SILVA IAPONICARUM 日 林 FASC. II 第 二 号 WINTER 冬 2004

SILVA IAPONICARUM 日 林 FASC. II 第 二 号 WINTER 冬 2004 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Neofilologii, Katedra Orientalistyki, Zakład Japonistyki Uniwersytet Warszawski Instytut Orientalistyczny, Zakład Japonistyki i Koreanistyki Posnaniae, Varsoviae, MMIV

Szanowni Czytelnicy, oto drugi, zimowy zeszyt Silva Iaponicarum 日 林. Ciekawi jesteśmy Państwa reakcji na przedstawiany zestaw artykułów o tematyce japonistycznej. Jest to drugi i ostatni w zamierzeniu zestaw tekstów pochodzących wyłącznie od komitetu redakcyjnego. Naszym głównym celem jest jak najszybsze włączenie w skład komitetu redakcyjnego przedstawicieli wszystkich ośrodków japonistycznych w Polsce. Silva nie moŝe jednak funkcjonować wyłącznie jako polski kwartalnik japonistyczny. Przyjęta przez nas formuła dwujęzyczna: angielsko-japońska, słuŝy naszym zdaniem idei umoŝliwienia w przyszłości badaczom z wielu krajów, z włączeniem takŝe badaczy japońskich, prezentacji wyników ich badań na całym świecie, w tym w Japonii. Dotyczy to równieŝ nowych tłumaczeń tekstów z języka japońskiego na inne języki, które zaopatrujemy w stosowny komentarz i profil tłumacza w języku angielskim i japońskim. Oczekujemy na zgłoszenia materiałów do publikacji. Prosimy równieŝ o Państwa komentarze dotyczące przyjętej przez nas formuły zeszytu, które pomogą nam uczynić nasze wydawnictwo lepszym. Wiosenny zeszyt Silvy pojawi się do końca marca roku 2005. Kolegium redakcyjne Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Neofilologii, Katedra Orientalistyki, Zakład Japonistyki Arkadiusz Jabłoński Maciej Kanert Uniwersytet Warszawski Instytut Orientalistyczny, Zakład Japonistyki i Koreanistyki Iwona Kordzińska-Nawrocka Anna Zalewska Poznań-Tōkyō-Warszawa, grudzień 2004

Dear Readers, here is the second, winter issue of Silva Iaponicarum 日 林. We are curious to hear from you and learn your opinions on the new set of texts on japanology that we have prepared. This is intended to be the second and last set of texts compiled solely by the members of our editorial board. Our initiative is still to incorporate into the editorial board, as soon as possible, the representatives of all Japanese studies departments from Poland. Silva, however, cannot function only as a Polish quarterly on japanology. The bilingual English-Japanese formula we have implemented is meant to enable multilingual contributors, together with Japanese scholars, to present the results of their research to the researches all over the world, including Japan. This applies also to new translations from Japanese into other languages which will be published with comments and the translator s profile in English and Japanese. We are looking forward to your contributions. We also await your comments on the formula of the fascicle that we have suggested, in hope of making Silva better. The spring issue of Silva is scheduled to appear by the end of March 2005. Editorial board Adam Mickiewicz University Faculty of Modern Languages and Literatures Chair of Oriental Studies, Department of Japanese Studies Arkadiusz Jabłoński Maciej Kanert Warsaw University Oriental Institute, Department of Japanese and Korean Studies Iwona Kordzińska-Nawrocka Anna Zalewska Poznań-Tōkyō-Warsaw, December 2004

読 者 のみなさまへ Silva Iaponicarum 日 林 冬 号 ( 通 巻 第 2 号 )をお 届 けいたしま す 今 回 の 日 本 学 論 文 集 について みなさまがどのようなご 意 見 を お 持 ちになるか 興 味 が 持 たれます これは 全 冊 が Silva 編 集 委 員 執 筆 論 文 のみから 成 る 第 二 号 であり 希 望 的 には 最 後 の 号 となる はずです なるべく 早 期 にポーランドのすべての 日 本 学 科 を 代 表 する 方 々に 編 集 委 員 会 に 加 わっていただくのが 私 たちの 大 きな 目 標 です しか し Silva はポーランドの 日 本 学 季 刊 誌 としての 働 きを 果 たすだけ であってはなりません 英 語 日 本 語 の 二 言 語 による 執 筆 という 原 則 を 設 けましたが それは 将 来 的 に 日 本 を 含 む 多 くの 国 々の 研 究 者 が 研 究 結 果 を 発 表 するのを 可 能 にすると 思 われます 日 本 語 テキストから 他 の 諸 言 語 への 未 発 表 の 翻 訳 についても 同 様 で それ らには 然 るべきコメントと 翻 訳 者 プロフィールを 英 語 と 日 本 語 で 付 記 いたします 私 たちは みなさまが 発 表 用 のご 労 作 をお 寄 せになるのを 心 待 ち にしております 編 集 部 が 定 めた 原 則 についてのみなさまのご 意 見 もまた よろしくお 願 いいたします それによって 本 誌 をより 良 いものにすることができるのです Silva 春 号 は 2005 年 3 月 末 までに 刊 行 されます 編 集 委 員 会 アダム ミツキェヴィッチ 大 学 新 文 献 学 部 東 洋 学 講 座 日 本 学 専 攻 ヤブオニスキ アルカディウシュ カネルト マチェイ ワルシャワ 大 学 東 洋 学 研 究 所 日 本 韓 国 学 科 コルジンスカ ナブロツカ イヴォナ ザレフスカ アンナ 2004 年 12 月 ポズナニ 東 京 ワルシャワ

SPIS TREŚCI / CONTENTS / 目 次 Iwona Kordzińska-Nawrocka 日 本 の 王 朝 恋 愛 と 月 夜 の 魔 法 について 7 Nambō Sōkei Nampōroku, czyli Zapiski z południowych stron Rozdział I, CZĘŚĆ 1. tłumaczenie/translation/ 翻 訳 Anna Zalewska 19 STRESZCZENIA / SUMMARIES / 要 約 38 AUTORZY / CONTRIBUTORS / 投 稿 者 42 PRACE NADSYŁANE / FOR CONTRIBUTORS / 投 稿 44 6

Iwona Kordzińska-Nawrocka 日 本 の 王 朝 恋 愛 と 月 夜 の 魔 法 について 日 本 的 な 恋 愛 男 女 間 の 恋 愛 というテーマは 非 常 に 興 味 深 く 人 間 の 精 神 生 活 や 習 慣 の 形 がよくあらわれているが 恋 愛 の 概 念 は 時 代 により また 文 明 圏 によって 多 様 であり 相 互 に 異 なることはいうまでもない しかしながら 日 本 の 平 安 時 代 においても ヨーロッパの 王 朝 時 代 つまり 中 世 時 代 においても 恋 愛 が 共 通 の 普 遍 的 原 形 を 示 すことは 注 目 に 値 する つまり 恋 というものは 不 幸 であり 悲 しみと 苦 しみをもたらし 永 遠 に 続 くことなく 悲 嘆 と 情 熱 の 愛 でなければ ならないということである それはロマンチック ラブと 名 付 けら れることとなったのである その 根 拠 と 理 由 は 異 なっているが 恋 のイメージそのものは 不 思 議 なほど 同 質 的 である ヨーロッパの 中 世 社 会 の 一 つの 理 想 であった 騎 士 道 精 神 というもの は 古 代 ギリシャの 思 想 とキリスト 教 の 文 化 との 結 合 によって 生 ま れたといわれる その 騎 士 道 精 神 に 見 られる 女 性 崇 拝 によって 初 めて 女 性 に 対 する 官 能 的 な 要 素 から 純 化 された 魂 の 愛 情 を 抱 くこと ができるようになった 騎 士 は 一 人 の 貴 婦 人 を 見 初 めると 神 に 対 するような 愛 と 熱 意 をその 婦 人 に 捧 げた また その 婦 人 から 愛 さ れるために 命 をかけあらゆる 困 難 に 立 ち 向 かい 様 々な 手 柄 を 立 て 自 己 完 成 に 励 んだ そのような 騎 士 的 恋 愛 を 主 題 としたトルバドールの 詩 において 主 調 音 となっているのは 死 にいたらねばならぬ 恋 人 妻 への 道 ならぬ 7

恋 というものである また トリスタンとイゾルデ という 物 語 も いうまでもなく 死 にいたる 純 潔 な 恋 の 物 語 である 将 来 マルケ 王 の 人 妻 になるイゾルデはトリスタンにとって 禁 じられた, 道 なら ぬ 恋 の 相 手 なのである 恋 人 たちは ただ 一 つの 情 熱 つまり 死 への 情 熱 にとりつかれ ひたむきに 恋 の 終 局 をめざし 前 進 してゆく のである 二 人 はさまざまな 困 難 を 克 服 しながら 逢 引 きを 続 ける のである この 種 の 恋 を 求 めるものにとっては 幸 福 な 結 末 はむし ろ 望 ましくはない なぜならば 恋 の 成 就 は 恋 の 終 局 を 意 味 する ことであったからだ 換 言 すると 恋 は 永 遠 の 不 満 足 の 中 にのみ 生 きつづけることができるのである しかも 人 生 のあらゆる 価 値 の 上 で このような 理 想 的 な 恋 愛 を 人 々は 目 標 にしているというこ となのである これに 即 してみるならば 平 安 時 代 の 恋 愛 文 学 にあらわれた 恋 の 描 写 も 類 似 点 を 呈 していると 言 える 日 本 の 古 典 における 恋 というものが 美 化 された 形 をとったのは まさに 平 安 時 代 で ある 古 事 記 万 葉 集 に 描 かれた 恋 は 古 代 民 族 の 肉 体 的 欲 望 や 自 然 的 感 情 が 精 神 生 活 の 中 に 溶 け 込 み そこに 美 しい 離 別 の 感 情 恋 人 に 久 しぶり 出 会 った 気 持 ち( 長 らく 会 えなかった 恋 人 に 逢 い 見 えたうれしさ)などが 素 朴 に 述 べられていた そのような 傾 向 を 受 け 継 ぎながらも 平 安 朝 の 恋 は 感 情 や 愛 情 そのものがさら に 浄 化 され 結 晶 化 され 芸 術 文 学 という 美 的 様 式 にゆだねられ ることとなった 要 するに 恋 愛 とは 心 中 の 出 来 事 をそれに 感 じる 心 の 働 き そして 動 きを 心 を 高 める 美 しい 形 式 に 枠 づけ 恋 情 あはれ といった 言 葉 を 通 して 十 分 に 吐 露 されたものとな 8

ったのである さらに 恋 愛 の 本 質 は その 心 情 の 進 行 過 程 に 伴 う 時 間 的 推 移 の 序 列 に 従 って 表 明 されていた つまり 逢 わぬ 恋 見 ぬ 恋 からはじまり 逢 ふ 恋 忍 ぶ 恋 を 経 て 心 変 わ りの 恋 片 思 ひ にいたるまで 恋 愛 の 諸 相 が 文 学 作 品 のテ ーマとなっている しかも 恋 の 成 就 に 歓 喜 する 気 持 ちのものでは なく むしろ 逢 えば 逢 ったで 感 ずる 逢 瀬 の 短 さと 離 別 にかかわる 恋 慕 の 情 が 描 写 の 対 象 となっている 中 世 時 代 の 作 家 である 兼 好 法 師 は 徒 然 草 で 恋 愛 について 次 の ように 述 べている 男 女 の 情 もひとへ 逢 ひ 見 るをばいふものかは 逢 は でやみにしうさを 思 ひ あだなる 契 りをかこち 長 き 夜 をひとりあかし 遠 き 雲 ゐを 思 ひやり 浅 茅 が 宿 に 昔 を 偲 ぶこそ 色 好 むとはいはめ 1 それによれば 愛 という 心 情 には ただ 情 熱 と 欲 望 以 上 に 不 満 足 ま た 恋 しさの 気 持 ちが 見 出 されるという また 夜 の 寝 覚 め という 物 語 においても 似 たような 定 義 が 見 ら れる やむごとなからずとも 父 母 も 添 はず 心 細 げにて 思 ひもかけぬ 山 里 蓬 葎 のなかに かたち 有 様 を かしからむ 人 を 見 出 でては そは 品 ほどを 尋 ね 選 らる 1 兼 好 法 師 徒 然 草 小 学 観, 1972 9

べきにもはべらず いみじう 心 くるしう あはれに 様 ことに 思 ひはべりぬべし 2 つまり 愛 とは 悲 しさ あわれさ おもいやりといった 心 情 を 象 徴 す るというのだ また 和 泉 式 部 集 からも 次 のような 二 つの 和 歌 が 挙 げられよう 3 世 の 中 に 苦 しきことは 数 ならでならぬ 恋 する 人 にぞ ありける 世 の 中 に 苦 しきことは 来 ぬひとをさりともとのみ 待 つにぞありける 和 泉 式 部 にとって 恋 は 恋 慕 悲 愁 心 の 苦 悩 との 深 いかかわりを 示 している こうした 愛 のパトス は 恋 愛 から 逃 げられぬ 悲 劇 宿 命 を 象 徴 的 に 啓 示 していると 思 われる なおかつ 平 安 時 代 における 恋 を 理 想 化 様 式 化 しようとする 努 力 には 単 なるむなしい 遊 び 以 上 のものがあった 具 体 的 に 言 えば 美 しい 生 活 を 追 い 求 める 心 は 様 々な 愛 の 形 を 彩 り それを 豊 かに 描 き 出 すことによって その 美 的 な 世 界 と 調 和 的 に 結 合 することがで きるのである より 美 しい 心 情 の 世 界 を 求 めるためには 当 時 二 つの 道 があった 第 一 の 道 は 世 界 の 外 に 通 じる 俗 世 放 棄 の 道 である 多 くの 歌 人 が 2 夜 の 寝 覚 小 学 観 1996 3 和 泉 式 部 和 泉 式 部 集 新 潮 社 1976 10

相 手 から 愛 情 を 得 られなければ 自 分 は 死 ぬと 訴 える 恋 のはかなさ を 認 識 した 上 で 恋 人 を 失 う( 逢 わない 状 態 も 含 めて)とひたすら 死 を 願 うのである つまり 恋 がかなわぬくらいなら 死 んだほうが ましなのである また 恋 ひ 死 ぬ という 歌 語 は 特 に 和 歌 でよく 用 いられた 表 現 で あり 本 気 でない 場 合 も 含 めて 相 手 のつれなさへの 嘆 きを 描 写 した 興 味 深 い 表 現 だと 思 われる 恋 ひ 死 なばだが 名 はたたじ 世 の 中 のつれなき 物 といひはな 4 すとも ふかやぶ 古 今 集 また 第 二 の 道 は 夢 の 世 界 に 導 くことである これはもっとも 安 易 な 道 だが その 目 標 は つねに 遥 か 彼 方 におかれている この 世 の 現 実 は 絶 望 的 なまでに 悲 惨 であり しかも 現 世 放 棄 の 道 はけわし いので せめてみかけの 美 しさで 生 活 を 彩 どろうとし 明 るい 空 想 の 夢 の 中 に 理 想 の 魅 力 によって 現 実 をごまかそうとする 努 力 は 理 解 できるものである 夢 の 逢 瀬 というモチーフが この 道 の 象 徴 である 無 名 草 子 を 例 にとってみよう 夢 こそあはれにいみじくおぼゆれ 遥 かに 跡 絶 えにし 仲 なれど 夢 には 関 守 も 強 からで もと 来 し 道 もたち 帰 4 古 今 集 小 学 館 1972 11

ることが 多 かり 昔 の 人 も ありしながらの 面 影 を 定 かに 見 ることはただこの 道 ばかりはべり 5 平 安 朝 の 社 会 においては 夢 に 恋 人 が 現 れるのは 自 分 がその 人 を 強 く 慕 うからというほかに 相 手 が 自 分 を 思 うゆえに 夢 に 訪 れてく るとする 信 念 があった また 夢 中 の 逢 引 きは 激 しい 恋 心 ゆえに 体 内 を 遊 離 した 魂 の 世 界 における 交 感 だとされ そこには 古 代 的 霊 的 観 念 も 反 映 されている 次 によく 知 られている 小 野 小 町 の 歌 を 例 に 挙 げよう 思 いつつ 寝 ればや 人 の 見 えつらむ 夢 と 知 りせば 覚 めざらま 6 しを 古 今 集 これは 現 実 に 逢 うことができない 相 手 を 思 う 忍 ぶ 恋 の 歌 であ る いとしい 男 性 を 思 いながら 眠 った 夢 に 恋 人 の 姿 をはかない 幻 と して 見 るのである さらに 次 のような 歌 もある いとせめて 恋 しきときはむばたまの 夜 の 衣 を 返 してぞ 着 7 る 古 今 集 これは 痛 切 な 恋 しさに 耐 え 切 れぬときには 夜 着 を 裏 返 しして 寝 る と 恋 人 に 会 えるという 俗 信 によりすがっている 歌 である この 歌 は 5 無 名 草 子 新 潮 社 1976 6 古 今 集 小 学 館 1972 7 古 今 集 同 社 12

あたかも 小 町 が 夢 の 世 界 と 現 実 とを 重 ね 夢 の 逢 瀬 にも 充 実 したもう 一 つの 現 実 があったと 主 張 しているかのようである 恋 と 月 平 安 王 朝 貴 族 の 恋 愛 の 理 想 は 表 現 の 極 限 に 達 していると 思 われる 換 言 すれば 平 安 時 代 全 体 を 通 して 支 配 層 の 王 朝 貴 族 が 生 活 と 教 養 の 知 識 としての 恋 愛 術 という 枠 の 中 で 日 本 の 美 的 世 界 を 代 表 する 色 好 み 物 のあはれ みやび 恋 文 恋 歌 またそ れにかかわる 心 象 比 喩 などを 学 びとったということは 重 視 に 値 す る しかも 平 安 時 代 の 文 学 は その 時 代 特 有 の 恋 の 理 想 を 作 り 上 げ 恋 の 概 念 をも 決 定 するのである その 特 有 の 日 本 的 な 恋 愛 の 世 界 において 特 に 月 という 天 象 は 恋 愛 を 表 す 心 情 表 現 として 非 常 に 重 要 な 役 割 りを 果 たしていた ここで は 月 のイメージに 触 れながら この 問 題 について 少 し 分 析 してみ たい 月 に 内 在 するイメージが 非 常 に 多 様 であることは 明 らかであるが ヨーロッパの 古 代 文 化 においても 日 本 の 王 朝 文 化 においても 月 はまず ある 種 の 崇 拝 対 象 として 体 現 されている 多 産 母 体 の 基 調 をなす 月 への 崇 拝 は 共 通 しており 古 代 ギリシャ 及 び 古 代 ローマ では 月 が 女 性 を 妊 娠 させると 強 く 信 じられていた そしてその 迷 信 の 名 残 であろうか 月 は 人 間 とその 生 活 に 深 い 影 響 を 与 えている と 考 えられている しかも その 影 響 は 肯 定 的 なものと 否 定 的 なも のの 両 方 にまたがっており 一 方 では 人 間 に 霊 感 インスピレーシ ョンを 喚 起 するが 他 方 では 人 を 狂 気 に 導 く 危 険 なものとされてい 13

る それゆえ 古 代 ヨーロッパでは 癲 癇 ヒステリーなどの 精 神 病 は 月 と 直 接 の 関 連 があるといわれていた 平 安 貴 族 社 会 においても 月 に 対 する 同 様 の 俗 信 が 見 られる たとえ ば 竹 取 物 語 には 月 の 顔 見 るは 忌 むこと また 源 氏 物 語 の 宿 木 の 巻 には ひとり 月 な 見 給 ひそよ と 記 されており 月 を 不 吉 なものとする 考 えが 存 在 していた すなわち 月 の 原 型 は 禁 忌 の 一 種 であったのである 平 安 文 学 における 月 は その 形 と 光 を 中 心 に 様 々に 描 写 されていた たとえば 月 の 姿 は 弓 眉 舟 鏡 などになぞらえられ そして 月 の 光 は 白 い 花 白 い 絹 雪 露 氷 などになぞらえ 表 現 された 8 しかしながら 月 に 関 しては 次 のことが 強 調 されるべきである すなわち 恋 愛 の 文 化 において 月 は 魔 法 をかける 要 素 を 持 ってい たということである 月 は 愛 情 の 交 流 の 媒 介 として 恋 の 象 徴 となり 叙 事 詩 ならびに 叙 情 文 学 である 物 語 と 日 記 において 頻 繁 に 見 られ る 当 時 の 結 婚 形 態 は 夫 が 夜 妻 のもとへ 通 うという 通 い 婚 であ り しかも 夫 には 何 人 もの 女 性 がいたので 一 人 の 女 性 のところへ は 時 々しか 夫 が 訪 れて 来 ないという 結 果 になるわけであった そ れゆえ 一 夜 の 月 の 運 行 は 恋 人 の 逢 瀬 の 時 間 を 示 し 月 が 出 ない 雨 の 晩 などの 訪 問 はまれだった 月 は 恋 人 の 愛 を 見 守 っていたといっ ても 過 言 ではない では 月 に 関 する 恋 歌 を まず 古 今 集 から 二 つ 引 用 してみよう 8 渡 辺 秀 夫 詩 歌 の 森 日 本 語 のイメージ 大 修 館 書 店 1995, 20 ページ 14

月 夜 よし 月 よしと 人 につげやらば 来 てふに 似 たり 待 たずし もあらず 読 み 人 知 らず 9 これは 恋 しい 人 の 訪 れを 心 待 ちにすることを 表 現 した 歌 である 美 しい 月 は 恋 人 に 来 てほしいと 切 に 願 う 気 持 ちのあらわれである 月 影 にわが 身 をかふるものならばつれなき 人 もあはれとや 10 見 む 壬 生 忠 岑 これも 月 の 美 しさと 魔 力 に 寄 せた 歌 である つれない 人 が 美 しい 月 の 影 響 で 哀 れみを 感 じながら 恋 人 のことを 思 ってくれるかもしれ ないと 詠 んでいる 次 に 和 泉 式 部 日 記 から 引 用 してみよう この 作 品 で 描 かれて いる 和 泉 式 部 と 帥 の 宮 の 恋 の 遍 歴 において 月 は 恋 人 たちを 見 守 る 重 要 な 恋 のシンボルの 役 割 を 果 たしていると 思 われる 恋 人 達 の 最 初 の 逢 瀬 は 月 が 出 た 夜 のことであった ものなどきこゆるほどに 月 さし 出 でぬ いと 明 か し 古 めかしう 奥 まりたる 身 なれば かかる 所 などに は 居 ならはぬを いろはしたなきここちするに その おはする 所 に 据 ゑ 給 へ よもさきざき 見 給 ふらむ 人 の やうにはあらじ とのたまへば あやし 今 宵 のみこ 9 古 今 集 同 社 10 古 今 集 同 社 15

そ 聞 こえさすと 思 ひ 侍 れ さきざきはいつかはとはか なきこときこゆるほどに 夜 もやうやうふけぬ 11 これは 恋 人 達 の 初 めての 逢 瀬 の 場 面 である 帥 の 宮 が 月 の 光 をうま く 利 用 しながら 和 泉 式 部 の 部 屋 の 中 へ 入 る 当 時 の 貴 族 の 薄 暗 い 家 では 月 光 さえも 明 るく 感 じられたであろう しかし この 場 面 では 月 は 帥 の 宮 の 味 方 となり いと 明 かし という 口 実 で 男 は 女 の 部 屋 に 入 り 込 むことに 成 功 した さらに 堤 中 納 物 語 の 花 折 る 少 将 の 冒 頭 では 次 のように 語 られ ている 月 にはかれて 夜 深 く 起 きにけるも 思 ふらむとこ ろいとほしけれど たち 帰 らむも 遠 きほどなければ やうやうゆくに 小 家 などにはた 例 おとなふものも 聞 えず くまなき 月 に ところどころの 花 の 木 どもも ひとへにまがひぬべき 霞 みたり 12 この 短 編 に 登 場 する 主 人 公 は 月 明 かりを 夜 明 けと 見 誤 り 夜 更 けに 帰 ろうとする これは 女 にとっては 心 の 痛 む 行 動 であった なぜな らそれはその 男 の 愛 がいかに 淡 白 であるかを 示 すものだからである この 場 面 における 月 夜 の 描 写 は 男 の 行 動 が 常 識 外 れであることを 表 している 11 和 泉 式 部 和 泉 式 部 日 記 小 学 館 1972 12 堤 中 納 言 物 語 小 学 館 1972 16

また 阿 武 尼 による うたた 寝 の 冒 頭 も 月 と 悲 恋 との 深 い 関 係 を 示 している もの 思 うことの 慰 むにはあらねども 寝 ぬ 夜 の 友 と ならひにける 月 の 光 待 ち 出 でぬれば 例 の 妻 戸 おしあ けて ただひとり 見 出 したる 荒 れたる 庭 の 秋 の 露 かこちがほなる 虫 の 音 (ね)も 物 ごとに 心 を 傷 ましむ るつまとなりければ 心 に 乱 れおつる 涙 をおさへて とばかり 来 しかた 行 くさきを 思 ひつづるに さもあさ ましくはかなかりける 契 りのほどをなどかくしも 思 ひ 入 れけんと わが 心 のみぞかへすがへす 恨 めしかりけ る 13 うたた 寝 は 十 六 夜 日 記 でよく 知 られる 阿 武 尼 が 若 い 頃 に した ある 貴 公 子 との 激 しく 燃 える 恋 愛 の 思 い 出 を 記 した 日 記 であ る 引 用 した 場 面 は 月 の 光 を 浴 びながら 荒 れ 果 てた 庭 を 見 まわす 女 主 人 公 を 描 き 出 すものである 孤 独 をかこつ 女 は 月 の 光 の 影 響 のも と 恋 人 の 心 の 移 ろいと また 自 分 の 純 情 な 心 の 悲 愁 とを 非 常 に 敏 感 に 感 じている 秋 の 風 景 は 飽 きられ 始 めた 女 を そして 男 女 の 間 に 吹 き 始 めた 秋 風 を 象 徴 している 13 阿 武 尼 うたた 寝 講 談 社 1995 17

結 論 以 上 述 べたことをまとめると 次 のような 結 論 が 導 かれる 平 安 朝 における 恋 愛 とは 貴 族 たちの 美 的 生 活 の 中 心 をなし 情 趣 を 伴 う べきものとされていた 恋 の 告 白 とそれへの 返 答 も また 恋 の 歎 き なども 情 趣 のある 美 しい 心 情 でなくてはならなかった そして そ の 愛 情 表 現 としての 月 と 月 夜 は 文 学 素 材 のなかで 豊 かな 表 現 性 を もち 男 女 間 のロマンチックな 逢 瀬 のシンボルとなったのである 18

Nambō Sōkei Nampōroku, 1 czyli Zapiski z południowych stron Rozdział I, CZĘŚĆ 1. Tłumaczenie/translation/ 翻 訳 : Anna Zalewska Od tłumacza Nampōroku to najwaŝniejszy japoński klasyczny tekst dotyczący sadō, czyli drogi herbaty. Składa się z siedmiu rozdziałów: Oboegaki (Spisane z pamięci), Kai (spotkania), Tana (półka), Shoin (gabinet pisarski), Daisu (daisu), Sumihiki (zatarte tuszem) i Metsugo (po śmierci). Według tradycji zawiera pouczenia patriarchy drogi herbaty, Sen no Rikyū 2, spisane w większości przez jego bezpośredniego ucznia, Nambō Sōkeia (XVI-XVII w.), który następnie przedstawił Rikyū tekst do akceptacji. Jedynie ostatni rozdział miał powstać dopiero po śmierci Rikyū. Tekst Nampōroku nie był znany przez prawie sto lat od swojego domniemanego powstania, aŝ do momentu, kiedy trafił do rąk Tachibany Jitsuzana (1655-1708), wasala księstwa feudalnego księstwa Kuroda na Kyūshū. Jitsuzan początkowo otrzymał kopię pierwszych pięciu rozdziałów, a następnie wyszukał potomka Nambō Sōkeia, od którego miał uzyskać dwa ostatnie rozdziały. Nie jest jasne, jak duŝy był wpływ Jitsuzana na ostateczny kształt tekstu Nampōroku. Większość badaczy przyjmuje, Ŝe mógł być kompilatorem całości lub dokonał pewnych zmian w tekście niektórych 1 TakŜe Nambōroku. Przypuszcza się, iŝ tytuł ten jest odniesieniem do zdania otwierającego Chajing (sutra herbaty), jap. Chakyō, najstarszy, powstały ok. 760 r. n.e., chiński tekst dotyczący herbaty, sposobów jej parzenia, uŝywanych do tego sprzętów itp., autorstwa Luyu, jap. Rikuu. Pierwsze zdanie pierwszego rozdziału Chajing brzmi: Herbata to znakomity krzew z południowych stron. Tytuł Nampōroku bywał jednak równieŝ zapisywany tak, Ŝe w miejsce drugiego znaku, o znaczeniu strona, uŝywany jest podobnie wyglądający znak bō, o znaczeniu cela, tak jak zapisuje się imię autora, Nambō, i wtedy tytuł naleŝało by tłumaczyć jako zapiski Nambō. 2 Sen no Rikyū (1522-1591), mistrz herbaty, najwaŝniejszy systematyzator i patriarcha japońskiej drogi herbaty, wywarł przemoŝny wpływ na jej rozwój, zwłaszcza tzw wabicha, herbaty w duchu wabi, której początków uczył się od Takeno Jōō. SłuŜył jako mistrz herbaty m.in. u Ody Nobunagi i Toyotomiego Hideyoshiego, przez którego został zmuszony do popełnienia samobójstwa. Od Rikyū wywodzą się trzy główne, do dziś istniejące i przechowujące tradycję herbaty rody: Omote-Senke, Ura-Senke i Mushanokōji-Senke. W Oboegaki Rikyū jest zawsze nazywany swoim buddyjskim imieniem Sōeki lub w skrócie Eki. 19

rozdziałów, w szczególności pierwszego i ostatniego. Istnieje równieŝ pogląd, iŝ całość tekstu jest świadomie stworzonym w czasach Jitsuzana apokryfem, niemniej jednak na ogół uznaje się, Ŝe w większym lub mniejszym stopniu Nampōroku rzeczywiście przekazuje myśl Rikyū. Obecnie nie jest znana Ŝadna kopia tekstu pochodząca bezpośrednio od Nambō, jedynie kopia wykonana przez Jitsuzana oraz druga, wykonana przez jego młodszego brata, Neisetsu. Oboegaki to pierwszy rozdział Nampōroku. W postaci spisanych z pamięci wypowiedzi Sen no Rikyū, będących zwykle odpowiedziami na pytania Nambō, i przy uŝyciu konkretnych przykładów, przedstawia zarys filozofii drogi herbaty wabi 3. Rozdział I Oboegaki, czyli Spisane z pamięci (CZĘŚĆ 1) 1. Sōeki, aru toki, Shūun an nite chanoyu monogatari arishi ni 宗 易 ある 時 集 雲 庵 にて 茶 湯 物 語 ありしに Pewnego razu, gdy Sōeki mówił o chanoyu 4 w Pustelni Gromadzących się Chmur 5, zapytałem 6 go: 3 Jap. wabi, surowa prostota, wiąŝąca się ze świadomie wybranym ubóstwem oraz wyciszeniem i rozwojem duchowym, jedno z podstawowych pojęć estetyki japońskiej, szczególnie istotne dla drogi herbaty ukształtowanej przez Sen no Rikyū, po wielokroć omawiane w Nampōroku. Początkowo czasownik wabu, od którego pochodzi słowo wabi, miał przede wszystkim znaczenie smucić się, cierpieć, przeŝywać trudności, Ŝalić się, opłakiwać. Od okresu Kamakura (1192-1333) stopniowo tracił ten jedynie negatywny wydźwięk i słowo wabi zaczęło stawać się pozytywną kategorią estetyczno-moralną. W okresie Muromachi Murata Shukō zaczął kształtować podstawy herbaty w duchu wabi, które następnie przejął Takeno Jōō, od niego zaś Sen no Rikyū, który uczynił pojęcie wabi kluczowym dla drogi herbaty. O tym, jak Jōō i Rikyū rozumieli wabi, mówi m.in. ustęp 33. Odrzucenie nie tylko bogactw, ale i zwykłych wygód, ubóstwo, zadowalanie się najprostszymi przedmiotami stanowią istotną cechę wabi. W czasach Rikyū, jak pisze Hisamatsu Shin ichi (Wabi no sadō (droga herbaty wabi). [w:] Hisamatsu Shin ichi chosakushū (zbiór dzieł Hisamatsu Shin'ichiego), Tokio 1973, str. 76-77), wabichajinami, czyli ludźmi herbaty w duchu wabi, nazywano tych chajinów, którzy nie gromadzili drogocennych sprzętów, w przeciwieństwie do suki-chajinów, którzy szczycili się wyszukiwaniem i kolekcjonowaniem wyrafinowanych artystycznie i drogocennych utensyliów herbacianych. 4 Jap. chanoyu, dosł. gorąca woda na herbatę. Określenie uŝywane na oznaczenie sztuki parzenia herbaty i związanej z nią filozofii. Początkowo zapisywane było bez partykuły no pomiędzy znakami kanji i odczytywane z sinojapońska chatō; od XV w. 20

Zawsze powiadasz, panie, Ŝe chociaŝ herbata z daisu 7 stanowi podstawę herbaty, to jednak, jeśli chodzi o zgłębienie ducha herbaty, nie równa się ona z herbatą w nieformalnym 8 małym pokoju 9. Co teŝ to właściwie oznacza? Sōeki rzekł: Chanoyu w małym pokoju polega na praktykowaniu i osiągnięciu drogi 10 w oparciu o prawo buddów. Cieszenie się wspaniałością zabudowań czy wyrafinowanym smakiem poŝywienia to sprawy Ŝycia światowego. Wystarczy, Ŝeby dom był taki, by nie przeciekał dach, a uŝywa się wersji z no i czytania japońskiego chanoyu. Zjaponizowanie sposobu odczytywania wiąŝe się z japonizacją i upowszechnieniem kultury herbaty. Angielskie określenie tea ceremony (polskie ceremonia herbaty ), które zostało ukute na oznaczenie chanoyu w językach zachodnich, nie ma odpowiednika w języku japońskim. W Japonii uŝywa się wymiennie określeń chanoyu, sadō lub chadō, dosł. droga herbaty oraz po prostu cha lub ocha herbata. Ze względu na to, Ŝe określenie ceremonia herbaty nie tylko nie oddaje znaczenia tych japońskich pojęć, ale teŝ znacznie zmienia rozumienie drogi herbaty, współcześnie wielu badaczy zachodnich, a takŝe japońskich, zamiast terminu tea ceremony wprowadza terminy japońskie lub ich tłumaczenia, takie jak the way of tea, droga herbaty. 5 Jap. Shūun an. Pustelnia załoŝona przez Kiō, początkowo na terenie dzielnicy Ichinochō w Sakai, później przeniesiona do świątyni Nanshūji w Sakai, której podlegała do okresu restauracji Meiji, kiedy została zamknięta. 6 Rozmówcą Rikyū w Oboegaki jest zwykle Nambō Sōkei, jego bezpośredni uczeń, który miał spisać ustne pouczenia mistrza, tworząc Nampōroku. Nambō był mnichem szkoły zen, drugim z kolei rezydentem Pustelni Gromadzących się Chmur. 7 Jap. daisu. Rodzaj półki uŝywanej równieŝ dzisiaj podczas najbardziej formalnego, ceremonialnego parzenia herbaty, wywodzi się od półek uŝywanych przy ofiarowywaniu herbaty w chińskich klasztorach zen; parzenie z uŝyciem daisu w tzw gabinecie pisarskim stanowiło pierwotną formę, rozwiniętą później w inne, mniej uroczyste. Na daisu ustawia się wszystkie utensylia, które będą uŝyte do parzenia: letnie palenisko z kociołkiem, naczynia na wodę czystą i zuŝytą, podstawkę pod pokrywkę kociołka itp. Piąty rozdział Nampōroku pt. Daisu jest poświęcony temu sprzętowi. 8 Jap. sō. W wielu japońskich sztukach uŝywa się zaczerpniętego z kaligrafii podziału na trzy poziomy lub style: shin, najbardziej formalny, ceremonialny (dosł. prawdziwy ), gyō, półformalny (dosł. iść, płynąć ) i sō, nieformalny, najbardziej uproszczony (dosł. trawiasty ). 9 Jap. kozashiki. Pokój herbaciany nie większy niŝ cztery i pół maty tatami. Pomieszczenie takie, utrzymane w duchu surowej acz wyrafinowanej prostoty jest tutaj przedstawione jako szczególnie odpowiednie do praktykowania herbaty wabi, podkreślającej dąŝenie do rozwoju duchowego, i jako takie przeciwstawione jest większym pomieszczeniom, w jakich moŝna ustawić daisu i praktykować herbatę jako ceremonię, eksponującą wystawne, drogocenne sprzęty. 10 Jap. tokudō. Osiągnięcie oświecenia, szerzej zrozumienia istoty czegoś. 21

poŝywienia tyle, by nie być głodnym. To jest nauka buddów i istota chanoyu. Przynosimy wodę, zbieramy chrust, gotujemy wodę, robimy herbatę; ofiarowujemy ją buddom i podajemy ludziom, sami teŝ ją pijemy. Ustawiamy kwiaty i palimy kadzidło. We wszystkim tym podąŝamy za wzorem tego, jak praktykowali buddowie i patriarchowie. A co ponadto, to juŝ ty sam, o mnichu, powinieneś odkryć. 2. Sōeki e cha ni maireba 宗 易 へ 茶 に 参 れば Kiedy udać się na herbatę do Sōekiego, on zawsze osobiście przynosi wodę w ceberku i wlewa ją do misy do obmywania rąk 11. Wobec tego zapytałem go, jakie jest tego znaczenie, a Eki powiedział: Pierwszą czynnością gospodarza na ziemi rosy 12 jest przyniesienie wody, a i dla gościa pierwszą czynnością jest uŝycie wody do obmycia rąk. Oto główna zasada ziemi rosy i pustelni z traw 13. Ta misa słuŝy do tego, by obaj, zarówno odwiedzający, jak i odwiedzany, opłukali z siebie kurz świata. Kiedy jest zimno, gospodarz czerpie i przynosi 11 Jap. chōzubachi. Istnienie zwyczaju oczyszczania się przez obmywanie rąk i płukanie ust w chōzubachi przed zbliŝeniem się do obszaru sacrum w Japonii zostało odnotowane juŝ w okresie Heian. Misa lub kadź chōzubachi umieszczona jest zwykle blisko wejścia na teren świątyń shintoistycznych, a takŝe buddyjskich; prawdopodobnie od czasów Takeno Jōō stała się teŝ stałym elementem ogrodu herbacianego. Gospodarz i goście obmywają ręce i usta i wchodzą do do pokoju herbacianego w stanie czystości i skupienia, podobnie jak gdyby udawali się przed oblicza bóstwa. 12 Jap. roji. W szerszym sensie: ogród herbaciany, czyli ogród, przez który trzeba przejść, by dojść do pawilonu herbacianego; w węŝszym: sama ścieŝka prowadząca do pawilonu. Początkowo słowo to było zapisywane znakami o znaczeniu droga, ścieŝka, jednak Sen no Rikyū w Nampōroku celowo zapisuje je tak samo brzmiącymi znakami o znaczeniu ziemia rosy, które zaczerpnął z przypowieści o dzieciach bogacza z trzeciego rozdziału Sutry lotosu (chiń. Miaofalianhuajing, jap. Myōhō rengekyō, Taishō 262), pt. Rozdział o przypowieści. Widząc, iŝ płonie dom, w którym bawią się dzieci, ojciec obiecuje im do zabawy wozy zaprzęgnięte w kozły, sarny i woły i w ten sposób wywabia je poza dom, zaś gdy dzieci wybiegają z domu na zewnątrz, na ziemię rosy, ofiarowuje im jeszcze wspanialszy wóz zaprzęgnięty w białe woły. Ziemia rosy oznacza tutaj obszar oświecenia, strefę czystą, wolną od skalania i cierpienia, zaś wozy nauki Buddy. Znak rosa ma równieŝ znaczenie odsłaniać, odkrywać, ujawniać i słowo roji moŝna teŝ przetłumaczyć jako odkryta ziemia. 13 Jap. sōan. Rikyū uŝywa tego słowa na oznaczenie pokoju lub pawilonu herbacianego, jako miejsca stosownego dla herbaty w duchu wabi, dąŝącej do rozwoju duchowego, w przeciwstawieniu do shoin, gabinetu pisarskiego, jako miejsca praktykowania drogi herbaty kładącej większy nacisk na drogocenne, wspaniałe sprzęty i wytworność, nie zaś na pogłębienie strony duchowej. 22

wodę nie wzdrygając się z zimna, zaś w czasie upału robi to tak, Ŝe wytwarza poczucie odświeŝającego chłodu, i to teŝ jest częścią poczęstunku. Woda, którą wlano nie wiadomo kiedy, nie wywoła przyjemnego wraŝenia. Wodę naleŝy wlewać na oczach gościa, w taki sposób, by wywołać wraŝenie jak największej czystości. Tylko Ŝe jeśli jest to taka misa, jak ta u Sōkyū 14, to znaczy, jeśli znajduje się ona tuŝ przy ławeczce 15, to naleŝy rozwaŝyć to i wlać wodę zanim goście przyjdą. Jeśli misa znajduje się tak jak zwykle wewnątrz ziemi rosy albo w podcieniu przy ganku, to gospodarz powinien przynieść i wlać wodę po tym, jak goście siądą na ławeczce. Z takich to teŝ powodów od czasów Jōō 16 mówi się, Ŝe wgłębienie na wodę wycięte w misie powinno być takiej wielkości, by woda z jednego małego cebrzyka wypełniła je i przelała się tak odpowiedział Sōeki. 3. Sōeki no monogatari ni, Jukō no deshi 宗 易 ノ 物 語 ガタリニ 珠 光 ノ 弟 子 Jak opowiadał Sōeki, wśród uczniów Jukō 17 byli dwaj zwani Sōchin 18 i Sōgo 19. Jōō ćwiczył i praktykował chanoyu u nich obu. Mistrzem Sōekiego był nie tylko sam Jōō. Paziem u Nōamiego 20 był pewien człowiek zwany Ukyō 21, który w wieku dojrzałym pobierał pouczenia co do herbaty od 14 Tsuda Sōkyū lub Sōgyū (?-1591), kupiec z Sakai i człowiek herbaty, uczeń m.in. Takeno Jōō, wraz z Sen no Rikyū i Imai Sōkyū zaliczany do trójcy najwybitniejszych mistrzów herbaty tamtych czasów, i podobnie jak oni pełnił funkcję chatō, czyli mistrza odpowiedzialnego za herbatę, u Toyotomiego Hideyeshiego i Ody Nobunagi. 15 Jap. koshikake. Stały element ogrodu herbacianego, miejsce, gdzie goście zbierają się przed rozpoczęciem spotkania herbacianego. 16 Takeno Jōō (1502-1555), mistrz herbaty, przejął nauki Murata Shukō od jego uczniów i sam przekazał je Sen no Rikyū. Wywarł znaczny wpływ na kształtowanie się herbaty w duchu wabi. 17 Murata Jukō lub Shukō (1423-1502), mistrz herbaty, uznawany za inicjatora herbaty w duchu wabi. Studiował buddyzm zen pod kierunkiem Ikkyū, zapoczątkowując w ten sposób ścisły związek drogi herbaty z zen, a takŝe ze świątynią Daitokuji w Kioto, w której rezydował Ikkyū. 18 Sōchin (?-?), uczeń Jukō znany jedynie z tego imienia i przydomku Jūshiya, mieszkał w Kioto, wymieniany w parze z Sōgo jako jeden z głównych uczniów Jukō. 19 Sōgo (?-?), uczeń Jukō, równieŝ o przydomku Jūshiya, z rodu Matsumoto, mieszkał w Kioto, gdzie prawdopodobnie był jedną z waŝniejszych postaci świata herbaty. 20 Nōami (1397-1471), poeta, twórca poezji renga, malarz, znawca herbaty i sztuk z nią zwiazanych, słuŝył u ósmego shōguna, Ashikaga Yoshimasy, jako jeden z dōbōshū czyli kompanionów. 21 Shima Ukyō (?-?), znany głównie z tej wzmianki w Nampōroku. 23

Nōamiego, ale później porzucił świat, zamieszkał w Sakai 22 i przyjął imię Kūkai. W tym samym miejscu mieszkał Dōchin 23, który takoŝ ukrył się przed światem. Zawsze rozmawiali ze sobą swobodnie i ponoć Kūkai przekazał dokładnie Dōchinowi nauki drogi herbaty 24. Dalej, poniewaŝ Dōchin i Jōō byli bardzo dobrymi przyjaciółmi, to roztrząsali we dwóch róŝne problemy związane z herbatą. Sōeki, jeszcze kiedy nazywał się Yoshirō, od siedemnastego roku Ŝycia poświęcił się ćwiczeniu herbaty u Dōchina. Dzięki poleceniu Dōchina został uczniem Jōō. Nauk o daisu i gabinecie pisarskim 25 słuchał głównie u Dōchina. To, co związane jest z herbatą w małym pokoju, opracował przede wszystkim sam Sōeki, radząc się przy tym Jōō. Tak mówił Sōeki. Kiō 26, który załoŝył tę Pustelnię Gromadzących się Chmur, Shūun an, najpierw praktykował zen u mistrza Ikkyū 27. Po jakimś czasie ich stosunki się popsuły, ale dzięki pośrednictwu innych osób Kiō powrócił do mistrza. Nazywano go wówczas Shūun an, ale Ikkyū powiedział mu, by przyjął 22 Sakai, rodzinne miasto Sen no Rikyū, połoŝone nad Zatoką Osakijską, obecnie w pref. Osaka; od okresu Muromachi (1333-1560) waŝny port i bogate miasto kupców i rzemieślników, z których wielu było adeptami drogi herbaty. 23 Kitamuki Dōchin (1504-1562), człowiek herbaty, pochodził z Sakai, ceniony za znawstwo sprzętów herbacianych, wraz z Takeno Jōō wywarł duŝy wpływ na rozwój herbaty wabi. 24 Jap. chadō. Określenie droga herbaty, jap. sadō, chadō lub cha no michi, nie występuje w źródłach pochodzących z czasów Rikyū. Słów tych zaczęto powszechnie uŝywać od początku epoki Edo, kiedy ugruntowało się rozumienie chanoyu jako drogi, dlatego pojawienie się słowa chadō w tekście Oboegaki budzi pewne wątpliwości. Określenie to po raz drugi, w postaci cha no michi, pojawia się w ustępie 33. 25 Jap. shoin. Pokój lub cały budynek utrzymany w w stylu shoinzukuri, czyli stylu gabinetu pisarskiego, jaki wytworzył się w okresie Muromachi (z wcześniejszego shindenzukuri, stylu pawilonu sypialnego ), by wywrzeć trwały wpływ na architekturę japońską aŝ po współczesność. Charakterystycznymi elementami tego stylu są m. in. kolumny o kwadratowej podstawie (umoŝliwiające wyłoŝenie całej powierzchni podłogi matami), wyklejane papierem drzwi fusuma, wnęka tokonoma, półki chigaidana, wbudowany stół do pisania tsukeshoin. Przyjęty został jako styl budownictwa przez warstwę wojowników i początkowo herbata praktykowana była w takich właśnie gabinetach. 26 Kiō Jōtei (?-?), mnich zen, załoŝyciel Shūun an, uczeń Ikkyū, przez niektóre źródła uznawany teŝ za jego naturalnego syna. 27 Ikkyū Sōjun (1394-1481), mnich zen rinzai, znany teŝ pod przydomkiem Kyōun, czyli Szalona Chmura, prawdopodobnie naturalny syn cesarza Gokomatsu, wybitny poeta i kaligraf, związany ze świątynią Daitokuji w Kioto, której był teŝ czterdziestym ósmym opatem; słynął z niekonwencjonalnego zachowania i krytycyzmu wobec osłabnięcia dyscypliny w klasztorach szkoły zen; pozostawił m.in. zbiór wierszy pt Kyōunshū (zbiór szalonej chmury). 24

nowe imię, więc zmienił je na Nambō, czyli Południowa Cela. Później postawił tę pustelnię i uŝywał imion Shūun an, Nambō i Kiō, czyli Starzec Z Rozstajów. PoniewaŜ przyjaźnił się z Jōō, często oddawali się przyjemności rozmawiania ze sobą o herbacie. I ja, głupi mnich, jako drugi z kolei rezydent tej pustelni noszę imię Minami no bō, czyli Południowej Celi, acz praktykuję jedynie herbatę. Śmiechu warte, śmiechu warte. 4. Kyaku teishu, tagai no kokoromochi, ikayōni 客 亭 主 互 ノ 心 モチ イカヤウニ Zapytałem o to, z jakim nastawieniem serca powinni się do siebie odnosić gość i gospodarz. Eki powiedział: Jest jak najbardziej słuszne, by ich serca były w zgodzie. Jednak jest niesłuszne, by pragnęli osiągnięcia zgody. Gdy i gość i gospodarz są takimi, którzy osiągnęli drogę, to dobre samopoczucie powstaje między nimi naturalnie. Jeśli ludzie niedojrzali tylko starają się osiągnąć tę zgodę, to gdy jeden z nich zmyli drogę, zbłądzą obaj. Dlatego teŝ, dobrze jest by byli w zgodzie, niedobrze, by pragnęli ją osiągnąć. 5. Roji ni mizu utsu koto 露 地 ニ 水 うつ 事 Jeśli chodzi o polewanie ziemi rosy wodą, to nie wystarczy tylko pobieŝne zrozumienie. Istotę chanoyu stanowią trzy węgle i trzy rosy 28. Ktoś, kto tego nie opanuje doskonale, przy kaŝdym spotkaniu herbacianym będzie miał trudności z osiągnięciem tego, co zamierzał. Spróbuję przedstawić zarys. NaleŜy polać ścieŝkę wodą raz, zanim goście wejdą na ziemię rosy, raz przed tym, zanim goście wyjdą do ogrodu w trakcie spotkania 29 i raz, kiedy spotkanie się kończy i goście mają wyjść, w sumie trzy razy. 28 Jap. santan sanro. Słowo santan, trzy węgle, moŝna interpretować dwojako: jako stan węgla o trzech porach dnia (o świcie, w południe i o zmierzchu) oraz jako praktykowane równieŝ współcześnie trzykrotne dokładanie i poprawianie węgla (shozumi, węgiel początkowy ; gozumi, węgiel późniejszy ; tachizumi, węgiel końcowy ). Sanro, trzy rosy, oznacza trzykrotne zraszanie wodą ogrodu, a zwłaszcza ścieŝki, którą mają przejść goście; zraszanie takie nie ma na celu podlania roślin, lecz raczej stworzenie wraŝenia świeŝości i czystości. 29 Jap. nakadachi, dosł. wyjście w środku. W trakcie chaji, czyli pełnej długości formalnego spotkania herbacianego, po pierwszej części, jaką stanowi posiłek, następuje przerwa, w czasie której goście wychodzą do ogrodu, zaś gospodarz moŝe zmienić wystrój pokoju herbacianego i przygotować się do podawania herbaty. 25

Wiedzcie, Ŝe i rano, i w południe, i wieczorem trzykrotne polewanie wodą zawsze ma głębokie znaczenie. Ostatnie polanie wodą nazywa się wodą przy wychodzeniu. MoŜna usłyszeć, Ŝe Sōkyū i inni nie mogli zrozumieć znaczenia wody przy wychodzeniu. Traktuje się gości, jak by się im mówiło: Idźcie sobie. Jak to moŝe być? tak ponoć mówił Sōkyū. Kiedy go o to zapytałem, Eki powiedział: To prawdziwe niezrozumienie istoty. Spotkanie herbaciane w duchu wabi powinno zwykle zająć od początku do końca nie więcej niŝ dwie godziny 30. Jeśli przekroczy dwie godziny, to poranne spotkanie stanie się przeszkodą dla południowego, a południowe przeszkodzi w wieczornym. Co więcej, nie jest zgodne z zasadami, by w takim małym pokoju urządzonym w duchu wabi przesiadywać długo, tak jak przy zwykłej uczcie albo przy rozrywkach. Kiedy na koniec zostanie juŝ podana lekka herbata, usucha 31, naleŝy nakazać polanie ziemi rosy wodą. Gospodarz, który dba o ducha wabi, podał juŝ nie tylko gęstą herbatę, koicha 32, ale i lekką, usucha, więc co ponadto miałby zrobić? CóŜ właściwszego nad to, Ŝe goście nie wdają się w długie rozmowy i wychodzą. A skoro jest to pora, kiedy goście wychodzą, to naleŝy odświeŝyć ziemię rosy i napełnić misę do obmywania rąk wodą, tak by niczego nie brakowało, a takŝe polać wodą trawy i drzewa. Goście powinni wychodzić rozwaŝywszy teŝ czas, jaki to zajmie. Gospodarz odprowadza ich do wyjścia z ziemi rosy i tam się z nimi Ŝegna tak odpowiedział Sōeki. 6. Roji no deiri wa, kyaku mo teishu mo 露 地 の 出 入 ハ 客 も 亭 主 も 30 W kalendarzu stosowanym w Japonii do czasu restauracji Meiji, doba była podzielona na dwanaście godzin, toki, i jedna godzina równała się współczesnym dwóm godzinom, czyli spotkania herbaciane, o jakich tutaj mowa, powinny trwać około czterech godzin. 31 Jap. usucha, dosł. lekka herbata, przyrządzana z matcha, czyli sproszkowanej zielonej herbaty, podawana jest dla kaŝdego gościa w osobnej czarce. 32 Jap. koicha, dosł. gęsta herbata, przyrządzana z matcha, czyli sproszkowanej zielonej herbaty, wyłącznie z listków najlepszej jakości, z drzewek herbaty przeznaczonych specjalnie na gęstą herbatę; jest conajmniej dwukrotnie gęstsza od usucha, a i jej smak jest duŝo bardziej intensywny. Zwykle podawana dla dwóch do kilku osób, które piją ją kolejno przekazując sobie jedną czarkę. 26

Jōō ustalił, iŝ zarówno goście, jak i gospodarz powinni zakładać geta, drewniane sandały, kiedy wchodzą i wychodzą przez ziemię rosy. A to dlatego, iŝ przechodzi się wtedy przez miejsca, gdzie gęsta rosa zalega na trawach i drzewach. Podobno słysząc odgłos stukania geta moŝna rozróŝnić, kto jest mistrzem, a kto nie. Wiedzcie, iŝ mistrza poznacie po tym, iŝ stąpa tak, by nie hałasować, a jednocześnie nie skrada się na palcach, tylko idzie spokojnie i z czystym sercem 33. Temu, kto nie osiągnął zrozumienia, trudno jest to ocenić. Na ziemi rosy uŝywa się teŝ łapci 34, które ostatnio, zgodnie z upodobaniem Sōekiego, zaczęto podbijać skórą; łapcie takie nazywane są sekida i wyrabia się je w mieście Imaichi 35 w naszej prowincji Settsu 36. Zapytałem o nie, a Eki powiedział: Nie jest tak, bym naraz uznawał zakładanie geta za coś złego; jednakŝe kiedyś w czasie herbaty u Jōō on sam mówił, Ŝe nie ma nawet trzech osób, wliczając w to mnie, Sōekiego, które potrafią chodzić w geta. Teraz zaś, od Kioto przez Sakai aŝ do Nara moŝna znaleźć kilkadziesiąt osób zajmujących się herbatą, jednak nie ma wśród nich nawet pięciu, wliczając w to Ciebie, o mnichu, które są mistrzami noszenia geta. Tych zawsze liczę na palcach. Tym, którzy osiągnęli drogę, nie ma potrzeby nic mówić, zaś ci, którzy nie osiągnęli zrozumienia, niech moŝe zechcą zacząć od noszenia sekida. Ty, o gospodarzu tej celi, znajdujesz szczególne upodobanie w hałasowaniu tak mówił ze śmiechem. 7. Kozashiki no hana wa, kanarazu 小 座 敷 の 花 ハ かならず Kwiaty do małego pokoju naleŝy wziąć koniecznie jednej barwy, jedną lub dwie gałązki, i ułoŝyć je w sposób lekki. Oczywiście, w zaleŝności od tego, jakie to są kwiaty, mogą one być ułoŝone w większej obfitości, ale istotne jest to, Ŝe niewłaściwe jest cieszenie się jedynie ich wyglądem. W pokoju o 33 Jap. mushin. Jedno z pojęć buddyzmu zen, często przywoływane równieŝ w drodze herbaty i innych japońskich sztukach tradycyjnych oraz w literaturze; stan ducha, w którym usunięte zostały wszelkie zanieczyszczające go naleciałości. 34 Jap. zōri. Łapcie ze słomy, kory bambusa itp, z przytrzymującymi palce sznureczkami, dawniej noszone w Japonii powszechnie. Według przekazów, to Sen no Rikyū miał jako pierwszy do takich łapci, zrobionych z kory bambusa, dołoŝyć podeszwę ze skóry, tworząc popularne do dziś setta, wówczas zwane sekida. 35 Część Sakai, rodzinnego miasta Sen no Rikyū, w której swoje warsztaty miało wielu wytwórców łapci. 36 Nazwa dawnej prowincji, która obejmowała część obecnych prefektur Osaka i Hyōgo. 27

wielkości czterech i pół maty 37, zaleŝnie od tego, jakie to kwiaty, dozwolone jest ułoŝenie kwiatów o dwóch barwach tak mówił Sōeki. 8. Hanaike ni ikenu hana, kyōka ni 花 生 にいけぬ 花 狂 歌 に O tym, jakich kwiatów nie naleŝy układać do ozdoby przy herbacie 38, mówi taka szalona pieśń 39 : Kwiaty, których nie wolno wkładać do wazonu, to wawrzynek wilczełyko 40, skimia 41, celozja 42, patrinia 43, granat 44, grąŝel 45, nagietek 46, i kwiatów zbyt Ŝywych i okazałych 47 teŝ naleŝy unikać. 37 Jap. yojōhan, cztery i pół maty tatami, to podstawowa wielkość pokoju herbacianego. Dokładne wymiary jednej maty róŝnią się w zaleŝności od regionu itp, ale zawierają się w przedziale od ok. 176 do 191 cm długości i od 88 do 96 cm szerokości. Pokój wielkości czterech i pół maty moŝe być traktowany zarówno jako pomieszczenie małe (koma), jak i duŝe (hiroma), z czym wiąŝą się róŝnice w przebiegu parzenia, w obchodzeniu się ze sprzętami itp. 38 Pewne kwiaty są uznawane w drodze herbaty za tzw. kinka, dosł. kwiaty zabronione, co oznacza, Ŝe zaleca się, by ich nie układać w pokoju herbacianym. Są to kwiaty o np. zbyt silnym lub nieprzyjemnym zapachu, toksyczne, o nieładnych barwach, takie, których nazwy budzą złe skojarzenia, takie, które nie mają ustalonej pory kwitnienia lub kwitnące bardzo długo, rośliny z kolcami, owockami itp. 39 Jap. kyōka. Gatunek poetycki; wyrósł na gruncie poezji tanka i choć podobnie jak tanka składa się z 31 sylab w rytmie 5, 7, 5, 7, 7, to treść kyōka jest Ŝartobliwa, swobodna, osadzona w Ŝyciu codziennym. 40 Jap. chinchōge, łac. Daphne odora; ma silną woń. 41 Jap. miyama shikimi, łac. Skimmia japonica Thunb.; ma silny zapach, jest toksyczna, a przy tym kwitnie długo, nie ma jednej, stałej pory kwitnienia. 42 Jap. keitō, łac. Celosia cristata; ma nieelegancki wygląd kwiat przypomina koguci grzebień. 43 Jap. ominaeshi, łac. Patrinia scabiosaefolia (brak polskiej nazwy); ma nieprzyjemny zapach, jednak ominaeshi moŝna zaliczyć do wyjątków, gdyŝ zdarza się, Ŝe jest uŝywane do ozdoby chashitsu. 44 Jap. zakuro, łac. Punica granatum; wytwarza owoc, a ponadto uwaŝany jest za niewystarczająco atrakcyjny, jednak zdarza się, Ŝe jest uŝywany do ozdoby chashitsu. 45 Jap. kōbone, łac. Nuphar japonicum; w japońskiej nazwie jest słowo hone ( kość, udźwięcznione do bone), co budzi nieprzyjemne skojarzenia, jednak kwiatu tego uŝywał sam Sen no Rikyū, i współcześnie teŝ jest uŝywany do ozdoby chashitsu. 46 Jap. kinsenka, łac. Calendula officinalis; japońska nazwa zawiera słowo kinsen, czyli pieniądze, a ponadto kwiat ten kwitnie długo i nie ma ustalonej pory kwitnienia. 47 Jap. senreika; nie jest znany kwiat o takiej nazwie i przypuszcza się, Ŝe nie jest to nazwa, lecz raczej określenie wyglądu kwiatów; w niektórych wersjach tego wiersza słowo senreika zapisywane jest hiraganą, a w innych znakami o takim znaczeniu, jakie 28

9. Yakai ni hana o kirau koto 夜 会 に 花 を 嫌 ふこと Od dawnych czasów unikano kwiatów przy spotkaniach wieczornych, lecz Jōō i Sōeki po rozwaŝeniu tego ustalili, Ŝe i przy okazji wieczornych spotkań moŝna je układać, w zaleŝności od tego, jakie to kwiaty. Ogólnie mówiąc, nie układa się kwiatów barwnych. Kwiaty białe nie przeszkadzają. Co do rodzajów kwiatów, jakie się wtedy układa, a poza tym co do tak zwanych kwiatów ognia 48, istnieją cenne, dawne ustalenia, przekazywane ustnie. O kwiatach ognia mówimy przede wszystkim myśląc o spotkaniach mających na celu złoŝenie gratulacji. 10. Aru hito, ro to furo, natsu fuyu chanoyu 或 人 炉 ト 風 炉 夏 冬 茶 湯 Pewien człowiek zwrócił się do Sōekiego, prosząc go o wyjaśnienie, co jest najwaŝniejsze dla zrozumienia istoty paleniska zimowego ro 49, i paleniska letniego furo 50, czyli dla zajmowania się chanoyu latem i zimą. Sōeki tak odpowiedział: Latem stwarzać wraŝenie orzeźwiającego chłodu, zimą rozgrzewającego ciepła, węgla wziąć tyle, by zawrzała woda, zaś herbaty tyle, by zrobić dobrą herbatę. I to juŝ wszystkie tajemnice. Ale ta odpowiedź nie zadowoliła wcale człowieka, który zadał to pytanie, gdyŝ rzekł tak: O tym to przecieŝ wszyscy wiedzą! Na co Sōeki powiedział: Skoro tak, to spróbuj zaparzyć herbatę zgodnie z tym, co powiedziałem. Ja będę twoim gościem, i mogę zostać twoim uczniem. Był przy tym takŝe mistrz Shōrei 51, który uznał, iŝ słowa Sōekiego zostało podane w przekładzie. 48 Jap. tōka. Czerwona kuleczka, która powstaje na rozŝarzonym czubeczku płonącego knota; nazywana była kwiatem ognia i uwaŝana za zapowiedź pomyślnych wydarzeń. 49 Jap. ro, palenisko w pokoju herbacianym, wpuszczone w podłogę, w której wycina się kwadratowy otwór. Ze względu na to, iŝ dobrze zachowuje ono ciepło, paleniska takiego uŝywa się w chłodnej porze roku, obecnie od listopada do kwietnia włącznie. Wywodzi się ono od tradycyjnego, spotykanego do dziś w wiejskich chatach paleniska irori. 50 Jap. furo, ustawiane na matach przenośne palenisko wykonane z Ŝelaza lub ceramiki, drewna itp., podobnie jak ro uŝywane w pokoju herbacianym do gotowania wody na herbatę. Stosowane w ciepłej porze roku, obecnie od maja do października włącznie. 51 Shōrei Sōkin (?-1583), mistrz zen, sto ósmy opat świątyni Daitokuji w Kioto, 29

stanowią najgłębszą prawdę. Są takie same, jak słowa mistrza Chōka 52, który na pewne pytanie odpowiedział: Nie wyrządzać Ŝadnego zła, czynić wszelkie dobro. 11. Akatsuki no hiai tote, daiji ni su. 暁 ノ 火 アイトテ 大 事 ニス Bardzo waŝny jest stan ognia o świcie. To wielka tajemnica, która leŝy u podstaw trzech węgli. Eki powiedział: Niektórzy ludzie grzeją wodę od poprzedniego wieczoru, mówiąc, iŝ to po to, by o świcie była wrząca. To zupełnie nie tak. Gdy ptaki zaczynają śpiewać, naleŝy wstać, sprawdzić palenisko, podłoŝyć rozŝarzone węgielki, od których zajmą się następne, ułoŝyć węgiel w palenisku. Następnie iść do studni, by zaczerpnąć wody, przynieść tę wodę do mizuya, kuchni 53, umyć kociołek, napełnić go wodą i postawić na palenisku. To jest reguła, do jakiej naleŝy się stosować w pokoju herbacianym kaŝdego ranka. RównieŜ goście biorą pod rozwagę stan ognia i stan gorącej wody, gdy wchodzą na ziemię rosy. Czasami zdarza się, Ŝe goście przychodzą nadspodziewanie wcześnie i przyglądają się pracy gospodarza juŝ od chwili, kiedy układa on pierwsze rozŝarzone węgielki, i od mokrego kociołka 54. Jeśli gospodarz i goście będą odnosić się do tych porannych czynności bez naleŝytego starania, trudno będzie je wykonać. załoŝyciel kaplicy Jukōin znajdującej się w jej obrębie; pod jego kierunkiem Sen no Rikyū studiował zen. 52 Daolin, jap. Dōrin (741-824), mistrz zen z epoki Tang. Przytoczone tu słowa pochodzą z następującej opowieści, zapisanej w Wudeng huiyuan, jap. Gotōegen (istota zbioru pięciu świateł) (spisał Huiming, jap. Emyō, w 1252 r.; zawarte w Zokuzōkyō, następnym skarbcu sutr, tom 138). Daolin mieszkał na drzewie w górach. Pewnego razu przybył do niego poeta Bai Juyi (jap. Haku Kyoi), który wykrzyknął: W jakim niebezpiecznym miejscu Ŝyjesz! Na co Daolin odparł, iŝ to miejsce, w którym Bai Juyi Ŝyje, jest niebezpieczne. Bai Juyi zapytał, jaka jest istota buddyzmu, na co Daolin odparł: Nie wyrządzać Ŝadnego zła, czynić wszelkie dobro. To wie nawet trzyletnie dziecko, wykrzyknął Bai Juyi, a wtedy Daolin odrzekł: Trzyletnie dziecko wie, ale nawet osiemdziesięcioletni starcy nie umieją tego osiągnąć. 53 Jap. mizuya, dosłownie budynek z wodą, to pomieszczenie usytuowane obok pokoju herbacianego; wykonuje się w nim wszelkie czynności przygotowawcze przed spotkaniem herbacianym, przechowuje sprzęty pomocnicze, myje utensylia, które tego wymagają, przed spotkaniem i po nim. 54 Jap. nuregama. Kociołek świeŝo napełniony wodą i polany równieŝ wodą po powierzchni ustawia się na palenisku na oczach gości lub tuŝ przed tym, nim goście wejdą do pokoju, a w niektórych sytuacjach przeciera się kociołek zwilŝoną szmatką, nazywaną chakin. 30

12. Sōjite asa, hiru, yoru tomo ni 惣 而 朝 昼 夜 トモニ W czasie wszystkich spotkań: i porannych, i południowych, i wieczornych, na herbatę uŝywa się wody zaczerpniętej o świcie. Człowiek herbaty zawsze powinien się o to troszczyć i przygotowywać wody tyle, by nie zabrakło jej od świtu do nocy. Nawet na wieczornych spotkaniach nie uŝywa się wody zaczerpniętej po południu. Od zmierzchu do północy trwa pora yin 55, kiedy Ŝywotność wody opada i unosi się trucizna. Woda czerpana o świcie naleŝy do początku pory yang i unosi się na niej duch świeŝości. Taka woda to kwiat studni 56. Woda ta jest bardzo waŝna dla herbaty, dlatego teŝ człowiek herbaty musi poświęcić jej najwyŝszą uwagę. 13. Eki iwaku, akatsuki no kai, yakai 易 云 暁 会 夜 会 Eki powiedział: Przy spotkaniu o świcie lub wieczornym przy ławeczce naleŝy postawić lampion 57. Gospodarz wychodzi do drzwi takŝe trzymając ręczną latarnię 58, kłania się i od razu wraca. Niektórzy wychodzą z lichtarzykiem 59 w ręce, ale zwłaszcza w noce, kiedy wieje wiatr, jest to bardzo trudne. Przy tym nie wygląda to teŝ szczególnie pięknie i niedobre jest to, Ŝe światło jest zbyt błyszczące. 55 Znana od staroŝytności chińska teoria przyjmuje, iŝ wszechświat tworzą przemiany dwóch pierwiastków, yin (pierwiastek Ŝeński, łączony z ciemnością, księŝycem, jesienią, nocą) i yang (pierwiastek męski, łączony z jasnością, słońcem, wiosną, dniem). Teoria ta była powszechnie znana w Japonii i przejawiała się takŝe w drodze herbaty. 56 Jap. seikasui. Czysta, świeŝa woda, czerpana przed świtem, w godzinie tygrysa, czyli między trzecią a piątą rano, określana teŝ jako woda, nad którą ptak nie przeleciał, gdyŝ powinno się ją zaczerpnąć nim ptaki rano obudzą się i zaczną śpiewać. Woda czerpana o tej porze była uwaŝana za najświeŝszą równieŝ ze względu na to, iŝ godzina tygrysa (od trzeciej do piątej rano) w teorii dwóch pierwiastków oraz przyporządkowanych im pięciu elementów (drzewo, ogień naleŝą do yang, metal, woda do yin, zaś ziemia jest elementem pośrednim) odpowiada porze drzewa, które jest pierwszym z elementów i jako takie wytwarza świeŝość, czystość. 57 Jap. andon. Lampion wykonany z drewnianej ramy obciągniętej papierem; do takiej osłony wstawiano talerzyk z tłuszczem i knotem, jednym lub kilkoma. Lampion stawiany przy ławeczce nazywano roji andon, lampionem do ziemi rosy. 58 Jap. tetōrō. Niewielka latarnia, podobnie jak lampion wykonana z papieru i drewna, przystosowana do noszenia w ręce. 59 Jap. teshoku. NieduŜy, metalowy lichtarzyk, przewaŝnie z długą, wysuniętą w bok prostą rączką, uŝywany zazwyczaj we wnętrzach pomieszczeń. 31

14. Eki iwaku, yuki no kai wa nan to zo 易 云 雪 の 会 ハなんとぞ Eki powiedział: Podczas spotkań w dni śnieŝne naleŝy starać się, by przede wszystkim nie zostawić wielu śladów stóp. NaleŜy delikatnie roztopić śnieg polewając wodą jedynie powierzchnię kamieni, po których się stąpa 60. PoniewaŜ nie moŝna nie wlać wody do misy do obmywania rąk, naleŝy polać ją wodą i rozpuścić śnieg na niej, tak, by to ładnie wyglądało. Tylko Ŝe jeśli śnieg leŝał na kamieniach przy misie albo teŝ na drzewach wokół niej, to wtedy moŝna go pozostawić tak jak jest, a wodę do obmycia rąk zanieść aŝ do ławeczki, w dzbanku. 15. Yuki no yakai ni wa roji no tōrō wa 雪 の 夜 会 にハ 露 地 の 燈 籠 ハ Podczas spotkań w śnieŝne dni wieczorem w zasadzie nie naleŝy zapalać latarni na ziemi rosy. Jej blask, niknąc przy białości śniegu, będzie słaby i niewart oglądania. JednakŜe drzewa w ogrodzie mogą się róŝnić wyglądem, więc nie moŝna tego powiedzieć o wszystkich przypadkach. 16. Fuka sanjō to naga yojō, kongen o 深 三 畳 と 長 四 畳 根 元 を NaleŜy wiedzieć, jaki był początek pokoju herbacianego o wielkości trzech mat w układzie zwanym fuka sanjō 61, a jaki pokoju o wielkości czterech 60 Jap. tobiishi. WaŜny element japońskiego ogrodu, a zwłaszcza ogrodu herbacianego, kamienie ułoŝone tak, Ŝe nie stykają się ze sobą brzegami, i tworzące ścieŝkę lub ścieŝki prowadzące w ogrodzie herbacianym od bramy przez ławeczkę, misę z wodą do obmywania rąk itd do pawilonu herbacianego. W ich układzie i wyglądzie rozróŝnia się style shin, gyō i sō, czyli formalny, półformalny i nieformalny, przy czym kamienie w stylu shin i gyō układa się w ogrodach prowadzących do pawilonu w stylu gabinetu pisarskiego, a sō nieformalnego pawilonu w duchu wabi. 61 Dosł. jap. fuka znaczy głęboki, a sanjō to trzy maty. Układ trzech mat w prostokątnym chashitsu taki, Ŝe dwie maty stykają się dłuŝszymi bokami, a trzecia ułoŝona jest u ich szczytu, czyli styka się z ich krótszymi bokami, zaś wejście dla gości znajduje się u jednego z krótszych boków, w przeciwieństwie do układu hira sanjō (hira znaczy płaski ), gdzie wejście dla gości znajduje się na dłuŝszym boku. Zaprojektowanie fuka sanjō tradycyjnie przypisywane jest Sen no Rikyū. Układ ten był wykorzystywany szczególnie w okresie Azuchi-Momoyama (1560-1600), o czym świadczą m.in. zapisy w Sōtan nikki (dziennik Sōtana) (dziennik Kamiya Sōtana, 1551-1635, kupca i mistrza herbaty), jednak później utracił popularność. 32