Pokarm gąsiorka Lanius collurio w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski

Literatura Bibby C.J. 1981. Ford supply and diet of the Bearded Tit. Bird Study 28: 201 210. Cramp S. 1998. The Complete Birds of Western Palearctic on CD-ROM. Oxford University Press. Jesionowski J., Lewartowski Z., Winiecki A. 1982. Występowanie wąsatki (Panurus biarmicus) w Wielkopolsce. Not. Orn. 23: 15 21. Spitzer G. 1972. Jahreszeitliche Aspekte der Biologie der Bartmeise (Panurus biarmicus). J. Ornithol. 113: 241 275. Surmacki A., Stępniewski J. 2003. A survey of the Bearded Tit Panurus biarmicus during the nonbreeding season in a landscape of western Poland. Acta Ornithol. 38: 53 58. Janusz Stępniewski Mała Kościelna 9, 64-113 Osieczna panurus@go2.pl Adrian Surmacki Zakład Biologii i Ekologii Ptaków UAM Umultowska 89, 61-614 Poznań adrian@amu.edu.pl Pokarm gąsiorka Lanius collurio w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski Skład pokarmu ptaków może zmieniać się w zależności od wielu czynników, m. in. położenia geograficznego, warunków pogodowych wpływających na aktywność potencjalnych ofiar (Cramp & Perrins 1993, Tryjanowski et al. 2003a), metody analizy pokarmu (Tryjanowski et al. 2003b). Duże znaczenie ma także struktura siedliskowa terytorium danego gatunku oraz zabiegi agrotechniczne prowadzone na danym obszarze. Intensyfikacja produkcji rolnej, np. przez stosowanie insektycydów, wpływa na zmianę składu gatunkowego zgrupowań owadów (Matson et al. 1997, Krooss & Schaefer 1998). Dieta gąsiorka Lanius collurio była przedmiotem wielu badań (podsumowanie w Cramp & Perrins 1993, Lefranc & Worfolk 1997, Harris & Franklin 2000). Gąsiorek jest gatunkiem zagrożonym i zmniejszającym liczebność w Europie, szczególnie w jej zachodniej części (Fornasari et al. 1997), dlatego też znajomość diety oraz preferencji pokarmowych tego ptaka może być przydatna w jego czynnej ochronie (Kuper et al. 2000, Tryjanowski 2003a). Celem badań było określenie składu pokarmu gąsiorka w krajobrazie rolniczym o ekstensywnej gospodarce rolnej, położonym we wschodniej Polsce. Tereny takie zajmują w Europie coraz mniejszy areał i różnią się znacznie nawet w porównaniu z zachodnią częścią Polski. Różnice uwidaczniają się także we wzrostowych trendach liczebności wielu gatunków ptaków zasiedlających ten typ krajobrazu, w tym gąsiorka, odnotowanych w ostatnich latach (Dombrowski et al. 2000, Dombrowski & Goławski 2002). Badania prowadzono w latach 1999 2003 w odległości 10 15 km na północny wschód od Siedlec (pow. siedlecki, woj. mazowieckie). Obszar ten należy do mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka i makroregionu Nizina Południowopodlaska (Kondracki 1988). Teren badań obejmował 855 ha krajobrazu rolniczego z niską intensyfikacją użytkowania gruntów (nawozy mineralne, herbicydy) i znacznym rozdrobnieniem pól. Dominowały grunty orne (53,5%) głównie z zasiewami żyta i ziemniaków na słabych glebach (IV i V klasa). Przesuszone łąki i pastwiska zajmowały 21,1%, a udział ugorów wynosił 2,2%. Charakterystyczny był znaczny udział śródpolnych lasków i zadrzewień oraz sadów. Struktura użytkowania grun- 208

tów w czasie badań nie zmieniła się. Dokładny opis terenu badań wraz z mapkami zamieszczono w pracy Goławskiego (2005 msc). Materiał zbierano przeszukując systematycznie w sezonie lęgowym (maj sierpień) miejsca najczęstszego przebywania gąsiorka, grunt pod gniazdami, a po opuszczeniu przez pisklęta gniazd wybierano z nich resztki ofiar. Skład diety gąsiorka ustalono w wyniku analizy resztek lub całych zwierząt zawartych w wypluwkach, spiżarniach (miejscach przechowywania ofiar, najczęściej nakłutych na ciernie krzewów lub drut kolczasty), rzeźniach (miejscach oprawiania zdobyczy, pozbywania się skrzydeł, głów) oraz gniazdach. Ofiary były klasyfikowane, przez specjalistę entomologa, do możliwie najniższego taksonu. Liczebność bezkręgowców ustalono na podstawie charakterystycznych dla danego taksonu szczątków, tj. głów, odnóży, części lub całych pokryw. Liczebność kręgowców oparto na liczbie wypreparowanych czaszek, szczęk lub kości długich: ramieniowej i udowej. Wszystkie cztery metody analizy pokarmu są metodami nieinwazyjnymi. W analizowanej próbie pokarmu gąsiorka stwierdzono szczątki 5298 zwierząt oraz trzy nasiona czeremchy amerykańskiej Padus serotina. Największym udziałem odznaczały się bezkręgowce, zwłaszcza owady Insecta (118 gatunków), stanowiąc aż 99% wszystkich osobników. Wśród nich chrząszcze Coleoptera stanowiły 82,9%, następnie błonkoskrzydłe Hymenoptera 9% i prostoskrzydłe Orthoptera 2,9% ofiar. Natomiast najrzadziej odnotowanymi rzędami owadów były ważki Odonata i skorki Dermaptera. Gąsiorki łowiły najliczniej owady z rodziny żukowatych Scarabaeidae, a trzy najliczniejsze gatunki to: listnik zmiennobarwny Anomala dubia 1220, chrabąszcz majowy Melolontha melolontha 696, ogrodnica niszczylistka Phyllopertha horticola 411 osobników. W pokarmie stwierdzono także nieliczne pająki Araneae, ślimaki Gastropoda, krocionogi Diplopoda i skąposzczety Oligochaeta. Kręgowce stanowiły jedynie 0,5% wszystkich osobników złowionych przez gąsiorki i należały do trzech gromad. Najliczniej reprezentowane były gryzonie z rodziny nornikowatych Microtidae (tab. 1). Wszystkie cztery metody analizy pokarmu wykazały dominację chrząszczy. W wypluwkach, w porównaniu z innymi metodami analizy, stwierdzono stosunkowo dużo błonkoskrzydłych, natomiast w spiżarniach prostoskrzydłych. Pozostałe taksony w analizowanych próbach występowały okazjonalnie nie przekraczając 3% liczby ofiar (rys. 1). Pokarm gąsiorka był przedmiotem badań wielu autorów, a niemal wszystkie prace podają, że składa się on głównie z owadów, które mogą stanowić do 99% ofiar (przegląd w Kuźniak & Tryjanowski 2003). Dieta tego gatunku może znacznie się różnić w zależności od metod badania składu ofiar (Tryjanowski et al. 2003b, Goławski 2006). Wśród metod zastosowanych w niniejszej pracy, w literaturze najrzadziej podawane były analizy resztek ofiar z rzeźni. Odnotowano zdecydowaną dominację chrząszczy, a udział innych taksonów nie przekroczył 1% (Randik 1970). Rzadko podawano też skład pokarmu stwierdzonego na podstawie resztek zwierząt w gniazdach. Przy zastosowaniu tej metody zdecydowanie dominowały chrząszcze i błonkoskrzydłe (Randik 1970, Olsson 1995), ale Mansfeld (1958) stwierdził także znaczny (11%) udział gryzoni. Obfity materiał dotyczy składu pokarmu zebranego w spiżarniach, gdzie dominowały chrząszcze i błonkówki (Mielewczyk 1967, Randik 1970, Lefranc 1979). W Hiszpanii stwierdzono jednak dominację prostoskrzydłych (Hernández 1995). Metoda ta wykazała również znaczny udział kręgowców (Lefranc 1979, Olsson 1995), w skrajnych przypadkach sięgający nawet 35% liczby wszystkich ofiar (Mielewczyk 1967, Knysh 2001). Jednakże najobfitsze dane o pokarmie gąsiorka pochodzą z analizy resztek zwierząt w wypluwkach, w których dominowały chrząszcze i błonkoskrzydłe (Mann 1983, Hernández et al. 1993, Wagner 1993, Olsson 1995, Kuper et al. 2000, Tryjanowski et al. 2003b, Karlsson 2004). Poza tymi dwoma rzędami owadów do dominujących 209

Tabela 1. Zestawienie liczby i udziału ofiar w pokarmie gąsiorka we wschodniej Polsce Table 1. Number of items and proportions of different prey in the Red-backed Shrike diet in eastern Poland. (1) taxon, (2) pellets, (3) slaugther-houses, (4) food storage places, (5) nests, (6) total, (7) percentage, (8) unidentified, (9) grand total Takson (1) Wypluwki (2) Rzeźnie (3) Spiżarnie (4) Gniazda (5) Razem (6) Udział (%) (7) Invertebrata 3690 1393 113 74 5270 99,5 Araneae 1 3 2 6 0,1 Araneidae 1 3 2 6 0,1 Gastropoda 3 3 3 9 0,2 Helicidae 3 3 0,1 Insecta 3679 1386 110 70 5245 99,0 Coleoptera 3018 1228 87 61 4394 82,9 Cantharidae 6 6 0,1 Carabidae 496 67 13 576 10,9 Cerambycidae 15 5 20 0,4 Chrysomelidae 194 1 24 0,5 Cicindelidae 12 3 15 0,3 Coccinellidae 5 5 0,1 Curculionidae 250 11 3 264 5,0 Dytiscidae 1 2 3 0,1 Elateridae 156 17 1 174 3,3 Histeridae 24 2 26 0,5 Scarabaeidae 17491076 79 25 2929 55,3 Silphidae 213 28 7 18 266 5,0 Staphylinidae 33 12 1 46 0,9 Tenebrionidae 2 2 <0,1 Nierozpoznane (8) 37 1 38 0,7 Dermaptera 2 1 1 4 0,1 Forficulidae 2 1 1 4 0,1 Diptera 46 5 1 52 1,0 Tabanidae 1 1 <0,1 Heteroptera 130 5 1 2 138 2,6 Anthocoridae 1 1 <0,1 Coreidae 1295 1 1 136 2,6 Nierozpoznane (8) 1 1 <0,1 Hymenoptera 415 55 2 5 477 9,0 Apidae 6 3 2 11 0,2 Chrysididae 1 1 <0,1 Formicidae 82 13 95 1,8 Ichneumonidae 11 2 1 14 0,3 Vespidae 316 36 4 356 6,7 210

Takson (1) Wypluwki (2) Rzeźnie (3) Spiżarnie (4) Gniazda (5) Razem (6) Udział (%) (7) Lepidoptera 6 15 2 23 0,4 Coleophoridae 1 1 <0,1 Geometridae 1 1 <0,1 Lasciocampidae 1 1 2 <0,1 Noctuidae 4 1 5 0,1 Nymphalidae 990,2 Sphingidae 2 2 <0,1 Nierozpoznane (8) 3 3 0,1 Odonata 4 4 0,1 Orthoptera 62 73 17 1 152 2,9 Gryllidae 45 1 8 54 1,0 Gryllotalpidae 2 2 <0,1 Phaneropteridae 1 1 <0,1 Tettigonidae 8 6977 1,5 Nierozpoznane (8) 7 2 918 0,3 Diplopoda 10 1 11 0,2 Oligochaeta 2 2 <0,1 Lumbricomorpha 2 2 <0,1 Vertebrata 16 3 3 6 28 0,5 Amphibia 3 1 4 0,1 Ranidae 1 1 2 <0,1 Aves 1 1 2 <0,1 Passeriformes 1 1 2 <0,1 Mammalia 5 3 1 5 14 0,3 Rodentia 5 2 1 5 13 0,2 Microtidae 5 1 3 9 0,2 Insectivora 1 1 <0,1 Soricidae 1 1 <0,1 Nierozpoznane (8) 8 2 90,2 Razem (9) 3706 1396 117 79 5298 należały: pluskwiaki różnoskrzydłe (Hernández et al. 1993, Tryjanowski et al. 2003b), prostoskrzydłe (Hernández et al. 1993, Wagner 1993, Karlsson 2004), a nawet skorki (Olsson 1995). Również w niniejszych badaniach prowadzonych w ekstensywnym krajobrazie rolniczym zaznaczyła się dominacja tych dwóch rzędów (chrząszcze i błonkoskrzydłe). Jednak ogromną przewagę w diecie osiągnęły chrząszcze, co jest rzadko podawane w literaturze (np. Randik 1970). Pewnym zaskoczeniem jest stwierdzenie stosunkowo dużego udziału kręgowców w resztkach ofiar w gniazdach w porównaniu z innymi metodami analizy pokarmu. Odnotowano także kilkuprocentowy udział prostoskrzydłych oraz niski udział błonkoskrzydłych w spiżarniach (vs. Randik 1970). 211

% 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 N=5298 Coleoptera Hymenoptera Orthoptera Heteroptera Diptera Lepidoptera wypluwki (1) rzeÿnie (2) spi arnie (3) gniazda (4) Rys. 1. Udział procentowy ważniejszych rzędów bezkręgowców w pokarmie gąsiorka we wschodniej Polsce Fig. 1. Percentage of major orders of invertebrates in the Red-backed Shrike diet in eastern Poland. (1) pellets, (2) slaughter-hauses, (3) food storage places, (4) nests Na podstawie analizy dużej próby ofiar uzyskanych z najefektywniejszych metod (analiza wypluwek i rzeźni) można stwierdzić, że w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski pokarm gąsiorka nie różni się zasadniczo od jego pokarmu z innych miejsc w Europie. Ptak ten wykorzystuje szerokie spektrum ofiar (ponad 100 gatunków) ze szczególnym uwzględnieniem chrząszczy, które są preferowane wraz z błonkoskrzydłymi (Goławski w druku). Dziękuję Zbigniewowi Mocarskiemu za oznaczenie ofiar w pokarmie gąsiorka, Cezaremu Mitrusowi i Andrzejowi Dombrowskiemu za krytyczne uwagi do pierwszej wersji pracy. Summary: Diet of the Red-backed Shrike Lanius collurio in the agricultural landscape of eastern Poland. In 1999 2003, the Red-backed Shrike diet was investigated in an agricultural landscape of extensive farming 10 15 km north-south of Siedlce. In the food, 5298 remnants of animals and three seeds of the Black Cherry Padus serotina were discovered. The predominating food items were insects representing the orders Coleoptera, Hymenoptera and Orthoptera, which accounted for 94.8% items of prey. Vertebrates constituted merely 0.5% of prey items, among which Microtidae made up 0.2%. All the four methods of food analysis showed predominance of coleopterans. Compared with other methods, the pellets revealed relatively abundant hymenopterans, whereas in food storage places numerous orthopterans were found. In the agricultural landscape of eastern Poland the Red-backed Shrike diet does not differ markedly from those in other regions of Europe. The bird feeds on a wide spectrum of prey, particularly coleopterans, which, along with hymenopterans, are preferred items of food. Literatura Cramp S., Perrins C.M. (eds). 1993. The Birds of the Western Palearctic. 7. Oxford University Press. Dombrowski A., Goławski A. 2002. Changes in numbers of breeding birds in an agricultural landscape of east-central Poland. Vogelwelt 123: 79 87. Dombrowski A., Goławski A., Kuźniak S., Tryjanowski P. 2000. Stan i zagrożenia populacji gąsiorka Lanius collurio w Polsce. Not. Orn. 41: 139 148. 212

Fornasari L., Kurlavièius P., Massa R. 1997. Red-backed Shrike Lanius collurio. W:Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance, ss. 660 661. T&AD Poyser, London. Goławski A. 2005 msc. Ekologiczne uwarunkowania sukcesu lęgowego gąsiorka Lanius collurio w krajobrazie rolniczym Niziny Południowpodlaskiej. Praca doktorska, Akademia Podlaska, Siedlce. Goławski A. 2006. Comparison of methods of food analysis and the prey preferences: a case study on the Red-backed Shrike Lanius collurio. Orn. Fenn. 83: 108 116. Harris T., Franklin K. 2000. Shrikes and Bush-Shrikes. Christoper Helm, London. Hernández A. 1995. Temporal-spatial patterns of food caching in two sympatric Shrike species. Condor 97: 1002 1010. Hernández A., Purroy F.J., Salgado J.M. 1993. Variacion estacional, solapamiento interespecifico y seleccion en la dieta de tres especies simpatricas de alcaudones (Lanius spp.). Ardeola 40: 143 154. Karlsson S. 2004. Season-dependent diet composition and habitat use of Red-backed Shrikes Lanius collurio in SW Finland. Orn. Fenn. 81: 97 108. Knysh N.P. 2001. [About pinning (caching) of prey by Red-backed Shrike]. Berkut 10: 218 225. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Krooss S., Schaefer M. 1998. The effect of different farming systems on epigeic arthropods: a five-year study on the rove beetle fauna (Coleoptera: Staphylinidae) of winter wheat. Agriculture, Ecosystems and Environment 69: 121 133. Kuper J., van Duinen G.-J., Nijssen M., Geertsma M., Esselink H. 2000. Is the decline of the Red- -backed Shrike (Lanius collurio) in the Dutch coastal dune area caused by a decrease in insect diversity? Ring 22: 11 25. Kuźniak S., Tryjanowski P. 2003. Gąsiorek. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Lefranc N. 1979. Contribution à l écologie de la Pie-grièche écorcheur Lanius collurio L. dans les Vosges moyennes. Oiseaux 49: 245 298. Lefranc N., Worfolk T. 1997. Shrikes. A Guide to the Shrikes of the World. Pica Press, Sussex. Mann W. 1983. Zur Ernährung des Neuntöters Lanius collurio L. in Abhängigkeit vom Insektenangebot auf verschiedenen Dauergrünlandtypen. Vogelkundl. Heft Edertal 9: 5 41. Mansfeld K. 1958. Zur Ernährung des Rotrückenwürgers (Lanius collurio collurio L.), besonders hinsichtlich der Nestlingsnahrung, der Vertilgung von Nutz- und Schadinsekten und seines Einflusses auf den Singvogelbestand. Beitr. Vogelk. 6: 270 292. Matson P.A., Parton W.J., Power A.G., Swift M.J. 1997. Agricultural intensification and ecosystem properties. Science 277: 504 509. Mielewczyk S. 1967. O pożywieniu gąsiorka, Lanius collurio L., w okolicy Gniezna (woj. poznańskie). Acta Ornithol. 10: 157 175. Olsson V. 1995. The Red-backed Shrike Lanius collurio in southeastern Sweden: habitat and territory. Orn. Svec. 5: 31 41. Randik A. 1970. Red-backed Shrike (Lanius collurio) in natural conditions of Slovakia. Prace a studie COP pri SUPSOPB Bratislava, 3: 1 132. Tryjanowski P., Karg M.K., Karg J. 2003a. Diet composition and prey choice by the red-backed shrike Lanius collurio in western Poland. Belg. J. Zool. 133: 157 162. Tryjanowski P., Karg M. K., Karg J. 2003b. Food of the Red-backed Shrike Lanius collurio: a comparison of three methods of diet analysis. Acta Ornithol. 38: 59 64. Wagner T. 1993. Saisonale Veränderungen in der Zusammensetzung der Nahrung beim Neuntöter (Lanius collurio). J. Orn. 134: 1 11. Artur Goławski Katedra Zoologii, Akademia Podlaska Prusa 12, 08-110 Siedlce artgo1@ap.siedlce.pl 213