PAKIET EDUKACYJNY DLA DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Poznajemy żywioły: o g i e ń Opracowała: Elżbieta Tymanowska Przedszkole Nr 98 Ul. Legendy 12 01-361 Warszawa Tel. 665-11-60 Bemowo
Czym jest ogień według współczesnej wiedzy? Ogień to zjawisko fizyczne wydzielania się ciepła i światła, towarzyszące procesowi spalania się ciał. Ciało pali się, gdy otrzyma dość ciepła, by wejść w reakcję z tlenem. Spalanie to reakcja chemiczna związku organicznego z tlenem z powietrza, prowadząca do całkowitego rozpadu utlenionych cząstek. Ogień spostrzegamy zwykle w postaci płomieni i żaru. Płomień ma kształt stożka z zaokrągloną podstawą, a jego barwa nie jest jednakowa. U dołu jest on niebieski, a w wyższej części żółtopomarańczowy i silnie świecący. We wnętrzu płomienia świecy można zauważyć mniejszy stożek, słabiej świecący, umiejscowiony w górnej części knota. Najwyższa temperatura panuje w miejscu, w którym płomień jest słabo świecący (górna część knota dolna część płomienia). Jak wszystkie reakcje, spalanie wytwarza nowe związki chemiczne. Mieszankami tych związków są dym i popiół. Podczas spalania węgiel wchodzi w reakcję z tlenem i powstaje dym. Jeśli tlenu jest zbyt mało, obficie wydziela się sadza. Ogień w służbie człowieka narodziny cywilizacji Mitologia grecka sławiła wydarzenie przystosowania ognia do służenia człowiekowi, jako czyn tytana Prometeusza wnuka bogów. Naturalnymi źródłami tego żywiołu były przecież groźne zjawiska: pioruny, wulkany, meteoryty, które kojarzyły się z aktywnością nadprzyrodzonych sił. Ogień dawał ciepło, rozjaśniał mroki nocy, chronił przed drapieżnikami, ale przede wszystkim zapewniał ciepłe pożywienie. W ten sposób jadłospis człowieka pierwotnego urozmaicił się, co znacznie ułatwiło proces trawienia pokarmu i zdaniem niektórych naukowców wpłynęło korzystnie na rozwój mózgu. Potem człowiek wpadł na pomysł, aby za pomocą żaru z ogniska wypalić i wydrążyć pnie drzew tak powstały pierwsze łodzie. Dzięki nim rozwinęło się rybołówstwo i wzbogaciło pożywienie ludzi. Ogień okazał się przydatny do wypalania lasów i odsłaniania ziemi, którą zaczęto uprawiać. Rolnictwo przywiązało człowieka do miejsca, pojawiły się pierwsze osady ludzkie. Coraz miej było plemion wędrownych człowiek oswoił zwierzęta i zaczął je hodować. Ogień służył także do porozumiewania się, jego płomienie i dym widoczne były z daleka. Tak rodziła się cywilizacja. W procesie tym duża była zasługa ognia. Oswajanie ognia Kluczową rolę w dziejach człowieka odegrał gatunek zwany homo erectus (pitekantrop), czyli małpolud o postawie wyprostowanej, aktywny łowca, zbieracz, padlinożerca. Gatunek ten pochodził z epoki paleolitu, czyli starszej epoki kamienia (pomiędzy 730 a 450 tys. lat temu). Uczeni twierdzą, że pierwsze przypadki użytkowania ognia mogły występować nawet kilkaset tysięcy lat wcześniej (1200 tys. lat temu). On to pierwszy odważył się zbliżyć do płonącej od uderzenia pioruna gałęzi czy trawy tlącej się od lawy wyrzuconej przez aktywny wulkan. Mogło to mieć miejsce w epoce lodowcowej, bo prawdopodobnie tylko dotkliwe zimno zdołało zmusić człowieka do przezwyciężenia strachu i opanowania tej niezbędnej, ale i niebezpiecznej zdobyczy. Najwcześniejszych pewnych dowodów posługiwania się ogniem dostarczają znaleziska z Czu Ku Tien w Pn. Chinach, pochodzące sprzed 300 tys. lat. Przy odkrytych szczątkach Homo erectusa natrafiono na grube ( 6 m) pokłady popiołu i węgli drzewnych a także Przezwyciężenie strachu i opanowanie ognia stało się wielkim, być może największym krokiem człowieka w jego długiej drodze ku cywilizacji.
Kiedy tylko ludzie przekonali się o zaletach ognia, zaczęli o niego dbać. Przez tysiące lat nie potrafili sami rozpalić płomień, dlatego ogień dany przez naturę był skrupulatnie przechowywany na połupane kości zwierzęce świadczące o tym, że człowiek pierwotny piekł w ogniu, czuwano przy nim w dzień i w nocy, by nie zgasł. Jego utrata groziła śmiercią współplemieńców z powodu zimna. Między plemionami toczyły się bitwy o ogień. Tradycja przechowywania ognia ma odbicie w większości kultur religijnych (święty ogień płonący w świątyniach na ołtarzach). Ognisko, nim człowiek nauczył się rozniecać płomienie, więziło ludzi w jednym miejscu (trudno było zdobyć iskrę i utrzymać ogień w czasie wędrówki). W ten sposób wytwarzały się coraz silniejsze więzi między poszczególnymi członkami plemienia, nawiązywały się stosunki wspólnotowe. W domostwach zaczęły się pojawiać paleniska i piece. Wtedy ukształtował się wspólny do dzisiaj większości ludów na Ziemi symbol domowego ogniska, dającego światło, ciepło i gwarantującego bezpieczeństwo. Przez wieki małżonkowie składali sobie przysięgę na ognisko domowe, co świadczyło o jego znaczeniu. Około 100 tys. lat temu ludzie nauczyli się rozniecać ogień. Stało się to przypadkowo, zapewne podczas obróbki kamienia, gdy iskra padła na suchą ściółkę, która następnie się zapaliła. Sposoby rozniecania ognia Plemiona pierwotne do dziś znają dwa podstawowe sposoby rozniecania ognia: przez tarcie i przez wiercenie oba są równie stare. Pierwszy polega na pocieraniu bardzo twardego kawałka drewna końcem jeszcze twardszego patyka. Z tego prymitywnego sposobu rozwinęło się rozniecanie ognia przez piłowanie (do dzisiaj używane w krajach Południa). Przepołowiona łodyga bambusa daje dwie twarde deseczki za pomocą jednej piłuje się drugą. Z czasem zastosowano ruch obrotowy, wiercąc w miękkim kawałku drewna twardym kijkiem obracanym między złożonymi dłońmi. Metodę tę udoskonalono w neolicie, Napędzając kijek odpowiednio założoną nań cięciwą łuku, który przesuwano tam i z powrotem (takie urządzenie bywa nazywane świdrem ogniowym). Przy każdej z metod, jako podpałki używano wysuszonego mchu, później nasączonej tłuszczem szmatki, prochu itp. Na początku epoki żelaza (II tysiąclecie p.n.e.) zastosowano do rozniecenia ognia krzesiwo. Metodę krzesania iskier przez uderzenie kamienia o kamień znano o wiele wcześniej, ale była bardzo pracochłonna. Dopiero po wynalezieniu żelaza odkryto, że używając go, można z krzemienia wydobyć całe snopy iskier wystarczające do zapalenia suchego mchu lub wysuszonego miąższu huby drzewnej. Na ziemie dzisiejszej Polski krzesiwo zostało przewiezione z cesarstwa rzymskiego w pierwszych wiekach naszej ery. Najstarsze krzesiwa miały wygląd wydłużonej sztabki zakończonej haczykiem, którym przytwierdzano je do pasa. Był to krzemień, później szlifowany agat. Wykrzesanymi iskrami podpalano wysuszony miąższ huby drzewnej. Krzesiwa używane były do lat trzydziestych XX wieku, kiedy to wynalezienie i produkcja fabryczna zapałek fosforowych wyparły je z użycia. Pierwsze zapałki wyprodukował w Paryżu w 1805 roku T.F.K. Chancel z chloranu potasowego, siarki, cukru, gumy arabskiej i barwnika. Były niebezpieczne, bo zapalały się po zanurzeniu w stężonym kwasie siarkowym. Po nich pojawiły się wspomniane zapałki fosforowe. Paliły się dobrze, lecz powodowały liczne choroby u robotników. Udoskonalano je, więc i stosowano nowe odkrycia. Od 1855r. do dziś masa palna tych zapałek składa się z substancji utleniających (głównie chloranu potasowego, dwutlenku manganu, tlenku ołowiu), produktów palnych (siarki i
siarczku antymonu) oraz dodatków (m.in. szkła dla zwiększenia ilości ciepła wydzielającego się w momencie pocierania). Drewienko nasycono łatwo palną parafiną i roztworem szkła wodnego, które uniemożliwiało jego żarzenie się po zgaśnięciu płomienia. Draska, czyli masa do pocierania na pudełku, zawierała fosfor czerwony, sproszkowane szkło oraz środki wiążące. Obok poszukiwań najłatwiejszego sposobu wzniecania płomieni, równoległym Torem biegło szukanie najlepszego przyrządu do oświetlenia. Przez wieki ogień wykorzystywano też, jako jedyne źródło bardzo wysokich temperatur niezbędnych w wielu procesach technologicznych, głównie w hutnictwie (wytapianie miedzi i później innych metali z rud), kowalstwie, spawalnictwie, do wypalania ceramiki i w gastronomii. Ogień przez wiele stuleci był uważany za pierwiastek chemiczny. W 1661 roku uczony angielski Robert Boyle, w publikacji Sceptyczny chemik, podał naukowe określenie pierwiastka, lecz mimo to jeszcze przez długi okres wielu uczonych głosiło pogląd, że istnieje nieważki pierwiastek zwany cieplikiem, odpowiedzialny za powstawanie ognia i płomienia. Dopiero w XVIII wieku, po ogłoszeniu przez Lavoisiera teorii spalania, ogień przestał być uważany za substancję, ciało, stał się natomiast złożonym rezultatem równie złożonych połączeń. Ogień okiełznany przez człowieka stał się dobrodziejstwem ludzkości. Znaczenie ognia dawał ludziom ciepło i światło spożywanie pieczonego mięsa sprzyjało przemianom szczęk i uzębienia, wpływając pośrednio na wzrost objętości mózgu zmienił tryb życia z wędrownego na osiadły umożliwił rozwój rolnictwa, rybołówstwa zabezpieczał bezpieczny, głęboki sen wspólnoty i bezpieczeństwo kobiet z dziećmi, gdy mężczyźni byli na łowach odstraszał dzikie zwierzęta był obiektem kultu sprzyjał wymianie myśli i w ten sposób rozwojowi mowy odegrał rolę w powstawaniu ludzkiego porządku społecznego (skupiał całą wspólnotę, później poszczególne klany i rodziny) umożliwił ekspansję ludzi na nowe, chłodniejsze obszary Ziemi przyczynił się do rozwoju hutnictwa (wytapianie metali z rud i odlewanie z nich wielu potrzebnych przedmiotów) za jego pomocą ludzie przekazywali sobie informacje(ogień i dym widać nawet z bardzo daleka) miał zastosowanie w transporcie (pierwsze łodzie powstały przez wypalenie żarem pni drzew, pierwsze pociągi i statki na parę poruszały się dzięki energii cieplnej zapoczątkował rozwój gastronomii Kult ognia, jego symbolika dawniej i w świecie nowożytnym Ogień od zarania dziejów ludzkości wzbudzał strach, grozę i niepokój. Z drugiej strony zaciekawiał, budził podziw i intrygował umysły ludzkie. Ze wszystkich czterech żywiołów ogień uważano zawsze za najmniej rzeczywisty. Jawił się on, bowiem jako coś pośredniego między materią a duchem, jako symbol dążenia do tego, co nadprzyrodzone. Dzięki swej czystości i aktywności, dzięki zdolności rozprzestrzeniania się i sile niszczenia kojarzył się z bóstwem. Będąc częścią słońca, podobnie jak ono dawał
światło, ciepło, nadzieję. Chronił jednakowo skutecznie przed demonami, jak przed dzikimi zwierzętami. Unicestwiając to, co zwierzęce zdawał się uwalniać ducha. Podtrzymywany w świątyniach, symbolizował ogień pierwotny i zdolność tworzenia. Podtrzymywany w domach, był wyobrażeniem dusz przodków i rodzinnej wspólnoty. Kult ognia miał podstawowe znaczenie dla wszystkich religii indoeuropejskich. W starożytnych Indiach odgrywał w życiu codziennym tak ważną rolę, że stał się bogiem Agni, w Iranie bogiem Atana, posłańcem, zapraszającym bogów na ucztę, którą przygotowali dla nich ludzie, w Rzymie czczono Westę symbol żywotności i długowieczności Rzymian. Wierzono, iż ognia pilnowały strażniczki ognia- Westalki, które okrutnie karane były za dopuszczenie do jego wygaśnięcia. Podobne strażniczki ognia mieli Peruwiańczycy i Aztekowie. Persowie także oddawali cześć i składali ofiary ogniowi. Grecy również byli zagorzałymi wielbicielami ognia, Platon zaś widział w nim żywioł, od którego pochodzą wszyscy bogowie. Rozróżniali oni trzy postacie ognia: ogień domowy - Hestia, ogień w kuźni - Hefajstos i ogień niebiański - Zeus. Właśnie Grekom zawdzięczamy najpiękniejsze mity o ogniu: o Prometeuszu, Feniksie i Faetonie. Prometeusz, heros, duch ognia, jest jednocześnie stworzycielem rasy ludzkiej i symbolem jej geniuszu; jest on twórcą wszelkiej cywilizacji. Określa się go mianem podtrzymującego płomień. Myśl nowożytna dostrzega w Prometeuszu także symbol człowieka, który przywłaszcza sobie siłę boga i chce z nim rywalizować. Wszystko to czyni wbrew zamiarom Zeusa, który przeczuwa, że wraz z pojawieniem się człowieka nadejdzie zmierzch Bogów. Purpurowopióry Feniks o złotej szyi i biało czerwonym ogonie zamieszkiwał pustynie Arabii i żył przez wiele wieków. Czując zbliżającą się śmierć budował sobie gniazdo z suchych gałęzi, nasiąkniętych wonną żywicą. Pod wpływem promieni słonecznych gałęzie zapalały się, on sam zaś płonął na ich stosie. Z jego popiołów powstawało jajo. Wykluwał się zeń nowy Feniks, który udawał się do Heliopolis, aby złożyć tam na ołtarzu szczątki swego ojca. Mit o Feniksie przejęli następnie pierwsi chrześcijanie, którzy uczynili zeń symbol zmartwychwstania. Natomiast Faeton, syn Słońca i Jutrzenki Różanopalcej, otrzymał od swego ojca pozwolenie powożenia ognistym rydwanem. Niestety boskie konie poniosły. Wóz zboczył z drogi i podpalił niebo wraz z ziemią, toteż Zeus był zmuszony porazić nieostrożnego woźnicę, aby przywrócić równowagę kosmiczną. Stary Testament przepełniony jest symbolami ognia. Raju ziemskiego strzegą ognisty mur i ognisty miecz. Jahwe ukazuje się w krzaku gorejącym. Jan prowadzi Izraelitów przez pustynię pod postacią słupa ognia, jego głos roznieca płomienie, w dzień Zielonych Świąt Duch Święty spada na apostołów niczym deszcz języków ognia. I wreszcie Apokalipsa, podobnie jak Księga Rodzaju, posługuje się ogniem siarki, jako narzędziem kary boskiej. Wyznające całkowicie arystotelesowską filozofię średniowiecze zachowało cztery żywioły starożytne; przyznając im nawet specjalne duchy: ziemi - gnomy, powietrzu - chochliki, wodzie - wodniki, ogniowi zaś - salamandry. W świecie nowożytnym symbolika ognia jest nadal bardzo żywa: wieczny ogień w świątyniach palenie świecy- gromnicy w czas burzy i przy umierających palenie zniczy na grobach zmarłych uroczyste defilady z pochodniami znicz olimpijski kultywowanie tradycji palenia ogni świętojańskich towarzyskie gromadzenie się przy ogniskach fajerwerki przy szczególnych, radosnych okazjach
funkcjonowanie określenia ognisko domowe uroczyste posiłki przy świecach Jak powstał ogień (legenda Apaczów Jicarilla? Dawno, dawno temu zwierzęta i drzewa rozmawiały ze sobą, ale w owym czasie nie znano ognia. Najbardziej sprytnym był Lis, który wymyślił, w jaki sposób można by go zdobyć. Pewnego dnia zdecydował się odwiedzić Gęsi te-tl, aby nauczyć się naśladować ich odgłosy. Gęsi obiecały nauczyć go pod warunkiem, że będzie latał razem z nimi. Wymyśliły również sposób, jak doczepić Lisowi skrzydła, ale ostrzegły go, aby podczas lotu nigdy nie otwierał oczu. Od tej pory, gdy Gęsi wzbijały się do lotu, lis dołączał do nich. Pewnego razu, gdy lecieli wspólnie nad wioską świetlików ko-na-tcic-a, nagle całą okolicę okryła ciemność. Blask migoczących chrząszczy spowodował, że Lis zapomniał o ostrzeżeniu i otworzył oczy. Jego skrzydła natychmiast odczepiły się, a Lis spadł prosto do otoczonej murem wioski świetlików, w centrum, której nieustannie palił się ogień. Dwa świetliki podeszły do Lisa, aby zobaczyć, co się stało, a wtedy ten dał każdemu z nich naszyjnik z pachnących owoców jałowca, katl-te-i-tse. Lis poprosił świetliki, aby powiedziały mu, jak może się wydostać na zewnątrz. Świetliki zaprowadziły go do drzewa cedrowego i wyjaśniły, że w każdym momencie można je napiąć jak łuk i katapultować Lisa ponad murami wioski, jeśli tego sobie życzy. Tego samego wieczoru Lis znalazł źródło, z którego świetliki brały wodę. W miejscu tym odkrył również kolorową glinę, która po zmieszaniu z wodą dawała farbę. Zdecydował się pokryć swoją sierść białym kolorem. Po powrocie do wioski zaproponował świetlikom: Zorganizujmy uroczystość z tańcami, a ja urządzę muzykę. Chrząszczom spodobał się ten pomysł, pomogły zebrać drewno i ustawić olbrzymie ognisko. W tajemnicy przed świetlikami Lis przywiązał do swojego ogona kawałek cedrowej kory. Następnie sporządził bęben, prawdopodobnie pierwszy na świecie, i z impetem zaczął uderzać w niego pałką, akompaniując tańczącym chrząszczom. Stopniowo coraz bliżej podchodził do ognia. W pewnym momencie Lis udał, iż zmęczony od uderzania w bęben. Oddał instrument kilku świetlikom, które chciały pomóc w wybijaniu rytmu. Następnie szybkim ruchem włożył do ognia ogon, zapalając przyczepioną korę, po czym krzyknął do świetlików: Tutaj jest za gorąco dla mnie, muszę znaleźć chłodniejsze miejsce. Gdy tylko się oddalił, pognał ile sił do drzewa cedrowego, wołając: Nachyl się do mnie, cedrze, nachyl. Drzewo cedrowe ugięło się i pochwyciło Lisa, a następnie energicznie wyprostowało, wyrzucając go daleko poza mur. Lis długo gnał przed siebie, uciekając przed goniącymi go świetlikami. Podczas tego biegu krzaki i drzewa, jakie Lis mijał po drodze, zapalały się od iskier sypiących się z podpalonej kory, którą Lis miał przyczepioną do ogona. W końcu Lis zmęczył się i oddał podpaloną korę Jastrzębiowi, i-tsarl-tsu-i, a ten przekazał ją brązowemu Żurawiowi, tsi-nes-tso-l. Żuraw poleciał daleko na południe, rozpraszając po całym terenie sypiące się iskry. W ten sposób ogień po raz pierwszy dotarł do wielu miejsc na Ziemi. Świetliki goniły Lisa aż do samej jamy i tam powiedziały: Chytry Lisie, twoja kara za wykradzenie nam ognia będzie taka, że sam nigdy nie będziesz mógł go używać. Dzięki temu wydarzeniu lud Apaczów otrzymał ogień. Wkrótce Apacze nauczyli się, jak go wykorzystywać do gotowania żywności oraz ogrzania się podczas mroźnych dni.
Związki frazeologiczne, określenia, powiedzonka, przysłowia dotyczące ognia Ogień: płonie, tli się, pali się, migoce, świeci, grzeje, gaśnie, parzy, spala, rozgrzewa, topi, rozjaśnia, niszczy, strzela, syczy, bucha, zionie, buzuje, błyska, trzaska, skwierczy Ogień (płomień) jest: szybki, ruchliwy, gorący, jasny, ciepły, nikły, słaby, wielki Ognia: blask, żar, słup, strumień, ściana Ogień: palić, rozpalać, podsycać, podtrzymywać, gasić, tłumić, ziać, dokładać, dorzucać Do ognia, na ogień Języki ognia Ogień piekielny Ognisty charakter Wolny ogień (słaby płomień) Słomiany zapał, ogień Pójść na pierwszy ogień Rozpalać uczucia Iść jak w dym Żarliwie prosić Gorąca prośba Paląca sprawa Ciepłe uczucia, myśli Skoczyć dla kogoś w ogień Dopiec komuś Przyjść jak po ogień Bać się jak ognia Dolewać oliwy do ognia Zasypywać gruszki w popiele Upiec własną pieczeń na czyimś ogniu Upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu Są jak ogień i woda. Upiekło mu się Pali go jak żywy ogień. (Ból) Wziąć kogoś we dwa ognie Wziąć w krzyżowy ogień pytań Kapłanka domowego ogniska Nie igraj z ogniem. Ogień nigdy nie mówi dosyć. Trudna zgoda z ogniem woda. Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli gospodarze. Nie zawija się ognia w papier. (Chińskie) Ogień, który cię sparzy to ten sam, przy którym się grzejesz. (Pigmejskie) Własne, małe ognisko cenniejsze jest od stosu złota, (łac.) Nie ma dymu bez ognia. W starym piecu diabeł pali.
Groźny żywioł pożary Człowiek nauczył się panować nad ogniem, choć nie zapanował nigdy nad nim w sposób ostateczny. Wymykający się spod kontroli ogień na powrót przekształca się w groźny żywioł siejący spustoszenie w przyrodzie, niszczący dorobek ludzi i zagrażający ludzkiemu życiu. Ogień wykorzystuje tlen z powietrza, a wytwarza dymy, które często są nie mniej niebezpieczne od płomieni. Dymy z płonącego plastiku, gumy piankowej i niektórych farb są śmiertelnie trujące nawet w małych ilościach ( strażacy podczas akcji gaszenia używają butli z tlenem i masek do oddychania). Ogień może rozprzestrzeniać się przez konwekcję. Prądy konwekcyjne przenoszą ciepło i płonące elementy, wywołując nowe pożary w innych miejscach. Może także rozprzestrzeniać się przez promieniowanie. Ciepło wydzielane przez płomienie może tak nagrzać przedmioty, że zaczynają płonąć. Ogień rozprzestrzenia się również przez przewodzenie. Metal nie płonie, lecz może przewodzić ciepło przyczyniając się do rozszerzenia pożaru Postępowanie w przypadku wystąpienia pożaru Zaalarmowanie straży pożarnej nr tel. 998 W przypadku dziecka powiadomienie osób dorosłych Ewakuacja z miejsca zagrożenia, nie podejmowanie gaszenia większego ognia samemu Aby przyhamować rozprzestrzenianie się pożaru należy zamknąć, (jeśli to możliwe) drzwi i okna płonącego pomieszczenia, zmniejszając dopływ tlenu Rondel z płonącym tłuszczem należy przykryć pokrywką lub mokrą ścierką (nie polewać wodą!) Płonące urządzenia elektryczne wyłączamy z sieci (nie polewamy wodą!) Jeśli na kimś pali się odzież, należy okryć go szczelnie kocem, kotarą w celu zamknięcia dopływu tlenu W płonącym pomieszczeniu poruszać się do wyjścia nisko przy ziemi (jest tam chłodniej i mniej toksycznie) Czym gasić? Gaśnice napełnia się wodą, pianą, proszkiem lub gazem. Wodą - gasi się wszystko poza płonącymi cieczami i urządzeniami elektrycznymi Pianą - gasi się płonące ciecze. Nie wolno jej stosować do gaszenia urządzeń elektrycznych. Proszku, dwutlenku węgla lub gazu halonu używa się do gaszenia płonących cieczy I urządzeń elektrycznych. Pierwsza pomoc po poparzeniu Natychmiast wezwać lekarza Usunąć czynniki powodujące oparzenia (np. tlącą się odzież, jeśli nie przywarła do ciała) Ok. 15 min chłodzić oparzone miejsce chłodną wodą (nie lodowatą) Przykryć oparzenie jałowym opatrunkiem lub nakryć jałowym prześcieradłem bez czyszczenia oparzonych dużych powierzchni i zakładania opatrunków
Zabawy badawcze z ogniem W przypadku ognia istnieje duże ryzyko poparzenia lub wzniecenia pożaru, dlatego rzadko pozwalamy dzieciom zdobywać doświadczenia z tym żywiołem. Jednak udany, kontrolowany kontakt z ogniem opatrzony wskazówkami i obecnością dorosłego jest często najlepszą ochroną przed niebezpieczeństwami. Dzieci na podstawie swoich obserwacji dostrzegą pozytywną i niebezpieczną stronę ognia. Bardzo ważny jest wybór miejsca i niepalnego podłoża (np. metalowa taca) do przeprowadzenia obserwacji i zabaw badawczych oraz przygotowanie kubełka z wodą lub ziemią do wygaszenia ognia. Nauczyciel zawsze powinien wyjaśnić dzieciom, że nigdy same nie powinny powtarzać eksperymentów z ogniem, nie wolno tego robić w lesie, na suchej łące, ponieważ łatwo jest o pożar! Krzyżówka Żywioły 1. Najważniejsza ciecz na Ziemi 2. Nie ciecz i nie ciało stałe 3. Jest niezbędne wszystkim żywym Organizmom 4. Jeden z żywiołów 5. Utrzymuje koronę drzewa Zabawa ze świecami Przygotuj: różnego rodzaju świece: grube i cienkie, wysokie i płaskie, z krótkim i długim knotem, długie zapałki, popielniczkę, stolik na środku sali W zimowe popołudnie, kiedy wcześnie robi się ciemno zapal jedną krótką świecę i zgaś światło elektryczne. Oceń, ile światła daje taka świeca. Kolejno zapalaj następne i oceniaj, co jest dobrze widoczne. Porównaj, która świeca: krótka, czy wysoka oświetla większy obszar. Obserwuj różne płomienie w zależności od długości knota. Opisz kolory, jakie widzisz w płomieniach. Dmuchnij ostrożnie w kierunku świec i obserwuj ruch płomienia. Zauważ, co dzieje się z rozgrzanym woskiem. Zaobserwuj, że zbyt gwałtowne dmuchanie powoduje rozlanie się wosku na stół. Przysuń dłonie bliżej świec i poczuj ciepło. Pamiętaj, żeby niczego nie sięgać ponad płomieniem można się poparzyć a także ubranie jest zagrożone. Spróbuj pod kontrolą dorosłych samodzielnie zapalić świecę za pomocą długich zapałek, które po użyciu zgaś i odłóż do popielniczki. Nigdy nie baw się ogniem bez obecności dorosłego ogień może być niebezpieczny. Co jest potrzebne by nie zgasł ogień? Przygotuj: kawałek plasteliny, talerz, świecę, pojemnik z wodą, duży słoik. Połóż plastelinę na środku talerza i umocuj w niej świecę. Zapal świecę i nalej na talerz trochę wody. Ostrożnie przykryj płonącą świecę szklanym słojem. Po kilku sekundach świeca zgaśnie, a woda przedostanie się do słoja zajmując miejsce wykorzystanego tlenu znajdującego się w powietrzu. Woda wylana na płomień odbiera mu powietrze sprawdź to polewając płomień wodą. Zapalanie ognia Przygotuj: w ogrodzie dołek wykopany w ziemi (ze względów bezpieczeństwa), lupę, kawałki papieru, zebrane suche trawy, kawałki drewna, wiaderko z ziemią z dołka. Zebrany materiał umieść w dołku. Trzymając nad dołkiem szkło
powiększające, skupiamy w nim promienie słońca i rozniecamy ogień. Płomień gasimy zasypując go ziemią. Palenie Marzanny na pożegnanie zimy obserwacja procesu spalania, określanie kolorów płomieni i pozostałości po spaleniu kukły. Trik z zapałkami obserwacja płomienia przeskakującego na gorący, łatwopalny materiał Przygotuj: świecę, długą zapałkę. Przy pomocy zapałki zapal świecę, a następnie natychmiast zdmuchnij zapałkę. Jeśli będziesz ją trzymać bardzo blisko płomienia świecy, nagle znowu się ona zapali, choć między nią a płomieniem świecy nie było bezpośredniego kontaktu. Jak spalanie zanieczyszcza powietrze, budowle Przygotuj: świeczkę, jasny kamień, drewniane szczypce, zapalniczkę? Kamień trzymaj szczypcami nad płomieniem świecy. Obserwuj zmiany na kamieniu. (czarny osad to sadza). Jak powstaje popiół?- Przygotuj: kawałki papieru, tektury, drobne patyki, starą formę do pieczenia ciasta lub metalowy kubeł, zapalniczkę. Zgromadzony materiał umieść w metalowym pojemniku i podpal. Obserwuj spalanie. Gdy ogień zgaśnie, sprawdź, co pozostało w pojemniku? Dmuchanie na świecę Przygotuj: świecę dla każdej pary uczestników, zapalniczkę. Zabawę można przeprowadzić w bezwietrzny dzień w Stacji Badawczej lub w sali przy stolikach z dziećmi, które zostały już pouczone, aby bardzo ostrożnie obchodzić się z ogniem. Każda para siada przy stole twarzami do siebie, mając pośrodku zapaloną świecę. Jedno z dzieci robi głęboki wdech, a potem wydech w kierunku świecy. Zadanie polega na tym, by nie zgasić świecy, lecz umieścić płomień w położeniu ukośnym w kierunku swego partnera. Potem to samo próbuje wykonać drugie dziecko. Gaszenie świecznika Przygotuj: wieloramienny świecznik z zapalonymi świecami lub świeczki urodzinowe wetknięte w kawałki plasteliny na tacy. Dzieci siedzą wokół stolika, na którym stoi świecznik. Wywołane dziecko jednym podmuchem usiłuje zgasić jak najwięcej świec. Po ponownym zapaleniu świec czynność tę wykonują pozostali uczestnicy zabawy. Wszyscy wspólnie liczą zgaszone świece. Dlaczego dym unosi się w górę? obserwując ognisko popatrz na unoszący się dym. Ogrzane powietrze (dzięki konwekcji) potrafi unieść nawet grubsze odrobiny popiołu. Tak dzieje się również podczas wybuchu wulkanów silne prądy konwekcyjne unoszą popiół i pył wulkaniczny wysoko w niebo nawet na wys. 9 km, przesłaniając słońce. Wykrywamy sadzę drobne pyłki węgla. Przygotuj: płonącą świecę, kawałek tekturki, pęsetę. Weź kawałek tekturki i umieść ją prostopadle w świecącej części płomienia świecy. Po krótkim czasie wyjmij ją z płomienia i poddaj obserwacji. Zobaczysz, że tekturka pokryła się warstwą sadzy. Wynika z tego wniosek, że w świecącej części płomienia świecy wydziela się obficie sadza. Skąd się bierze sadza w płomieniu? Musi ona powstać z parafiny, czyli materiału, z którego wykonana została świeca. Badamy cień płomienia świecy Przygotuj: biały ekran i płonącą świecę. Jeżeli umieścisz zapaloną świecę w promieniach słonecznych, a po przeciwnej stronie ustawisz biały ekran, tak, aby otrzymać cień świecy, to powyżej jej cienia, pojawi się również cień płomienia świecy.
Najostrzejszy cień daje ta część płomienia, która jest najbardziej świecąca. Tam powstaje najwięcej sadzy. Badamy ciepło ognia Przygotuj: płonącą świecę na niskim stoliku lub na podłodze. Warto postawić ją na metalowej tacy. Wysoko nad płomieniem świecy umieść swoją dłoń i sprawdź, czy czujesz ciepło. Bardzo wolno opuszczaj dłoń coraz niżej. Uważaj, żeby się nie poparzyć. Co czujesz zbliżając dłoń do płomienia? BIBLIOGRAFIA * Braun Badanie i odkrywanie świata z dziećmi, Wyd. Jedność, Kielce 2002 * Bussolati E. Ogień. Co to jest?, Wyd. Egmont, Warszawa 1999 * Costa- Pau R. Ekologia i ochrona środowiska, Res Polona, Łódź 1997 * Craig A., Rosner C. Encyklopedia nauki i techniki dla dzieci, Res Polona, Łódź 1991 * Cuello J.i Subirana W przyjaźni z przyrodą. Ocalić planetę, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1999 * Elbanowska S. Przyroda nieożywiona w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1983 * Farndon J. Szkolna encyklopedia, Wyd. RTW, Warszawa 1996 * Hewitt S. Przygoda z przyrodą. Zabawy i eksperymenty, Wyd. Podsiedlik-Raniowski i Spółka, Poznań 2000 * Krzyżanowski J.(red.) Nowa księga przysłów polskich, PIW, Warszawa 1972 * Masłowscy D. i W.(red.) Przysłowia świata, Wyd. Antyk. Kęty 1998 * Schwarz L. Na ratunek Ziemi, Wyd. Astrum, Wrocław 1993 * Wilkes A. Moja pierwsza książka. Odkrycia, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991 Strony internetowe: www.tarot.pl/ogien.html www.biskupin.pl/puchatek.html www.lucky.onsi.pl/puchatek.html www.toponel.gower.pl/teksty/halina.html