne gatunki zbóż z różną efektywnością wykorzystują związki pokarmowe zawarte w glebie. Azot [N] Fosfor [P205] Składnik Zalecane dawki składników mineralnych dla pszenicy ozimej i jarej [kg/ha]. stanowisko zasobność gleby Zalecane dawki dla Zakładany pszenicy (przewidywany) ozimej jarej plon [t/ha] 5-7 4,5-6 dobre 90-140 70-90 słabe 110-160 100-120 bardzo niska 90-120 100-120 niska 80-100 90-110
Potas [K20] zasobność gleby średnia 70-90 80-100 wysoka 50-70 60-80 bardzo wysoka 30-50 40-60 bardzo niska 100-120 110-130 niska 90-110 100-120 średnia 80-100 90-110 wysoka 70-90 80-100 bardzo wysoka 50-60 60-80 System korzeniowy pszenicy jest płytki, słabo rozwinięty i wrażliwy na niekorzystne warunki środowiska. Dlatego też roślina pobiera składniki pokarmowe łatwo dostępne (występujące w glebie w formie soli łatwo rozpuszczalnych) znajdujące się w warstwie ornej. Intensywność pobierania tych składników zależy też od warunków środowiska glebowego, np. od odczynu gleby. Przy odczynie kwaśnym pszenica znacznie gorzej pobiera składniki niż w warunkach gleby o odczynie obojętnym. Nawożenie fosforem i potasem Pszenica wykazuje średnią wrażliwość na niedobór fosforu i potasu. Dawki nawozów należy ustalać na podstawie potrzeb pokarmowych roślin i naturalnej zasobności gleb w te składniki. Fosfor i potas można stosować w całości przedsiewnie w formie nawozów stałych, pojedynczych bądź wieloskładnikowych. Nawozy te po zastosowaniu należy płytko wymieszać z glebą. Nawożenie azotem Azot jest czynnikiem agrotechnicznym o najsilniejszym działaniu plono- twórczym. Dodatnio wpływa na: ilość kłosów wytworzonych na jednostce powierzchni, liczbę ziaren w kłosie, a także nieznacznie na masę 1000 ziaren. W przypadku stosowania dużych dawek azotu masa 1000 ziaren jest mniejsza niż przy zastosowaniu dawek mniejszych. Nawożenie azotem zastosowane w nieodpowiednim terminie lub w zbyt dużych dawkach może spowodować nadmierne krzewienie nieproduktywne, wylęganie roślin lub silne porażenie przez choroby. Ponadto azot może wpływać niekorzystnie na środowisko, powodując zwiększenie stężenia azotanów w wodach gruntowych. Azot pod pszenicę wprowadza się do gleby w 3-4 dawkach - przed siewem, wczesną wiosną, tuż przed ruszeniem wegetacji, w stadium strzelania w źdźbło i rozwiniętego liścia flagowego. Nawożenie przedsiewne, w dawce około 30-40 kg N/ha, jest uzasadnione w przypadku uprawy pszenicy po przedplonie zbożowym. Po innych przedplonach, nawożenie jesienią pszenicy ozimej może pogorszyć jej przezimowanie.
Nawożenie wiosną powinno rozpocząć się tuż przed ruszeniem wegetacji. Całkowitą dawkę azotu dobiera się zależnie od odmiany i stanowiska. Dla odmian średnio intensywnych, paszowych, wystarczy dawka 90-140 kg N na 1 ha zależnie od kompleksu glebowego i przedplonu. Dla odmian intensywnych, o wysokiej jakości technologicznej stosuje się 100-160 kg N na 1 ha. Dawkę azotu do 100 kg N na 1 ha można zastosować w całości przed siewem. Dawki wyższe niż 100 kg N na 1 ha trzeba podzielić. Wiosną azot podaje się w dwóch lub trzech terminach: dwa terminy 2/3 całej dawki w okresie ruszenia wegetacji wiosennej 1/3 w stadium strzelania w źdźbło lub przez mniej więcej 2 tygodnie przed kłoszeniem (KD 32-40) trzy terminy 1/2całej dawki w okresie ruszenia wegetacji wiosennej 1/4 w stadium strzelania w źdźbło (KD 32-35) 1/4przez mniej więcej 2 tygodnie przed kłoszeniem (KD-40) Pierwsza, wczesnowiosenna dawka azotu pobudza pszenicę do wiosennego krzewienia, czyli wytworzenia kolejnych pędów, oraz sprzyja lepszemu formowaniu się elementów kłosa. Drugą dawkę powinno się zastosować wtedy, kiedy zboża znajdują się w stadium strzelania w źdźbło (KD 32-35). Zapobiega to redukcji zawiązków kłosków i sprzyja tworzeniu się większych blaszek liściowych. Trzecią dawkę azotu stosuje się w stadium rozwiniętego liścia flagowego (KD 40). Pozwala to na ustalenie ostatecznej liczby kłosów w łanie, zachowanie wszystkich kwiatków w kłoskach. Dawka ta korzystnie wpływa na wielkość ziarniaków. W przypadku uprawy pszenicy odmian jakościowych korzystnie jest zastosować jeszcze czwartą dawkę w okresie początku dojrzewania ziarniaka. Azot zastosowany w tym terminie wpływa na zwiększenie zawartości białka w ziarnie. Siew Pszenica ozima może krzewić się zarówno jesienią, jak i wiosną, dlatego znosi opóźniony termin siewu. Jednak najlepiej plonuje wysiana w terminie optymalnym, co pozwoli jej na wytworzenie głębszego systemu korzeniowego, dobre rozkrzewienie i rozpoczęcie procesu
różnicowania elementów kłosa już jesienią. Zalecany termin siewu zależy od regionu Polski: Najwcześniej, 15-20 września, należy wysiewać pszenicę w rejonie północno-wschodnim (Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Podlasie i północne tereny Lubelszczyzny). W Polsce centralnej i południowo-wschodniej siewy należy przeprowadzić do 30 września. Do 15 października można siać pszenicę na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie. Ilość wysiewu na glebach kompleksów pszennych wynosi około 500 ziarniaków na 1 m 2. W słabszych warunkach siedliska ilość wysiewu trzeba zwiększyć do ok. 600 ziarniaków na 1 m 2 (tab.). Krzewienie odmiany Stabe Średnie Silne Zalecana ilość wysiewu pszenicy ozimej na 1 ha w terminie optymalnym. Jednostka pszenny bardzo dobry i dobry Kompleks glebowy żytni bardzo dobry i dobry mln ziaren/ha 5,0-5,5 6,0-6,3 kg/ha 180-230 220-280 mln ziaren/ha 4,0-4,3 4,1-5,0 kg/ha 140-190 160-220 mln ziaren/ha 3,0-3,2 3,5-3,7 kg/ha 100-140 130-170
Pszenicę sieje się w rozstawie rzędów typowej dla zbóż, czyli 12-15 cm. Głębokość siewu na typowych glebach pszennych powinna wynosić 2-4 cm, natomiast na glebach lżejszych i łatwiej wysychających głębokość można zwiększyć do 5 cm. Siew musi być wykonany bardzo starannie. Przed przystąpieniem do siewu należy określić ilość wysiewu i odpowiednio ustawić siewnik. W czasie siewu trzeba pilnować, aby redlice się nie zapychały i nie było przepustów i omijaków. W celu usprawnienia zabiegów pielęgnacyjnych i nawożenia pogłównego podczas siewu, zakłada się ścieżki przejazdowe. Wykonuje się je przez wyłączenie odpowiednich redlić siewnika podczas siewu nasion. Przed przystąpieniem do siewu trzeba znać szerokość roboczą maszyn, które będą wykorzystane do siewu, oprysków, i nawożenia. Szerokość robocza opryskiwacza i rozsiewacza do nawozów musi odpowiadać szerokości roboczej siewnika lub jej wielokrotności. Zabiegi pielęgnacyjne Zabiegi pielęgnacyjne polegają na niszczeniu chwastów, ograniczaniu występowania chorób i szkodników oraz przeciwdziałaniu wylęgania. Chwasty W uprawie pszenicy ozimej jesienne zabiegi pielęgnacyjne ograniczają się do zwalczania chwastów, a w przypadkach koniecznych, do wykonania zabiegów umożliwiających odprowadzenie nadmiaru wody. Jesienne zwalczanie chwastów jest konieczne przede wszystkim w uprawach, gdzie w strukturze zasiewów dominują zboża. Dochodzi tam do tzw. kompensacji uciążliwych, trudnych i kosztownych w zwalczaniu gatunków chwastów, takich jak np.: miotła zbożowa, przytulia czepna czy maruna bezwonna. Miotłę zbożową skutecznie można zwalczać tylko jesienią i ewentualnie bardzo wczesną wiosną. Zabiegi wiosenne można rozpocząć od bronowania. Stymuluje to dalsze krzewienie, a pszenica jako zboże krzewiące się głębiej - dobrze je znosi. Jednak zabieg ten powinno się ograniczyć tylko do zasiewów wysianych w terminach opóźnionych i na plantacjach, gdzie rośliny są słabo rozkrzewione. Nie powinno się bronować pszenicy dobrze rozkrzewionej i przed spodziewanymi przymrozkami. Choroby
Pszenica należy do zbóż atakowanych przez bardzo wiele chorób pojawiających się już od najwcześniejszych stadiów rozwojowych. Można je podzielić na dwie grupy: Choroby podstawy źdźbła: łamliwość podstawy źdźbła, fuzarioza podstawy źdźbła i zgorzel podstawy źdźbła. Choroby liści i kłosów: septorioza liści, septorioza kłosów, brunatna plamistość liści, mączniak prawdziwy, fuzarioza liści, fuzarioza kłosów, rdza brunatna, rdza źdźbłowa i żółta. Charakterystykę tych chorób można znaleźć w atlasach wydanych przez firmy chemiczne oraz w Internecie. W zwalczaniu chorób podstawy źdźbła dobre efekty daje zaprawianie ziarna do siewu zaprawami fungicydowy- mi. Pozostałe choroby muszą być zwalczane fungicydami stosowanymi w okresie wegetacji roślin. Na dużą presję infekcyjną narażone są szczególnie uprawy odmian intensywnych, nawożonych wysokimi dawkami azotu. Najlepiej, jeśli program ochrony zakłada trzy zabiegi. 1. Po rozpoczęciu wegetacji wiosną, w stadium końca krzewienia i początku strzelania w źdźbło (KD 29-31). Stosuje się wtedy środki zwalczające zespół chorób atakujących podstawę źdźbła i liści (np. mączniak, septorioza liści, rdze). 2. Powinien być wykonany w okresie rozwoju liścia flagowego (KD 37-39). Nie do końca rozwinięty liść flagowy tworzy swoisty lejek", po którym woda z rosy wraz z zarodnikami grzybów chorobotwórczych dostaje się do schowanego jeszcze kłosa. Dlatego jest to odpowiedni moment do zastosowania fungicydów zwalczających zarówno choroby liści jak i choroby kłosów (np. septoriozy liści i kłosów, brunatna plamistość liści, rdze, fuzarioza kłosów). 3. Jeśli środki zastosowane w okresie rozwoju liścia flagowego mają krótszy okres działania niż 6 tygodni, konieczne jest zastosowanie po wykłoszeniu trzeciego zabiegu w celu ochrony kłosów (KD 59). Szkodniki Do najgroźniejszych szkodników zbóż należą mszyce. Ich szkodliwość polega przede wszystkim na przenoszeniu chorób wirusowych, szczególnie wirusa karłowatości jęczmienia, który jest bardzo niebezpieczny zarówno dla jęczmienia ozimego, jak i dla pszenicy ozimej. W regionach gdzie w sąsiedztwie pszenicy ozimej uprawia się znaczne ilości kukurydzy na ziarno, zbieranej późną jesienią, celowe jest opóźnianie siewu pszenicy i jesienne stosowanie insektycydów. Innymi ważnymi szkodnikami, szczególnie na
plantacjach intensywnie nawożonych azotem, są skrzypionki. Zwalcza się je wiosną w okresie strzelania w źdźbło (KD 30-39), gdy ich ilość przekroczy tzw. próg ekonomicznej szkodliwości, czyli 1-1,5 larwy na 1 źdźbło. Charakterystykę tych szkodników można znaleźć w atlasach wydawanych przez firmy chemiczne oraz w Internecie. Wyleganie Pszenica ozima ma znaczne skłonności do wylęgania, szczególnie na glebach bardzo dobrych i w stanowiskach żyznych, gdzie stosowano wysokie dawki nawozów azotowych, oraz na skutek działania intensywnych opadów atmosferycznych. Dlatego na takich plantacjach powinno się stosować środki z grupy tzw. antywylegaczy, retardantów. Najlepszym terminem ich stosowania jest początek strzelania w źdźbło (KD 31-32).