Filozofia współczesna semestr letni 2015 Program wykładu. Literatura 01. Filozofia pokantowska. Reinhold, Jacobi i Maimon 02. Fichte i Schelling 03. Hegel 04. Filozofia poheglowska 05. Schopenhauer 06. Egzystencjalizm Kierkegaarda 07. Pozytywizm Comte a 08. Wilhelm Dilthey 09. Friedrich Nietzsche 10. Wczesny neokantyzm 11. Neokantyzm szkoły badeńskiej 12. Neokantyzm szkoły marburskiej 13. Filozofia XX wieku 14. Fenomenologia Husserla 15. Nicolai Hartmann
Rozważania dotyczące historii filozofii opatrzyć należy następującymi uwagami: 1. Konieczność zrewidowania rozumienia filozofii systematycznej, mająca swoje źródło w interpretacji Hartmanna To, co nazywa filozofią systematyczną nawiązuje do Leibniza poszukującego ideału uniwersalnej nauki (mathesis universalis) w połączeniu z ideą philosophia perennis, do Wilhelma Diltheya i jego teorii światopoglądów, a wreszcie do Wilhelma Windelbanda, który postulował uprawianie historii filozofii jako historii problemów filozoficznych. Jedną z ciekawszych odpowiedzi znajdziemy w opublikowanej w języku polskim w roku 1969 przez Ernsta von Astera Historii filozofii, której autor pisze: [...] to nie odpowiedź na pytanie»czym jest filozofia?«powinna poprzedzać wykład historii filozofii, tylko sama historia filozofii jest jedynym środkiem do tego, by naprawdę wyczerpująco odpowiedzieć na to pytanie. Oczywiście nie taka historia filozofii, która sprawozdawczo szereguje daty, życiorysy i wypowiedzi, lecz historia rozwoju problematyki filozoficznej, pozwalająca zrozumieć wewnętrzne prawidłowości tego rozwoju. Stąd też historia filozofii (okoliczność, nie mająca odpowiednika w żadnej innej nauce) jest sama dyscypliną filozoficzną, i to dyscypliną tak ważną, że aż niezbędną. Ukazuje nam ona, czym filozofia jest, jakie ma znaczenie dla rozwoju ludzkiej świadomości, ludzkiej kultury. Jest zatem jednocześnie uprawianiem filozofii na temat filozofii. 1 Z powyższego wynika ścisły związek filozofii i historii filozofii 2 Dał temu wyraz również Karl Jaspers, który w nawiązaniu do Platona tak charakteryzuje proces uczenia się filozofowania: Platon jest najstarszym filozofem, którego studiując, zdobywamy świadomość metodologiczną filozofowania. Stąd cudowne wyzwolenie, które i dzisiaj może dzięki niemu następować. Platon obudził z drzemki pochopnych oczywistości, w jakiej się znajdowali, mimo całej wspaniałości ich spekulatywnych wizji, myśliciele presokratejscy podobnie Kant obudził z 1 E. von A s t e r: Historia filozofii. Tłum. J. S z e w c z y k. Warszawa 1969, s. 17. 2 Zob. Filozofia jako myślenie historyczne. Spór o filozofię współczesną. W: Przybliżanie przeszłości. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Czesławowi Głombikowi w czterdziestolecie pracy nauczycielskiej. Red. J. B a ń k a przy współudziale B. S z u b e r t a. Katowice 1998, s. 112 120.
drzemki, w której od czasów Kartezjusza dogmatycznie ujmowano metafizykę i nowoczesne przyrodoznawstwo jako jeden twór. 3 W podobnym duchu wypowiada się Bertrand Russell. W Przedmowie do Dziejów filozofii Zachodu stwierdza: Filozofowie są w równej mierze skutkami i przyczynami: są skutkami warunków społecznych, w których żyją, a także życia politycznego i instytucji i swej epoki; są jednak również (jeśli dopisze im szczęście) przyczynami zapatrywań, które wywierają wpływ na kształt życia politycznego i instytucji czasów późniejszych 4. W tym, co mówi Russell widzimy również zależność pomiędzy czasami, w jakich przyszło żyć i tworzyć filozofowi, a jego myślą. Omawiany autor podkreśla przy tym fakt nieco odmiennego przedstawiania filozofów i ich poglądów i pisze: [...] próbowałem pokazać każdego filozofa, na tyle, na ile można to zrobić nie uchybiając prawdzie, jako produkt jego milieu, jako człowieka, w którym w skrystalizowanej, skondensowanej formie ujawniły się myśli i odczucia, w niewyraźnej, rozproszonej postaci występujące dość powszechnie w społeczności, do której należał 5. Jeszcze inaczej, a jednocześnie niezwykle trafnie, kwestię tę ujmuje Stanisław Judycki. Mówi on o powinnościach związanych z uprawianiem filozofii i stwierdza: Musi [filozofujący AJN] oczywiście znać też dzieje filozofii dotyczące tych zagadnień [którymi się zajmuje AJN], gdyż w odróżnieniu od wielu różnych dyscyplin, które, jak można by powiedzieć, są»odwrócone od swoich dziejów«, filozofia jest»zwrócona do nich«6. Filozofia nie może być uprawiana bez jakichkolwiek założeń, musi się do nich nieustannie odwoływać, musi być ich świadoma. Hartmann pisze: Filozofia nie rozpoczyna się sama z siebie; zakłada ona zebraną przez wieki wiedzę i metodyczne doświadczenie wszystkich nauk, nie mniej także obosieczne doświadczenia systemów filozoficznych. Uczy się ze wszystkiego. Jest bardziej daleka od ogromnego bezsensu»nauki bezzałożeniowej«niż jakakolwiek 3 K. J a s p e r s: Wiara filozoficzna wobec Objawienia. Tłum. G. S o w i n s k i. Kraków 1999, s. 556. 4 B. R u s s e l l: Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od czasów najdawniejszych do dnia dzisiejszego. Tłum. T. B a s z n i a k i in. Warszawa 2000, s. 5 6. 5 Ibidem, s. 6. 6 S. J u d y c k i: Dlaczego filozofia jest trudna? Przegląd Filozoficzny Nowa Seria 2001, T. 40, nr 4, s. 154.
inna dziedzina wiedzy. Tym, czego rzeczywiście musi uniknąć, są założenia określonego rodzaju: spekulatywne i konstrukcyjne, które uprzedzają badania i z góry określają ich cele 7. Trudność ujęcia punktu wyjścia fenomenologii najbardziej trafnie ujmuje Władysław Stróżewski, który pisze: Koncepcja filozofii bezzałożeniowej jest fikcją. Nie ma»absolutnego punktu wyjścia«, wyznaczonego przez jakiekolwiek absolutne kryteria. Jesteśmy zawsze uwikłani w nie dającą się określić, nieograniczoną sytuację, przerastającą nas 8. Na temat filozofii bezzałożeniowej czytamy u Josefa Piepera: Wszystko [...] przemawia za tym, że człowiek, kiedy tylko filozofując próbuje zrozumieć w całości sens świata i istnienia ludzkiego, nieuchronnie odwołuje się do informacji»ponadracjonalnych«, przynajmniej w tym znaczeniu, iż nie może on ich faktycznie potwierdzić ani doświadczeniem, ani argumentami rozumowymi. Odwoływanie się takie ma również miejsce i wtedy, gdy wyraźnie się je odrzuca. Osobliwość tak rozumianej filozofii»bezzałożeniowej«zwykła wówczas polegać właśnie na tym, że, jak powiada T. S. Eliot o»niektórych filozofach«, założenia są»w równym stopniu ukryte przed autorem, jak i przed czytelnikiem«9. 2. Problem rozumienie terminu filozofia współczesna Widać zatem, że problem filozofii systematycznej jest w pierwszym rzędzie problemem relacji między filozofią a jej historią. W odróżnieniu od innych nauk filozofia nie może obyć się bez swoich dziejów, musi je nieustannie przyjmować (zakładać) i od początku analizować. Przekonanie o ścisłym związku filozofii z jej historią stanowi fundamentalne założenie Hartmannowskiej koncepcji filozofii 7 N. H a r t m a n n: Der Aufbau der realen Welt. Grundriß der allgemeinen Kategorienlehre. 3. Aufl. Berlin 1964, s. X. Stanisław Judycki we wspomnianym już tekście pisze tak: [ ] w filozofii niemożliwa jest tzw. bezzałożeniowość (chociaż wiem, że z tym można polemizować). Myślę, że idea filozoficznej wiedzy bezzałożeniowej, ostatecznie wyjaśniającej i rozumiejącej jest niemożliwa i psychologicznie i metafizycznie. S. J u d y c k i: Dlaczego filozofia jest trudna?, s. 163. 8 W. S t r ó ż e w s k i: Fenomenologia i dialektyka. Doświadczenie integralne. W: I d e m: Istnienie i sens. Kraków 1994, s. 235. 9 J. P i e p e r: W obronie filozofii. Tłum. P. W a s z c z e n k o. Warszawa 1985, s. 74 (Posłowie do pracy Piepera Was heisst Philosophie?).
systematycznej. Uważa on, że świadomość metodologiczna filozofii rodzi się właśnie w studiowaniu historii filozofii, a tym samym neguje bezzałożeniowy charakter wszelkiego myślenia filozoficznego. W punkcie wyjścia swojej filozofii niejako na przekór fenomenologii Husserla, wobec której nie pozostaje obojętny, a która przecież próbuje zrealizować ideał wiedzy bezzałożeniowej przekreśla Hartmann bezzałożeniowy charakter myślenia filozoficznego. Thomas Langan pisze tak: Z chwilą gdy odrzuciliśmy jedyną pewną definicję f i l o z o f i i w s p ó ł c z e s n e j mianowicie, że jest to filozofia tworzona przez ludzi, którzy aktualnie żyją trudno ustrzec się przed powrotem wprost do Talesa. 10 Nie bez racji Stanisław Judycki akcentuje brak jednoznaczności w rozumieniu terminu filozofia współczesna. Jednakże, odwołując się do tezy Nicolaia Hartmanna, zawartej w jego Das Problem des geistigen Seins, podkreśla, że [...] współczesność jest zawsze interpretowana jako rezultat dziejów ją poprzedzających.»rezultat«nie musi tu oznaczać, że dzieje i powstająca w ich wyniku współczesność muszą być widziane jako»koniecznościowy pochód rozumu«czy też jako dążenie ducha obiektywnego do realizacji jakiegoś celu. Proces dziejowy jest zbyt złożony, zawiera zbyt wiele czynników, aby skończony rozum ludzki mógł go przejrzeć i stwierdzić np., że współczesność jest albo kresem, albo etapem jakiejś logiki dziejów. Z drugiej jednak strony, każda próba diagnozy stanu filozofii współczesnej i współczesności musi przyjąć, że nie powstały one z niczego, a pozytywnie, że ich stan aktualny jest, przynajmniej do pewnego stopnia, konsekwencją wcześniejszych fragmentów dziejów 11. 10 T. L a n g a n: Filozofia niemiecka. W: E. G i l s o n, T. L a n g a n, A. A. M a u r e r: Historia filozofii współczesnej od Hegla do czasów najnowszych. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k i S. Z a l e w s k i. Warszawa 1977, s. 7. 11 S. J u d y c k i: Fenomenologia i filozofia dialogu aspekty historiozoficzne. W: Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą. Red. A. B r o n k. Lublin 1995. s. 246.
Literatura pomocnicza: A s t e r E. von: Historia filozofii. Tłum. J. S z e w c z y k. Warszawa 1969. B a k r a d z e K.: Z dziejów filozofii współczesnej. Tłum. H. Z e l n i k o w a. Warszawa 1964 (rozdziały 5 i 6 neokantyzm i psychologizm a czysta logika). C h u d y W.: Rozwój filozofowania a»pułapka refleksji«. Filozofia refleksji i próby jej przezwyciężenia. Lublin 1995. B r e h i e r E.: Problemy filozoficzne XX wieku. Tłum. M. T a z b i r. Warszawa 1958. C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 6: Od Wolffa do Kanta. Tłum. J. Ł o z i ń s k i. Warszawa 1996. C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 7: Od Fichtego do Nietzschego. Tłum. J. Ł o z i ń s k i. Warszawa 1995. C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 8: Od Benthama do Russella. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k. Warszawa 1989. C o p l e s t o n F.: Historia filozofii. T. 9: Od Maine de Birana do Sartre a. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k. Warszawa 1991. G i l s o n E., L a n g a n T., M a u r e r A. A.: Historia filozofii współczesnej od Hegla do czasów najnowszych. Tłum. B. C h w e d e ń c z u k, S. Z a l e w s k i. Warszawa 1979. H a r t m a n n N.: Wprowadzenie do filozofii. Tłum. A.J. N o r a s. Warszawa 2000. J u d y c k i S.: Intersubiektywność i czas. Przyczynek do dyskusji nad późną fazą poglądów Edmunda Husserla. Lublin 1990. J u s i a k J.: Metafizyka a poznanie bezpośrednie. Tradycyjny i współczesny kształt zagadnienia. Lublin 1998. K a z i m i e r c z a k M.: Wczesny neokantyzm. Poznań 1999. K o ł a k o w s k i L.: Filozofia pozytywistyczna (od Hume a do Koła Wiedeńskiego). Warszawa 1966. N o r a s A.J.: Nicolaia Hartmanna koncepcja wolności woli. Katowice 1998. N o r a s A.J.: Kant a neokantyzm badeński i marburski. Katowice 2000; 2005.
N o r a s A.J.: Kant i Hegel w sporach filozoficznych osiemnastego i dziewiętnastego wieku. Katowice 2007. N o r a s A.J.: Historia neokantyzmu. Katowice 2012. S c h n ä d e l b a c h H.: Filozofia w Niemczech 1831-1933. Tłum. K. K r z e m i e n i o w a. Warszawa 1992. S c h n ä d e l b a c h H.: Hegel. Wprowadzenie. Tłum. A.J. N o r a s. Warszawa 2006.