Bożena Jarosz jarosz@ap.krakow.pl Pracownia Technologii Nauczania Akademia Pedagogiczna im. KEN Kraków Kryteria oceny szaty graficznej stron internetowych wykorzystywanych w edukacji Wstęp Internetowe strony www od lat cieszą się nie słabnącym zainteresowaniem młodzieży. Stałym elementem zdecydowanej większości stron jest szata graficzna, która współtworzy całość dokumentu i wpływa na jego charakter. Troska o jakość aspektu wizualnego wydaje się istotna z kilku poniższych powodów. 1. Badania wykazują, że przeciętny, szczególnie młody internauta, przeszukuje strony pobieżnie i ma z nimi często chwilowy, powierzchowny kontakt. W tej sytuacji o tym, czy użytkownik zatrzyma się na stronie dłużej, może zadecydować nie tylko jej treść, ale także niebanalne rozwiązania graficzne. 2. W czasach popularyzacji kultury obrazu i jej postępującej dominacji nad kulturą druku, warto zadbać o walor estetyczny, a nawet intelektualny wymiar każdego obrazu, z którym styka się młodzież, gdyż obraz taki niewątpliwie kształtuje gust młodego odbiorcy. 3. Jeżeli efekt wizualny zostanie użyty jako uzupełnienie prezentowanych na stronie treści, wówczas staje się nie tylko źródłem przeżycia estetycznego, lecz co najważniejsze istotnie wpływa na odbiór tych treści. Znaczenie jakości graficznej strony w ogólnej ocenie stron www kilka przykładów Szereg instytucji rzeczywistych oraz wirtualnych, w tym portale internetowe, dostrzegają znaczenie jakości internetowych witryn reprezentujących firmy czy też osoby prywatne i podejmują się oceny tych stron, najlepsze nagradzając lub wyróżniając, np. za pomocą pewnej liczby przyznanych gwiazdek. Na własny użytek instytucje formułują też zestawy kryteriów oceny. Wśród nich mniej lub bardziej akcentuje się aspekt graficzny strony, często w powiązaniu ze sposobem nawigacji. W ubiegłym roku przedstawiłam kryteria, zaproponowane przez bibliotekarzy i dla bibliotekarzy instytucji akademickich, wśród których do szaty graficznej odnosi się znaczna ich część [Bednarek-Michalska, 2005]. Nie wszystkie zajmujące się oceną stron instytucje zwracają uwagę na walory estetyczne. Decyduje o tym głównie charakter strony, cel jej stworzenia oraz grupa odbiorców, dla których została przeznaczona. Dwa takie przypadki wymieniłam na początku poniższej listy z przykładami. 1
1. Przedstawiony przez Komisję Europejską projekt wytycznych dotyczących kryteriów oceny jakości serwisów internetowych poświęconych zdrowiu skupia się głównie na kwestiach związanych z prawdziwością i rzetelnością przedstawianych danych oraz odpowiedzialnością i etyką. Pominięto całkowicie aspekt graficzny, natomiast jako ostatnie kryterium na liście umieszczono jedynie łatwość korzystania z serwisu [Unia Europejska..., 2005]. 2. Także wirtualna organizacja Investor Relations Best Practice, która od kilku lat ocenia i nagradza strony internetowe przedsiębiorstw, nie jest zainteresowana promowaniem jakości wizualnej. Jako jeden z ważnych elementów strony organizacja uznała jednakże łatwość nawigacji [IR Best Practice rozdało nagrody, 2003]. 3. Z kolei wykładowcy Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, którzy oceniali serwisy internetowe działających w kraju towarzystw ubezpieczeniowych, jakość graficzną uznali za jedną z sześciu cech podlegających ocenie [Kozerski, 2002]. 4. Polski Portal Astronomiczny zajął się oceną internetowych witryn o tematyce astronomicznej. Na własne potrzeby stworzono zestaw siedmiu kryteriów W punktach drugim i trzecim wymieniono ładną i miłą dla oka oprawę graficzną oraz wygodę nawigacji, która powinna być intuicyjna [http://astronomia.pl, 2005]. Wyróżniająca się szata graficzna może stanowić istotny atut strony i podnieść jej pozycję w sześciostopniowej skali gwiazdkowej. 5. W ogłoszonym kilka lat temu konkursie Polska w Internecie zorganizowanym przez PSI oraz KBN wśród pięciu kryteriów oceny stron www odnajdujemy elementy, które niewątpliwie wiążą się z jakością wizualną, a więc sposób prezentacji, oryginalność oraz wrażenie ogólne [Aktualności, 2005]. 6. Znany portal Polska.pl również wyróżnia umieszczone w katalogu strony za pomocą gwiazdek (do trzech). Ocenie podlega m.in. poziom graficzny oraz funkcjonalność [http://www.polska.pl/katalog, 2005]. 7. Centrum Informatyczne Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Pile podjęło się analizy internetowych witryn szkolnych. Ustalone zostały cechy, jakimi powinna odznaczać się idealna strona internetowa szkoły ponadgimnazjalnej. Należą do nich: forum, wersje językowe, czytelność, rekrutacja, gazetka, sukcesy, zdjęcia, linki, twórczość uczniów (np. poezja, twórczość artystyczna lub inne dokonania), konkursy, materiał dla innych, wspomaganie wymiany międzynarodowej oraz pomoc w realizacji procesów opartych na współpracy. Warto podkreślić, że przy ocenie czytelności i przejrzystości zwrócono uwagę na dopasowanie szaty graficznej, odpowiednią czcionkę i tło, na którym widnieje tekst oraz zrozumiałą, intuicyjną i łatwą w obsłudze strukturę interfejsu [Centrum Informatyczne, 2004]. Podobne zalecenia dotyczące zasad nawigacji znalazły się w sformułowanych dalej w artykule wskazówkach, które autorzy adresują do twórców szkolnych stron www. Kryteria i wymagania dotyczące wizualnej jakości stron edukacyjnych Zestaw kryteriów przydatnych do analizy i oceny grafiki oraz innych efektów wizualnych na stronach www przeznaczonych dla młodzieży musi uwzględniać szereg wymagań ogólnych, dotyczących projektowania stron. Warto w tym miejscu odwołać się do najlepszych tradycji projektowania graficznego, które jednakże trzeba uzupełnić 2
zestawem zasad webmasteringu, a więc działań w specyficznym środowisku edytorów oraz języków programowania (np. HTML, Flash, JavaScript czy SVG). Jednocześnie należy pamiętać, iż zasadniczy cel tworzenia stron wspierających kształcenie oraz portali szkolnych, zasadniczo różni się od komercyjno-marketingowych celów różnorodnych firm i instytucji, czy też portali ogólnotematycznych. Po uwzględnieniu tych aspektów proponuję przy ocenie wizualnej jakości stron www kierować się następującą listą wymagań ogólnych. 1. Wymagania edukacyjne, metodyczne i informacyjne. Strony wykorzystywane przez młodzież w procesie kształcenia mają różnorodny charakter. Jednakże za wyjątkiem statycznych i animowanych galerii internetowych (profesjonalnych i amatorskich), na wszystkich stronach nadrzędne znaczenie mają poprawne merytorycznie treści oraz rzetelne informacje. W zależności od typu strony efekty wizualne należy więc podporządkować aspektom edukacyjnym i informacyjnym. Od witryn internetowych wymagamy takiej samej obsługi redakcyjnej, jak ze strony innych mediów [Kruge, 2005]. Stosowne treści powinno się wyróżniać, umiejętnie dobierając wielkość, styl oraz barwę czcionki. Kolor jest tu szczególnie istotnym czynnikiem graficznym, pełniącym funkcję eksponującą i informacyjną. Poza zróżnicowaniem tekstu umożliwia podział płaszczyzny strony na niezależne obszary. Szata graficzna powinna także o ile to jest możliwe korelować z prezentowaną na stronie tematyką. Należy jednakże zwracać uwagę, aby efekty wizualne wzmocniły przekaz edukacyjny, ale go nie zdominowały. 2. Wymagania funkcjonalne i psychologiczne. Projektowanie graficzne to obszar twórczości artystycznej, który obejmuje (...) m.in. funkcje komunikacyjne i działania organizujące wizualną komunikację (...) [http://www.asp.gda.pl, 2005]. Poprzedni punkt dostarcza przykładów na to, że w ocenie jakości stron internetowych istotną rolę odgrywa struktura interfejsu, jako ważny wyróżnik funkcjonalności strony. Nawigacja musi być łatwa i intuicyjna, tak aby niepotrzebnie nie absorbować uwagi internauty, który powinien skupić się na merytorycznej zawartości strony. Ważne jest, aby początkujący webmasterzy nie korzystali w sposób bezkrytyczny z ułatwień i kreatorów, które automatycznie generują elementy menu [Bonarski, 2003]. Uzyskane w ten sposób efekty mogą być estetyczne i niezwykle atrakcyjne wizualnie, lecz jednocześnie rozpraszające, czy nawet denerwujące. Niewłaściwym pomysłem jest również ukryte menu, którego użytkownik musi poszukiwać, błądząc wskaźnikiem myszy po różnych fragmentach ekranu. Projektant uzyskuje tym sposobem bardzo oszczędny i elegancki wygląd strony, niezakłócony elementami mało atrakcyjnymi, lecz zniechęcony poszukiwaniem użytkownik może stronę po prostu opuścić. Najlepszym rozwiązaniem pozostaje więc menu stale widoczne na każdej stronie serwisu (...) np. przyklejone do krawędzi okna przeglądarki, a więc zachowujące tę samą pozycję, niezależnie od rozmiaru okna programu oraz pozycji pionowego paska przewijania [Bonarski, 2003]. Aby ułatwić użytkownikowi skoncentrowanie się na treści przekazu, należy także o ile to możliwe unikać ramek przewijanych wewnątrz okna głównego, które zawsze, niezależnie od jakości i estetyki, rozpraszają uwagę. Odbiór treści zawartych na stronie wspomaga również czytelna i przejrzysta forma wszystkich elementów graficznych. Dotyczy to szczególnie czcionki oraz tła, na którym została ona wyeksponowana. Wielkość czcionki, kolorystyka oraz użyte desenie powinny 3
być dostosowane do typu strony oraz do ilości treści na stronie. Niezależnie od rodzaju przekazywanych treści należy jednakże unikać: mało czytelnej czcionki drobnej, zagęszczonej, rozmytej, zbyt ozdobionej ornamentem lub zbyt uproszczonej, pozbawionej charakterystycznych szczegółów różnicujących znaki, tła, które zlewa się kolorystycznie z czcionką lub pokryte jest drobnym, dominującym nad czcionką deseniem, zmniejszającym czytelność, ostrych, jaskrawych barw wypełniających rozległe fragmenty ekranu, animowanych obrazów większego formatu lub małych, lecz użytych w nadmiarze, jeżeli prezentowane są na ekranie bez przerwy i nie można ich zatrzymać w czasie, nieostrych, niezbyt czytelnych rysunków, schematów, wykresów oraz filmów. Wszystkie wymienione elementy nie tylko zakłócają korzystanie z informacji, lecz także mogą powodować szybkie zmęczenie i rozdrażnienia odbiorcy. Niekwestionowaną zasadę obowiązującą przy projektowaniu stron stanowi zasada umiaru. Przeładowanie strony elementami informacyjnymi oraz zbędnymi informacyjnie, poza wątpliwym efektem estetycznym, powoduje zagubienie i dezorientację internauty lub odwrócenie jego uwagi od treści. Chaos należy wyeliminować lub ograniczyć do minimum. Zaleca się również stosować konwencjonalne rozwiązania w nawigacji [Kruge, 2005]. 3. Wymagania estetyczne, plastyczne i artystyczne. Stajemy tu przed trudnym (niemożliwym?) zadaniem sformułowania zasad w obszarze, który z natury wymyka się rygorom, klasyfikacjom i zakazom. Kontynuując myśl rozpoczętą w poprzednim punkcie stwierdzamy, że w projektowaniu graficznym równie istotne, jak funkcjonalność są czysto artystyczne, indywidualne, a więc także intuicyjne umiejętności (...) [http://www.asp.gda.pl, 2005]. Traktując stronę jako obraz ujęty w ramy ekranu, należy zadbać o kompozycję ogólną, tak aby internauta już przy pierwszym kontakcie odniósł pozytywne wrażenie, zachęcające do dalszej eksploracji. Podobnie więc jak obraz widok na ekranie, oglądany z pewnego oddalenia, powinien stanowić zaplanowaną logicznie i plastycznie całość, tworzącą odpowiedni do treści klimat. Zadecyduje o tym podział płaszczyzny strony na obszary o odpowiednio dobranych kształtach i proporcjach (fragmenty informacyjnie niezależne wyeksponowane na odrębnych, barwnych prostokątach, zunifikowane tło podzielone liniami czy też pozbawione dodatkowych podziałów itp.), zrównoważona lub przeciwnie niespokojna kolorystyka, spójność użytych ornamentów i elementów ozdobnych (kontury lub rozmycie, cienie, głębia), spójność wykorzystanych krojów czcionki oraz rozkład akcentów. Oprócz elementów, które decydują o całościowym, strukturalnym odbiorze obrazu, istotny jest również detal. Należy więc zadbać o estetyczną i artystyczną jakość użytych rysunków, niewielkich animacji oraz fotografii, a także w miarę możliwości o ich kolorystyczne zharmonizowanie z całością strony. Ciekawym rozwiązaniem jest takie wykorzystanie rysunków i fotografii, aby obok funkcji informacyjnej pełniły one jednocześnie na stronie funkcję kompozycyjną. Za wymagania estetyczne zgodne z powszechnym poczuciem piękna i harmonii można uznać także wymienione już w nieco innym kontekście w poprzednim punkcie zalecenia odnoszące się do czytelności i przejrzystości wizualnej. I tak, np. dysonansem 4
okażą się z pewnością znaki tekstu konkurujące z drobnym ornamentem pokrywającym tło. Również wiele drobnych statycznych lub animowanych obiektów rozmieszczonych na stronie bez spójnej plastycznie koncepcji, a jedynie w celu przyciągnięcia uwagi internauty zamieni witrynę w tandetny, jarmarczny obrazek. Tu również można powtórzyć zasadę stosowania z umiarem detali oraz ozdób. Ozdobny (lub uproszczony) kształt czcionki którego nie zalecam stosować w dużych fragmentach tekstu umiejętnie dobrany i wyeksponowany np. w tytule podkreśli walor plastyczny i estetyczny strony. Natomiast nieuzasadniony nadmiar ozdób będzie kojarzyć się ze złym gustem. Jak już wspomniałam, wszystkie wymienione zalecenia, mogą okazać się nieprzydatne w konfrontacji z konkretną artystyczną wizją projektanta strony. Dzieła nieprzeciętne często wymykają się rygorystycznie narzuconym kanonom, z drugiej strony zaś te kanony tworzą. Jako ważny cel edukacyjny zawarty w projekcie plastycznym można przecież uznać kształtowanie świadomości estetycznej młodych odbiorców, której nie sposób zamknąć w obszarze nakazów i zakazów. Z tego względu rozważania zawarte w niniejszym punkcie należy traktować raczej jako drogowskaz, który zignorujemy wówczas, gdy wybierzemy własną, oryginalną drogę. 4. Wymagania techniczne. Opracowanie szaty graficznej witryn internetowych wydawnictw, bibliotek, portali edukacyjnych (czy też innych instytucji, stanowiących autorytet na rynku edukacyjnym) powinno się powierzyć plastykom profesjonalistom [Jarosz, 2004]. Należy też zadbać o odpowiednią ostrość i kontrast fotografii przeznaczonych do publikacji w Internecie. W przeciwnym wypadku grafika bitmapowa, zubożona w procesie kompresji, będzie prezentować się niekorzystnie [Bonarski, 2003]. Od strony technicznej dla podniesienia atrakcyjności warto uwzględnić w projekcie najnowsze rozwiązania technologiczne (np. animacje warstw). Technika osadzania odrębnych obiektów w dokumencie podzielonym tabelą na fragmenty zyskała już miano sędziwej. Dlatego też implementacji cyfrowej projektu powinni się podjąć profesjonalni webmasterzy. Efektownie prezentują się witryny wykonane w całości w jednorodnej technologii, co wymaga jednakże doświadczenia i mistrzowskich umiejętności [Bonarski, 2003]. Kończąc podjęty w niniejszym rozdziale temat pragnę zwrócić uwagę na kolejność, w jakiej wymieniłam zalecenia i wymagania ujęte w czterech punktach. Pomimo, iż w artykule oceniamy walory wizualne stron, aspekty estetyczne znalazły się dopiero na trzeciej pozycji w zestawie. Kolejność wymagań nie została tu dobrana przypadkowo. Wynika ona z nadrzędnego celu poznawczego, jakiemu moim zdaniem ma służyć każda internetowa witryna edukacyjna. Literatura Aktualności. [W:] TELEINFO 23/96. http://www.teleinfo.com.pl/ti/1996/23/f01.html [dostęp 05.07.2005] Bednarek-Michalska B.: Ocena jakości bibliotekarskich serwisów informacyjnych udostępnianych w Internecie. http://ebib.oss.wroc.pl/2002/31/michalska.php [dostęp 10.07.2005] 5
Bonarski P.: Podstawowe zasady tworzenia dobrych stron WWW. http://www.chip.pl/arts/archiwum/n/printversion/printversion_60889.html, 2003 [dostęp 22.06.2005] Centrum Informatyczne, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Pile: Próba oceny szkolnych stron WWW. http://student.pwsz.pila.pl/~sknti/strszkpgim.doc [dostęp 12.04.2004] http://astronomia.pl/katalog/index.php?id=kryteria [dostęp 10.07.2005] http://www.asp.gda.pl/wydzialy/malgraf/projgraf/1ppg/1ppg.html [dostęp 8.02.2005] http://www.polska.pl/katalog [dostęp 10.07.2005] IR Best Practice rozdało nagrody. [W:] Polskie Forum Corporate Governance. http://www.pfcg.org.pl/article/3680_ir_best_practice_rozdalo_nagrody.htm, 2003 [dostęp 22.06.2005] Jarosz B.: Przestrzeń graficzna w przekazach multimedialnych w dobie dominacji kultury obrazu. [W:] Materiały 14. ogólnopolskiego sympozjum naukowego Komputer w edukacji. Pod red. naukową J. Morbitzera. Wydaw. Naukowe AP, Kraków 2004, s. 73 77 Kozerski K.: PZU Życie wyróżnione. [W:] Internet Standard. http://www.internetstandard.pl/news/45435.html, 2002 [dostęp 10.07.2005] Kruge S.: Nie każ mi myśleć. O życiowym podejściu do funkcjonalności stron internetowych. Wydaw. Helion, Gliwice 2005 Unia Europejska proponuje kryteria oceny stron internetowych o tematyce zdrowotnej. [W:] mp OnLine. http://www.mp.pl/kurier/show.php?aid=7990 [dostęp 10.07.2005] 6