Konspekt nr 9 Buddyzm- ewolucja doktryny

Konspekt nr 9 Buddyzm- ewolucja doktryny 1. Powstanie religii. - powstała w VI- V w. p.n.e. załoŝona przez Buddę Sakjamuniego -Buddyzm, jedna z wielkich religii uniwersalistycznych. Rozwijała się począwszy od V w. p.n.e., a jej punkt wyjścia stanowiły nauki głoszone przez Buddę Śakjamuniego. Podstawą buddyzmu są tzw. Cztery Szlachetne Prawdy, objawione przez Buddę w jego pierwszym kazaniu w Benaresie. - Historyczny Budda Siakjamuni, który Ŝył przed ponad 2500 laty, nie pozostawił bezpośrednio przez siebie spisanych nauk. Uczniowie Buddy zapisali je dopiero po jego śmierci. Historia buddyzmu opiera się zarówno na tekstach, jak teŝ na przekazie ustnym. Po osiągnięciu oświecenia Budda nauczał przez 45 lat, przemierzając północne Indie. Na początku przekazywał przede wszystkim podstawowe nauki Therawady, których celem jest uwolnienie się od własnego cierpienia. Na nich z kolei opierają się nauki Wielkiej Drogi, podkreślające rolę współczucia i mądrości, które pozwalają uwalniać od cierpienia nie tylko siebie, ale równieŝ innych. Jako ostatnie Budda przekazał nauki Diamentowej Drogi, która zmierza bezpośrednio do rozpoznania natury umysłu. Buddyzm Therawady rozprzestrzenił się w ciągu następnych stuleci po śmierci Buddy w Indiach i dalej aŝ po Iran i Azję Centralną. W I wieku naszej ery nauki Wielkiej Drogi przedostały się do północnych Indii, gdzie między V a VIII wiekiem n.e. nastąpił okres ich wielkiego rozkwitu. Mniej więcej w tym samym czasie w Tybecie zaczynano poznawać nauki Diamentowej Drogi. W XI i XII w.n.e. buddyzm Therawady (tzw. buddyzm południowy) umocnił się w krajach Azji południowo-wschodniej, na Śri Lance, Tajlandii, Birmie, częściowo w Wietnamie, KambodŜy, Laosie, Indonezji i Bali. Buddyzm Wielkiej Drogi i Diamentowej Drogi (tzw. buddyzm północny) rozprzestrzeniał się na północ i wschód od Indii: w Chinach, Japonii, Wietnamie, Korei, Tybecie i od XV/XVI w. takŝe w Mongolii. W tym czasie buddyzm stopniowo zanikał w kraju swojego pochodzenia, w Indiach. Na przełomie tysiąclecia islamscy agresorzy rozpoczęli podbój Indii od strony północnozachodniej. Do roku 1100 buddyzm został całkowicie zniszczony w Kaszmirze. Nauczyciele i praktykujący uciekali na wschód, na Równinę Środkowo-Indyjską lub przez góry do Tybetu. 100 lat później islamscy najeźdźcy opanowali całe Indie. W końcowej fazie buddyzmu w Indiach nauczyciele buddyjscy skoncentrowali się na przenoszeniu kompletnych nauk do krajów, które się na nie otworzyły. Dzięki temu całość nauk została zachowana, pomimo spustoszenia Indii przez agresorów. Palone przez barbarzyńców ksiąŝki były juŝ na szczęście przetłumaczone na wiele języków i zapoznawano się z nimi w odległych częściach Azji. Buddyzm wywarł ogromny wpływ na kulturę krajów, które go wtedy przyjęły i miał trwać całe stulecia, a nawet tysiąc lat, aŝ do naszych czasów. Dzisiejszy buddyzm zawiera więc w sobie niezwykle bogate, trwające ponad dwa i pół tysiąca lat, Ŝycie duchowe tak róŝnorodnych kultur jak np. staroŝytne Indie, Japonia, Tybet, Chiny, Sri Lanka, Tajlandia czy Mongolia. Buddyzm nie rozprzestrzeniał się poprzez misjonowanie, lecz wzrastał tam, gdzie ludzie się na niego otwierali. Narodziny Buddy przypadły na czas niezwykle bogatego rozkwitu umysłowego w kulturze indyjskiej, kiedy kwestionowano istniejące tradycje i wypróbowywano nowe drogi. Po śmierci Buddy jego uczniowie dalej rozprzestrzeniali nauki. Buddyjski uniwersytet w Nalandzie na długie stulecia stał się ośrodkiem Ŝycia umysłowego. PodróŜujący kupcy przenosili wieści o naukach buddyjskich do innych krajów, które z kolei 1

zapraszały uczonych z Indii. Czasami nowe nauki wspierali wielcy królowie, jak Aśoka w Indiach, Trisong Detsen w Tybecie czy teŝ cesarze chińscy. WaŜnym czynnikiem, który miał wpływ na szerzenie nauk buddyjskich poza Indiami, było skodyfikowanie tekstów buddyjskich, co stanowiło podstawę dla studiów filozofii buddyjskiej i tym samym prowadziło do dalszego rozprzestrzeniania się nauk. W XX w. rozpoczęła się w historii buddyzmu nowa faza rozwoju, która nasiliła się wraz z wypędzeniem lamów z Tybetu przez Chińczyków: spotkanie Zachodu z buddyzmem. JuŜ w XIX, a szczególnie w XX w., uczeni brytyjscy, rosyjscy, niemieccy i francuscy zajmowali się tekstami buddyjskimi. Rozpoczynając od akademickich zainteresowań, Europejczycy odkrywali w końcu buddyzm jako swoją drogę Ŝycia. Tak powstały pierwsze wspólnoty buddyjskie w Europie. Wraz z przełomem w myśleniu świata zachodniego w latach sześćdziesiątych rozpoczęły się poszukiwania sensu i treści Ŝycia, a głębokie nauki buddyjskie odpowiadały na wiele pytań równieŝ w naszej kulturze. W tym czasie tysiące ludzi na Zachodzie zaczęło praktykować buddyzm i dołączać do wspólnot buddyjskich. Tymczasem w Azji zmniejsza się zainteresowanie buddyzmem. Po inwazji Chin na Tybet w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kultura Tybetu została prawie całkowicie zniszczona. Wyraźnie widać, Ŝe największe duchowe otwarcie na nauki buddyjskie ma dziś miejsce przede wszystkim w zachodniej części świata. Zdarza się nawet, Ŝe ludzie z Zachodu przenoszą buddyzm do krajów azjatyckich. 2. Odłamy buddyzmu.- wspólny rdzeń wyznania. - buddyzm hinajana ( mały wóz)- Therawada (Hinajana) - najbardziej tradycyjny z istniejących obecnie odłamów buddyzmu. Wyodrębnił się po 376 roku p.n.e. (II sobór w Wajśali). Nazwę hinajana (inaczej Mały Pojazd, Mały Wóz) nadali przeciwnicy ze szkoły mahajany (Wielkiego Wozu). Nie jest to jednak nazwa poprawna, o czym zadecydowano w 1950 roku podczas Światowego Zjazdu Buddystów w Colombo na Sri Lance. W szkole tej nie ma miejsca na Ŝadnych bogów. W szczególności Budda jest tylko wzorem do naśladowania. Ideałem jest osiągnięcie stanu arhata, czyli "godnego". Jednocześnie jednak twierdzi się, Ŝe zajmuje to bardzo wiele Ŝywotów. Zgodnie z zasadami tej szkoły osiągnięcie przez kogoś oświecenia (narodziny nowego Buddy) zdarza się na świecie nie częściej, niŝ raz na 2000 lat. Zwykli wyznawcy powinni jednak do tego celu dąŝyć. Źródłem wszelkiego zła dla buddystów therawady jest złudzenie trwałości jednostkowego ja, z którego wynika wszelkie cierpienie. Therawada postuluje zajęcie się w pierwszej kolejności własnym wyzwoleniem i osiągnięcie stanu arhata. W tym punkcie róŝni się zdecydowanie od mahajany, gdzie współczucie i pomoc innym czującym istotom stawia się wyŝej niŝ indywidualne wyzwolenie. - buddyzm mahajana ( wielki wóz)- Mahajana jest systemem opartym przede wszystkim na sanskryckiej adaptacji Palijskiego Kanonu. Charakterystyczną cechą buddyzmu mahajany na tle nauk Hinajany jest zmiana ideału soteriologicznego, rozumienie "pustości" (sanskryt. Siunjata), nauki o naturze Buddy oraz zastosowanie terminu trzech ciał Buddy. Ideałem staje się nie arhat, który osiągnął wyzwolenie od cierpień nirwana poprzez wyrzeczenie się Samsary, ale bodhisattwa - czyli istota, która rozwinęła postawę bodhiczitty, aby osiągnąć Doskonałe Oświecenie dla poŝytku wszystkich czujących istot. W tym celu bodhisattwa nie zwaŝając na cierpienia samsary, decyduje się świadomie nadal odradzać po śmierci, aby nauczać innych i dać im takŝe szansę na oświecenie. ŚcieŜka Bodhisattwy obejmuje 10 poziomów (sanskryt. bhumi), które odróŝniają się w doskonaleniu oświeconych cech i 2

właściwości, oczyszczaniu zasłon wyzwolenia od samsary, które osiąga się na 6 poziomie (bhumi) i zasłon niewiedzy (co do natury rzeczywistości Siunjata), którą w pełni się usuwa podczas WadŜra Samadhi na 10 poziomie (bhumi). Ostatecznym celem mahajany stało się osiągnięcie Doskonałego Oświecenia, czyli trzech ciał Buddy tzn. Nirmanakaji, Sambhogakaji oraz Dharmakaji dla poŝytku czujących istot. Urzeczywistnić to moŝna poprzez praktykę sześciu transcendentalnych cnót (sans. Paramita), ale w czasie trzech niezliczonych kalp (zgodnie z zasadami reinkarnacji). Sześć transcendentalnych cnót, wyzwalających aktywności (Paramity) to: 1. szczodrość 2. etyczne (moralne) postępowanie 3. cierpliwość 4. radosny wysiłek (gorliwość, entuzjazm) 5. medytacyjne skupienie 6. mądrość Poprzez praktykę paramit mahajana utrzymuje równieŝ duŝy nacisk nagromadzenie zasługi (praktykując paramity szczodrości, moralnego prowadzenia, cierpliwości, radosnych wysiłków) oraz nagromadzenie mądrości (praktykując paramity medytacyjnego skupienia i mądrości). Kluczowe jest kultywowanie miłującej dobroci (sanskryt. Bodhiczitta) i pomaganie czującym istotom oraz medytacje nad brakiem wrodzonej inherentnej egzystencji własnej toŝsamości "ja" oraz nad brakiem istnienia przejawień zjawisk (potocznie zwanego "pustością" sanskryt. Siunjata). W mahajanie istnieją dwie tradycje nauk odnoszących się do natury rzeczywistości tzw. Siunjaty. Pierwsza tradycja związana jest z przekazem NagardŜuny o madhjamace Środkowej ŚcieŜce. Druga tradycja związana jest z przekazem Asangi o naturze Buddy, przekazem na którym później oparto nauki czittamatry. Przekaz NagardŜuny o Środkowej ŚcieŜce to podejście pomagające ukazać naturę rzeczywistości poprzez wyeliminowanie wszystkiego tego, co nią nie jest, tzn. wszystkich niewłaściwych skrajnych poglądów i praktyk. Przekaz ten jest precyzyjny w tym sensie, Ŝe nakierowuje w ten sposób na doświadczenie natury rzeczywistości nawet zanim faktycznie bezpośrednio się ją doświadczyło. Przekaz Asangi o naturze Buddy, to podejście pomagające za to ukazać naturę rzeczywistości, taką jaka powinna ona być. Ten drugi przekaz jest mniej precyzyjny, gdyŝ próbuje ująć doświadczenie natury rzeczywistości zanim faktycznie bezpośrednio się ją doświadczyło. Tym niemniej oba te przekazy bezsprzecznie się wspomagają tworząc jedną kompleksową całość. Istotne są równieŝ nauki o całkowitym oczyszczeniu swojej karmy, cierpieniu oraz inne nauki przyjmowane z hinajany jako podstawa i odniesienie, np. Dwanaście ogniw współzaleŝnego powstawania. Prawo działań karmy to prawo działań przyczyn i skutków, w myśl którego, poprzez dąŝenia i działania, istota gromadzi przyczyny, które w przyszłości objawią się jako skutki w ciągu obecnego Ŝycia, bądź przyszłych odrodzeń w samsarze. Nie ma tu jednak Ŝadnego fatum, bądź przeznaczenia, gdyŝ karmiczne skutki działań moŝna ciągle zmieniać. W tradycyjnej praktyce mahajany wyróŝnia się dwa etapy: 3

1. medytacyjne wyciszenia (skt sziamata, tyb. szine), praktyka medytacyjnego przyzwyczajania się do dobroczynnych obiektów koncentracji, aŝ do uzyskania jednoupunktowionego nieprzerwanego skupienia 2. doskonałe widzenie (skt wipasziana, tyb. laktong), praktyka poglądu na naturę rzeczywistości uzyskana pod wpływem medytacyjnego wyciszenia i analitycznej wiedzy, aŝ do urzeczywistnienia bezpośrednio mądrości o rzeczywistości (sanskryt. Siunjata) Praktyki medytacyjnego skupienia i doskonałego widzenia (poglądu) stosuje się w ramach kultywowania w mahajanie Sześciu Transcendentalnych Cnót w celu nagromadzeniu zasługi i nagromadzeniu mądrości, aby osiągnąć Doskonałe Oświecenie dla poŝytku wszystkich. czujących istot. - buddyzm tybetański ( lamaizm)- Buddyzm tybetański, określany bywał teŝ jako lamaizm (choć nazwa ta bywa odbierana jako pejoratywna i jest merytorycznie niesłuszna) jedna z odmian buddyzmu, która rozwinęła się na terenie Tybetu. Buddyzm tybetański odnosi się do tzw. trzech "pojazdów" buddyzmu tj. do hinajany, mahajany, wadŝrajany. Jest jednak najsilniej zakorzeniony w tradycji wadŝrajany. Istnieją równieŝ szkoły buddyzmu naleŝące do wadŝrajany nie związane z Tybetem, np. japoński (szingon), a w średniowieczu szkoły WadŜrajany rozwijały się równieŝ na terenie Indii, Sri Lanki, Azji Centralnej, Indochin oraz Indonezji. Buddyzm tybetański oprócz dogłębnych praktyk bezpośrednio prowadzących do doświadczania natury rzeczywistości i natury umysłu zawiera równieŝ wiele tradycji teorii na temat świata i umysłu. Nauki te, przewaŝnie pochodzenia indyjskiego, rozwinięto w Tybecie na przestrzeni ponad tysiąca lat, tworząc równieŝ nowe doktryny, np. poglądy szentong i gelug prasangika. Ogólnie buddyzm tybetański wyróŝnia następujące tradycje nauk o naturze rzeczywistości: 1. wajbaszika 2. sautrantika 3. czittamatra 4. madhjamika Tradycje te moŝna traktować jako kolejne etapy w stopniowych medytacjach na tzw. "pustość" (Siunjata) oraz odniesienie do nauk o naturze buddy. Teorie te ponadto wspomagają takie praktyki jak mahamudra, dzogczen i tantry Jogi NajwyŜszej. Poszczególne doktryny nie wykluczają siebie nawzajem, ale się uzupełniają. Tradycje Wajbaszika i Sautrantika odnoszą się do nauk hinajany, a Czittamatra i Madhjamika do nauk mahajany. Z czasem linia ta zaczęła odgrywać wiodącą rolę zarówno w religii jak i państwowości Tybetu. Tsonghkhapa oficjalnie wprowadził surową dyscyplinę, celibat, zakaz spoŝywania alkoholu, zreformował i usystematyzował rytuał. Niektórzy badacze z tego właśnie okresu wywodzą ideę wcielania się duszy zmarłego lamy w nowo narodzonego chłopca. Nawiasem mówiąc ostatnio zaczyna się mówić równieŝ o dziewczynkach jako moŝliwych inkarnacjach lamów. Nowe wcielenie lamy czyli tulku odnajduje się na podstawie wielu skomplikowanych testów. Dziecko odnalezione jako wcielenie lamy, co wydaje się być wielkim honorem dla rodziców, jest wychowywane i starannie kształcone w klasztorze 4

3. Buddyzm i jego społeczny odbiór. Buddyzm obejmuje wiedzę i doświadczenia, które są ponadczasowe i niezaleŝne od określonej kultury. Dlatego mógł się on rozprzestrzenić w wielu róŝnych krajach, jak na przykład w Indiach, na Sri Lance, w Birmie, Wietnamie, KambodŜy, Laosie, Chinach, Japonii, Korei, Tybecie i Mongolii. Po pierwszych nawiązaniach do buddyzmu dokonywanych przez niektórych filozofów (np. A. Schopenhauer) i pisarzy (np. H. Hesse) w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku buddyzm zaczął się równieŝ zadomawiać na Zachodzie. Sposób w jaki nauka buddyjska wyraŝała się w praktyce dnia codziennego zaleŝał zawsze od kultury i epoki, w której się rozwijała. W róŝnych krajach na pierwszy plan wysuwały się róŝne aspekty buddyzmu, co decydowało o rozwoju tej lub innej z trzech dróg buddyzmu. Podczas gdy Therawada rozprzestrzeniła się w Indiach i krajach Azji południowo-wschodniej, w krajach Azji północno-wschodniej praktykowano głównie Wielką Drogę. W Tybecie zakorzenił się buddyzm Diamentowej Drogi. Na Zachodzie, w zaleŝności od kraju, spotkać moŝna wszystkie kierunki, jednak najczęściej Diamentową Drogę. Sposób, w jaki buddyzm się rozwijał, uwzględniał zawsze struktury społeczne i polityczne danego kraju i czasów. Indie w czasach Buddy Gdy Budda osiągnął oświecenie w Indiach, panował tam hinduistyczny system kastowy, a przy tym jeszcze kobiety były uznawane za gorsze od męŝczyzn. Gdy Budda zaczął nauczać, najpierw przyszli do niego bramini, których potem przyjął do swej wspólnoty jako mnichów. Wkrótce Budda zaczął nauczać równieŝ męŝczyzn z innych warstw społecznych był to rewolucyjny krok, który praktycznie usunął z buddyjskiej wspólnoty system kastowy. RównieŜ przyjęcie kobiet do wspólnoty praktykujących nie mieściło się w głowie przeciętnego członka ówczesnego społeczeństwa hinduskiego. Aby umoŝliwić kobietom praktykowanie, Budda utworzył po raz pierwszy zakon mniszek. W ten sposób rozszerzył do maksimum moŝliwości, które stwarzało ówczesne społeczeństwo. Buddyzm w Tybecie W Tybecie istniały zawsze trzy grupy praktykujących. Po pierwsze byli tam mnisi i mniszki. Praktycznie kaŝda rodzina wysyłała dziecko do klasztoru, by wykształcić je tam na mnicha lub mniszkę. Rodziny wspierały wtedy klasztor materialnie. W ówczesnym feudalnym Tybecie klasztory były nie tylko miejscami kształcenia religijnego, lecz jednocześnie szkołami, uniwersytetami i ośrodkami administracji. RównieŜ pomoc medyczną często moŝna było znaleźć tylko w klasztorach. Druga grupa praktykujących składała się z osób świeckich. Mogli oni finansować utrzymanie klasztorów, poniewaŝ Ŝyli z pracy własnych rąk wykonując najróŝniejsze zawody. Praktykowali buddyzm najczęściej w ten sposób, Ŝe codziennie wykonywali krótką medytację, a więcej mogli medytować na przykład w czasie tradycyjnych świąt buddyjskich. Trzecią grupę stanowili tak zwani urzeczywistniający (czyli jogini). Preferowali oni swobodny, często niekonwencjonalny tryb Ŝycia, spędzali na przykład cała lata w medytując jaskiniach. Wiedli Ŝycie nieskrępowane normami społecznymi i niemal w całości poświęcali je na praktykę buddyjską. 5

Buddyzm przenikał w Tybecie wszystkie sfery Ŝycia państwego do króla po chłopa. Wielcy mistrzowie buddyjscy często sprawowali władzę państwową (np. Dalaj Lamowie), a ludzie Ŝyjący na najniŝszych szczeblach drabiny społecznej równieŝ praktykowali buddyzm w swoim codziennym, prostym Ŝyciu. Buddyzm na Zachodzie Początkowo buddyzm był dla ludzi Zachodu atrakcyjny nie tylko ze względu na samą naukę, lecz równieŝ egzotykę jego azjatyckiej obrzędowości. Następnie róŝne kierunki buddyjskie stopniowo odchodziły od swej azjatyckiej tradycji i zaczęły wykształcać swoisty zachodni styl. Niemniej jednak w niektórych państwach takich jak Francja nauki nadal przekazywane są raczej przez mnichów i mniszki. W krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich zaś szeroko rozprzestrzenia się buddyzm świecki. Z kolei w Stanach Zjednoczonych występują róŝne formy mieszane. Na Zachodzie spotkać moŝna joginów. Nie podporządkowują się oni normom społecznym często ich styl Ŝycia nie jest politycznie poprawny lecz prawdzie absolutnej. Starają się zawsze utrzymywać czysty pogląd buddyjski, wedle którego kaŝda istota jest Buddą, a wszystko jest doskonałe tylko dlatego, Ŝe moŝe się wydarzyć. Buddyzm świecki stanowi moŝliwość zintegrowania nauk z codziennym Ŝyciem. Pogląd i medytacja poparte działaniem sprawiają, Ŝe buddyjska praktyka staje się w coraz większym stopniu częścią Ŝycia. Praktyka buddyjska polega tu w duŝym stopniu nie tylko na medytacji formalnej, ale przede wszystkim na stosowaniu buddyjskiego podejścia w codziennych sytuacjach (takich jak praca czy Ŝycie rodzinne). Buddyjskie ośrodki medytacyjne dają dodatkowo moŝliwość wspólnego medytowania i pogłębiania zrozumienia nauk Buddy. Mnisi i mniszki nie odpowiadają obecnie powszechnemu stylowi Ŝycia. Niemniej jednak w klasztorach buddyjskich, które pojawiły się na Zachodzie ludzie mają moŝliwość wprowadzania pozytywnych wraŝeń do swego umysłu unikając wyzwań Ŝycia codziennego i często latami medytując w odosobnieniu. 6