Załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września 2004 r. (poz. 2032) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006 NARODOWY PLAN ROZWOJU NA LATA 2004-2006
1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO W RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ... 6 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Rzeczpospolitej Polskiej oraz charakterystyka gospodarstw rolnych... 6 1.2. Rolnictwo a środowisko... 12 1.3. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej... 19 1.4. Infrastruktura w rolnictwie i na obszarach wiejskich... 24 1.4.1. Infrastruktura techniczna... 24 1.4.2. Infrastruktura społeczna... 27 1.5. Przetwórstwo surowców rolnych... 27 1.5.1. Produkcja i przetwórstwo mleka w Rzeczpospolitej Polskiej... 29 1.5.2. Produkcja i przetwórstwo mięsa... 30 1.5.3. Produkcja i przetwórstwo owoców i warzyw... 31 1.5.4. Przetwórstwo zbóż... 32 1.5.5. Przemysł ziemniaczany (skrobiowy)... 32 1.5.6. Przetwórstwo jaj oraz centra pakowania i dystrybucji jaj... 32 1.5.7. Przetwórstwo chmielu... 33 1.5.8. Przetwórstwo miodu... 33 1.5.9. Przetwórstwo lnu i konopi na cele nieżywnościowe... 34 1.5.10. Chłodnictwo mięsa... 34 1.5.11. Rynki hurtowe... 35 2. NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY I MOŻLIWOŚCI ROZWOJU SEKTORA ROLNO- ŻYWNOŚCIOWEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH... 35 2.1. Problemy rozwoju rolnictwa... 35 2.1.1. Siła robocza... 35 2.1.2. Struktura gospodarstw rolnych... 36 2.1.3. Integracja pozioma i pionowa w sektorze rolno żywnościowym... 37 2.1.4. Niedobór kapitału... 37 2.1.5. Dostosowanie gospodarstw rolnych do wymogów Unii Europejskiej... 38 2.1.6. Ograniczenia produkcji rolniczej wynikające z warunków naturalnych... 38 2.1.7. Zagrożenia dla środowiska naturalnego... 39 2.2. Możliwości rozwoju rolnictwa... 39 2.2.1. Zasoby wytwórcze i stan środowiska naturalnego... 39 2.2.2. Struktura wieku ludności... 40 2.2.3. Pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa... 40 2.3. Problemy rozwoju obszarów wiejskich... 40 2.3.1. Zatrudnienie... 40 2.3.2. Poziom wykształcenia ludności wiejskiej... 41 2.3.3. Stan rozwoju infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich... 41 2.4. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich... 42 2.4.1. Tworzenie dodatkowego źródła dochodu w gospodarstwach rolnych oraz tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem... 42 2.4.2. Zachowanie tradycyjnych form zagospodarowania przestrzennego oraz walorów środowiskowych... 43 2.4.3. Rozwój agroturystyki... 43 2.5. Problemy przemysłu rolno-spożywczego... 44 2.5.1. Efektywność i wydajność pracy w przemyśle rolno-spożywczym... 44 2.5.2. Wyposażenie techniczne... 44 2.5.3. Baza surowcowa... 44 2
2.5.4. Bezpieczeństwo i jakość artykułów rolno-spożywczych oraz dostosowanie do standardów Unii Europejskiej... 45 2.5.5. Zarządzanie, marketing, dystrybucja... 46 2.5.6. Problemy handlu hurtowego artykułami rolno-spożywczymi... 46 2.6. Możliwości rozwoju przetwórstwa... 47 2.6.1. Zaplecze surowcowe... 47 2.6.2. Potencjał przetwórczy... 47 2.6.3. Zwiększenie stopnia przetworzenia żywności... 48 2.6.4. Innowacyjność w dziedzinie produktów finalnych przetwórstwa rolno spożywczego... 48 2.6.5. Racjonalizacja zarządzania i działalności marketingowej w przetwórstwie rolno spożywczym... 48 2.6.6. Poprawa standardów higienicznych i jakościowych w przetwórstwie... 49 2.6.7. Wykorzystanie bliskości dużych rynków zbytu (krajowego i innych państw)... 49 2.6.8. Rozwój rynków hurtowych... 50 3. WSPARCIE RESTRUKTURYZACJI I MODERNIZACJI SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W OKRESIE PRZEDAKCESYJNYM... 53 3.1. Działania w zakresie restrukturyzacji sektora żywnościowego i aktywizacji obszarów wiejskich... 53 3.1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 54 3.1.2. Tworzenie nowych miejsc pracy w produkcji pozarolniczej, usługach i handlu na obszarach wiejskich... 55 3.1.3. Szkolenia zawodowe... 56 3.1.4. Rozwój infrastruktury technicznej i produkcyjnej na obszarach wiejskich 57 3.1.5. Inwestycje w przetwórstwie artykułów rolno-spożywczych... 58 3.2. Inne elementy wsparcia dla rolnictwa w okresie przedakcesyjnym... 58 3.3. Pomoc Unii Europejskiej w ramach programów przedakcesyjnych... 59 3.3.1. Program PHARE... 60 Program PHARE w latach 1990-1997... 60 Nowa Orientacja PHARE 1998-2002... 60 3.3.2. Program SAPARD jako instrument wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz budowy potencjału instytucjonalnego... 62 4. STRATEGIA, CELE I PRIORYTETY PROGRAMU... 64 4.1. Strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach Narodowego Planu Rozwoju... 64 4.2. Pomoc państwa dla sektora rolnictwa i przetwórstwa artykułów rolnych... 68 4.2.1. Dotacje przedmiotowe... 68 4.2.2. Dopłaty do oprocentowania kredytów na cele rolnicze... 70 4.3. Cele Programu... 70 Cel 1. Poprawa konkurencyjności oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju sektora rolnego... 71 Cel 2. Wsparcie dla przemysłu przetwórczego w celu poprawy jego pozycji konkurencyjnej... 72 Cel 3. Wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich... 73 4.4. Priorytety i działania Programu... 74 3
Priorytet 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno żywnościowym... 74 Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 76 Priorytet 3. Pomoc techniczna... 79 4.5. Relacje między Programem a instrumentami I i II filaru WPR... 80 4.5.1. Wspólna Organizacja Rynków... 80 4.5.2. Instrumenty towarzyszące... 81 5. OPIS DZIAŁAŃ SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH 2004-2006... 84 5.1. Priorytet 1. Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym... 84 Działanie 1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych... 84 Działanie 1.2. Ułatwianie startu młodym rolnikom... 87 Działanie 1.3. Szkolenia... 88 Działanie 1.4. Wsparcie doradztwa rolniczego... 90 Działanie 1.5. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych... 93 5.2. Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 96 Działanie 2.1. Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych... 96 Działanie 2.2. Scalanie gruntów... 97 Działanie 2.3. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego... 99 Działanie 2.4. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów... 101 Działanie 2.5. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi... 103 Działanie 2.6. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem... 106 Działanie 2.7. Pilotażowy Program Leader+... 107 5.3. Priorytet 3. Pomoc techniczna... 111 Działanie 3.1. Wsparcie systemu zarządzania i wdrażania Programu... 112 Działanie 3.2. Rozwój instytucjonalny... 113 Działanie 3.3. Informowanie i promocja Programu... 114 6. SYSTEM WDRAŻANIA... 115 6.1. Uwagi ogólne... 115 6.2. Kompetencje organów... 116 6.2.1. Instytucje zarządzające... 116 6.2.2. Instytucja zarządzająca Programem... 116 6.2.3. Instytucje wdrażające... 117 6.2.4. Beneficjent końcowy... 118 6.2.5. Komitety sterujące... 119 6.3. Zarządzanie finansowe oraz kontrola... 120 6.3.1. Rola instytucji zarządzającej Programem w zarządzaniu finansowym i kontroli... 120 6.3.2. Rola Jednostki Monitorująco - Kontrolnej... 120 6.3.3. Rola instytucji płatniczej... 121 6.3.4. Procedury audytu i kontroli... 123 4
6.3.4.1. Poświadczenie zamknięcia pomocy... 123 6.3.4.2. Kontrola pogłębiona... 124 6.3.4.3. Audyt wewnętrzny... 125 6.3.4.4. Raport o nieprawidłowościach... 125 6.3.4.5. Zbieranie, monitorowanie i przekazywanie danych... 125 6.4. Monitorowanie... 126 6.4.1. Monitorowanie... 126 6.4.2. Skwantyfikowane cele i wskaźniki monitorowania... 128 6.5. Ewaluacja... 130 6.5.1. Ocena przed rozpoczęciem realizacji (ex-ante)... 130 6.5.2. Ocena średniookresowa (mid-term)... 130 6.5.3. Ocena po zakończeniu realizacji (ex-post)... 130 6.6. Informowanie i promocja Programu... 130 6.7. Proces konsultacji Programu... 131 6.7.1. Przebieg procesu konsultacji społecznych Programu... 132 7. SPÓJNOŚĆ I ZGODNOŚĆ PROGRAMU Z POLITYKAMI UNII EUROPEJSKIEJ... 134 7.1. Polityka konkurencji... 134 7.2. Zasady zamówień publicznych... 135 7.3. Polityka ochrony środowiska... 135 7.4. Spójność społeczno gospodarcza... 137 7.5. Równy status kobiet i mężczyzn... 137 7.6. Polityka zatrudnienia... 138 7.7. Instrumenty WPR... 138 8. OCENA EX-ANTE PROGRAMU... 140 9. SZACUNKOWA TABELA FINANSOWA DLA PROGRAMU... 146 ZAŁĄCZNIKI DO SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH 2004-2006... 151 5
1. CHARAKTERYSTYKA STANU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO W RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ 1) Obszary wiejskie W Rzeczpospolitej Polskiej obszar wiejski, zgodnie z terminologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), to terytorium pozostające poza granicami administracyjnymi miast. Zgodnie z tym kryterium, obszary wiejskie zajmują w Rzeczpospolitej Polskiej powierzchnię 291,4 tys.km 2, co stanowi 93% obszaru kraju. Biorąc pod uwagę kryterium gęstości zaludnienia, udział obszarów wiejskich, w przypadku wyłączenia obszarów o gęstości zaludnienia przekraczającej 150 osób/km 2, wynosi 91%, lub 86% - w przypadku uznania za obszary wiejskie tylko jednostek administracyjnych o gęstości zaludnienia niższej niż 100 osób/km 2. W Rzeczpospolitej Polskiej istnieje 884 miast, w tym 576 małych, stanowiących siedziby gmin miejsko wiejskich oraz 56769 miejscowości wiejskich, w tym 42804 wsi i 13965 kolonii, przysiółków i osad. Liczba ludności Rzeczpospolitej Polskiej w 2002 r. wynosiła 38230,1 tys. osób. Na obszarach wiejskich mieszkało 38,2% ogółu ludności, to jest 14619,7 tys. osób, w tym 7282,2 tys. mężczyzn i 7337,5 tys. kobiet. Miejscowości wiejskie są bardzo zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: 1) 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; 2) 66% od 100 do 500 mieszkańców; 3) 13% od 500 do 1000 mieszkańców; 4) 6% powyżej 1000 mieszkańców. Udział ludności wiejskiej w całkowitej populacji zróżnicowany jest regionalnie: od 20,2% w województwie śląskim do 59,0% w województwie podkarpackim i jest powiązany z poziomem rozwoju gospodarczego w danym regionie. 1.1. Miejsce i rola sektora rolnego w gospodarce Rzeczpospolitej Polskiej oraz charakterystyka gospodarstw rolnych Rola sektora rolnego w gospodarce W Rzeczpospolitej Polskiej sektor rolny ma większe znaczenie społecznogospodarcze niż w państwach Europy Zachodniej. Wciąż istnieją regiony, w których rolnictwo pełni rolę jednej z głównych gałęzi gospodarki, wpływającej na poziom ich rozwoju i standard życia mieszkańców. Udział rolnictwa w wytworzonym Produkcie Krajowym Brutto (PKB), łącznie z łowiectwem i leśnictwem, w 2001 r. wynosił 3,3% i wykazywał tendencję spadkową (w 1989 r. było to 12,9%, w 1990 r. 8,3%, w 1995 r. 6,0%). Struktura użytków rolnych 1) Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006 został opracowany w oparciu o dane dostępne do dnia uzyskania członkostwa Rzeczpospolitej Polskiej w Unii Europejskiej. 6
W 2002 r. w Rzeczpospolitej Polskiej było 1956,1 tys. gospodarstw rolnych, o powierzchni powyżej 1 ha, z tego 1954,9 tys. gospodarstw rolnych należało do sektora prywatnego, a 1,2 tys. do sektora publicznego. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych jednego gospodarstwa rolnego w 2002 r. wynosiła 5,76 ha i była wyższa o 1,8% niż w 1996 r., w tym powierzchnia jednego gospodarstwa rolnego o areale powyżej 1 ha użytków rolnych wyniosła 8,44 ha. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. spośród ogólnej liczby gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha użytków rolnych: 1) 334,5 tys., tj. 17,1%, (2,4% w 1996 r.) gospodarstw nie prowadziło stale lub czasowo produkcji rolnej; 2) 207,3 tys., tj.10,6 %, (12,7% w 1996 r.) produkowało wyłącznie na własne potrzeby; 3) 498,8 tys. tj. 25,5%, (37,4% w 1996 r.) produkowało głównie na własne potrzeby, a nadwyżki sprzedawało na rynku; 4) 915,4 tys., tj. 46,8%, (47,4% w 1996 r.) produkowało głównie na rynek podmioty te będą stanowiły podstawową grupę docelową w zakresie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Pomimo, że przemiany agrarne w rolnictwie są procesem powolnym, w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby najmniejszych i największych gospodarstw, co świadczy o tendencji do realokacji zasobów ziemi do gospodarstw większych i bardziej efektywnych oraz o wzroście liczby gospodarstw nietowarowych. W latach 1996-2002, opisane grupy gospodarstw wyraźnie zmieniały się w kierunku modelu dwubiegunowego, w którym zaczynają wyodrębniać się dwie grupy gospodarstw: 1) pierwsza - obejmująca gospodarstwa rolne nietowarowe, nie prowadzące działalności rolniczej i produkujące wyłącznie lub głównie na własne potrzeby; 2) druga - obejmująca gospodarstwa rolne towarowe, produkujące głównie na rynek. Wśród gospodarstw produkujących na rynek, z działalności rolniczej utrzymuje się wyłącznie lub głównie 72,8% użytkowników, podczas gdy z całego zbioru indywidualnych gospodarstw rolnych tylko 45,5%. Wśród gospodarstw o powierzchni od 1 do 5 ha, aż 75% produkowało wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, a dodatkowo 3,8% gospodarstw nie prowadziło działalności rolniczej (stale lub czasowo). Dane te wskazują, że gospodarstwa rolne o małej powierzchni w niewielkim stopniu uczestniczą w zaopatrzeniu rynku. Tabela 1. Liczba gospodarstw powyżej 1 ha użytków rolnych oraz użytkowanie gruntów według grup obszarowych w latach 1996 i 2002 Grupy obszarowe użytków rolnych (w ha) Liczba gospodarstw rolnych ogółem (w tys.) Powierzchnia użytków rolnych (w tys. ha) 1996 r. 2002 r. 1996 r. 2002 r. Powierzchnia użytków rolnych w 2002 r. w stosunku do 1996 r. (w %), gdzie 1996 r. = 100 Razem 2041 1956,1 19410 18787,4 96,7 1-2 462 517,0 797,6 892,3 111,9 2-3 282 281,1 834,6 831,2 99,5 3-5 386 348,7 1783,6 1603,8 89,9 5-10 521 426,8 4255,3 3505,2 82,4 7
10-15 217 182,7 2981,0 2509,9 84,1 15-20 89 83,9 1730,6 1616,8 93,4 20-30 56 64,3 1514,5 1713,3 113,1 30-50 19 31,7 828,2 1290,3 155,8 50 i więcej 9 19,9 4684,4 4824,6 102,3 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003. Rzeczpospolita Polska posiada duże zasoby ziemi rolniczej, jednakże struktura obszarowa gospodarstw rolnych wykazuje duże zróżnicowanie. W strukturze gospodarstw rolnych dominują liczebnie gospodarstwa małe, o powierzchni 1 5 ha. Stanowią one ponad połowę (59%) ogólnej liczby gospodarstw i użytkują około 18% użytków rolnych. W ostatnich latach zarówno liczba tych gospodarstw, jak i łączna powierzchnia gruntów przez nie użytkowanych wykazują niewielką tendencję spadkową. Z kolei w grupie obszarowej gospodarstw o powierzchni 20 30 ha notuje się znaczący wzrost zarówno liczby gospodarstw, jak i łącznego obszaru użytków rolnych. Do grupy gospodarstw o powierzchni większej niż 30 ha należy 2,4% gospodarstw, przy czym użytkują one łącznie 27,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju. W ramach tej grupy szczególnie duży przyrost (o 55,8% w latach 1996 2002) zarówno liczby, jak i użytkowanej łącznie powierzchni, dotyczy gospodarstw posiadających 30 50 ha. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego w Rzeczpospolitej Polskiej wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych wynosi: w woj. małopolskim 2,10 ha i w woj. śląskim 2,15 ha. Największą średnią powierzchnią charakteryzują się gospodarstwa rolne w województwach położonych na północy kraju, gdzie 1 indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje powyżej: 14,27 ha w woj. zachodniopomorskim, 14,0 ha w woj. warmińsko - mazurskim i 11,33 ha w woj. pomorskim. Wykres 1. Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w województwach w 2002 r. (w ha) 8
20 18 16,65 17,57 16 14,76 14 12 10 8 6 4 9,35 10,74 5,55 11,57 6,4 2,56 7,39 9,52 2,83 11,28 3,17 4,37 10,14 2 0 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Źródło: Powszechny Spis Rolny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2002 r. Większość indywidualnych gospodarstw rolnych posiada grunty w tzw. szachownicy, z czego 20% w 6 lub większej liczbie działek. Grunty położone w odległości powyżej 5 km od siedziby gospodarstwa rolnego stanowią 40% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Prowadzenie działalności rolniczej w takich warunkach przestrzennych jest szczególnie utrudnione, w szczególności biorąc pod uwagę niski poziom wyposażenia technicznego gospodarstw. W celu poprawy niekorzystnej sytuacji w latach 2000-2002 przeprowadzono prace scaleniowe na obszarze 22633 ha, jednak zapotrzebowanie na tego typu prace w latach 2004-2006 szacowane jest na ponad 135 tys. ha. Tabela 2. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Rzeczpospolitej Polskiej w 1996 r. Udział procentowy Liczba działek składających się na gospodarstwo rolne w liczbie gospodarstw rolnych w powierzchni użytków rolnych 1 16,5 8,8 2-3 40,6 28,2 4-5 22,3 21,9 6-9 14,3 18,7 10 i więcej 6,3 22,4 Źródło: Powszechny Spis Rolny 1996, Raport z wyników, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997. Rozdrobnienie użytków rolnych przekłada się na wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie, który mierzony liczbą osób zatrudnionych w przeliczeniu na 100 ha UR, 9
jest najwyższy w województwach południowej części kraju, tj. w poszczególnych województwach: małopolskim - 53,1, podkarpackim - 46,8, świętokrzyskim - 38,9, śląskim - 32,9. Mimo, że w województwie śląskim jest najmniej osób zatrudnionych w rolnictwie w skali kraju, to w stosunku do niewielkiej powierzchni użytków rolnych w tym województwie (638617 ha) daje to wysoki wskaźnik zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych. Najniższy poziom zatrudnienia w stosunku do powierzchni użytków rolnych odnotowano w poszczególnych województwach: zachodniopomorskim (7,1 zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych), warmińsko - mazurskim (8,8), lubuskim (9,9) i pomorskim (11,9). Wykres 2. Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w województwach 60,0 53,9 50,0 47,0 39,5 40,0 30,0 20,0 13,8 16,9 29,5 9,9 27,5 24,4 18,0 18,9 11,9 34,0 9,0 18,1 7,1 10,0 0,0 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko - Mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko - Pomorskie Dolnośląskie Źródło: Powszechny Spis Rolny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 2002 r. Poziom wykształcenia i struktura wieku rolników Z danych GUS w 2002 r. wynika, że 50,2% osób kierujących gospodarstwem indywidualnym nie posiadało wykształcenia rolniczego. Wyższe wykształcenie rolnicze posiadało 1,1% rolników, policealne 0,2%, średnie zawodowe 6,4%, zasadnicze zawodowe 12,2%. Natomiast 29,9% rolników ukończyło kurs rolniczy. Niskie wskaźniki wykształcenia rolniczego polskich rolników stanowią barierę utrudniającą przyspieszenie tempa przemian strukturalnych na wsi. Użytkownicy indywidualnych gospodarstw rolnych to w większości osoby w wieku produkcyjnym - 83%, w tym w wieku mobilnym (18 44 lata) - około 43%. Jednocześnie co szósta osoba jest w wieku nieprodukcyjnym. Niewielki odsetek użytkowników gospodarstw rolnych (7,4%) nie przekroczyło 30 lat. W przedziale wieku 30-39 lat jest ich 18,6%. Największa grupę stanowią użytkownicy gospodarstw rolnych w wieku 40-49 lat 29,2%. 10
Lasy Ważną dziedziną gospodarki na obszarach wiejskich jest również gospodarka leśna. Rzeczpospolita Polska charakteryzuje się lesistością na poziomie 28,5% (8918 tys. ha), która jest niższa od średniej europejskiej, wynoszącej 36%. W ciągu ostatnich 11 lat wskaźnik lesistości w kraju wzrósł o 0,7%. Lasy nie są równomiernie rozmieszczone. Najlepiej zachowały się na terenach o najsłabszych możliwościach produkcji rolniczej. Lesistość w poszczególnych województwach waha się od 20,6% do 48,2%. Najniższe zalesienie wykazują centralnie położone rolnicze regiony Rzeczpospolitej Polskiej, a najwyższe - regiony w południowo-wschodniej oraz zachodniej części kraju. W strukturze własnościowej dominują lasy stanowiące własność Skarbu Państwa, na które przypada 7283 tys. ha (81,7%). W większości (6987 tys. ha) pozostają one w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego - Lasy Państwowe. Lasy prywatne oraz będące własnością gmin zajmują odpowiednio 1555 tys. ha (17,4%) i 80 tys. ha (0,9%). Zagrożeniem dla gospodarki leśnej są naturalne katastrofy lub pożary, które powodują masowe zniszczenia drzewostanu. W ostatnich latach, największą tego typu katastrofą był huragan w północno-zachodniej części kraju, który miał miejsce 4 lipca 2002 r. Według szacunków huragan ten uszkodził lasy na powierzchni niemal 33 tys. ha, z czego około 17 tys. ha zostało zniszczonych całkowicie. Pożary są jednym z głównych czynników zakłócających rozwój ekosystemów roślinnych w Rzeczpospolitej Polskiej. Pożary są również traktowane jako jedne z najbardziej groźnych katastrof mogących dotknąć lasy. Polskie lasy zaliczają się do najbardziej narażonych na pożary w tej części Europy. Główną tego przyczyną jest dominacja sosny w układzie gatunkowym lasów (ponad 70%) oraz wysoki udział młodych lasów. Zagrożenie pożarowe jest również uzależnione od warunków meteorologicznych, które określają ramy czasowe wystąpienia pożarów (w Rzeczpospolitej Polskiej okres ten obejmuje miesiące od marca do października). Ogólna liczba pożarów w Rzeczpospolitej Polskiej w 2002 r. przekroczyła 10 tys., co dwukrotnie przewyższyło liczbę pożarów w roku poprzednim. Najwięcej pożarów w 2002 r. wydarzyło się w województwie mazowieckim (ponad 30% całkowitej liczby pożarów w kraju, co przełożyło się na ponad 3100 pożarów), ponad 700 pożarów miało miejsce w województwie łódzkim oraz podlaskim. Jednocześnie, województwo małopolskie, opolskie oraz zachodniopomorskie były województwami z najmniejszą liczba pożarów (poniżej 300). Zarządzanie zasobami wodnymi na wsi W Rzeczpospolitej Polskiej, na powierzchni 6,66 mln ha użytków rolnych wybudowano urządzenia melioracji wodnych szczegółowych (rowy wraz z budowlami, drenowania, deszczownie, rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m, ziemne stawy rybne, systemy nawodnień grawitacyjnych). Na uregulowanie stosunków wodnych gruntów rolnych oczekuje około 2,5 mln ha. Spośród urządzeń melioracji wodnych podstawowych ilość urządzeń najistotniejszych dla rolnictwa przedstawia się następująco: budowle regulacyjne na ciekach naturalnych o długości 39,57 tys. km, kanały o długości 10,4 tys. km, wały przeciwpowodziowe wraz z budowlami - 8,46 tys. km, stacje pomp - 588 szt., zbiorniki wodne o pojemności 251,97 mln m 3. Jednakże część z tych urządzeń wymaga odbudowy i modernizacji. 11
Dochody w rolnictwie W okresie od 1995 r. do 2000 r. dochody realne gospodarstw domowych rolników spadły o około 50%, podczas gdy w pozostałych kategoriach nastąpił wzrost o 20 30 %. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwach domowych rolników w 2001 r. kształtował się na poziomie około 73% w stosunku do gospodarstw domowych pracowników. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r., tylko 18,6% członków rodzin rolniczych utrzymywało się wyłącznie lub głównie z dochodów z pracy w gospodarstwie rolnym. W porównaniu z rokiem 1996 liczba takich osób zmniejszyła się o około 1/3. 1.2. Rolnictwo a środowisko Warunki glebowe Warunki przyrodniczo-glebowe w Rzeczpospolitej Polskiej są gorsze niż przeciętne warunki przyrodniczo-glebowe w państwach członkowskich Unii Europejskiej do dnia 30 kwietnia 2004 r., zwanych dalej państwami UE-15. Wynika to z wpływu kolejnych zlodowaceń na proces glebotwórczy, co w efekcie spowodowało pokrycie większości kraju glebami lekkimi na piaszczystym, przepuszczalnym podłożu. 74,7% powierzchni użytków rolnych w Rzeczpospolitej Polskiej zajmują gleby średnie i słabe (o niskiej żyzności i zawartości materii organicznej). Ponadto, w porównaniu z państwami UE-15, w Rzeczpospolitej Polskiej występują mniej korzystne dla produkcji rolniczej warunki klimatyczne (niższe temperatury, krótszy okres wegetacyjny i mniejsze opady). Względny wskaźnik waloryzacji gleb i klimatu (tzw. wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 2) ) wynosi 60-70 punktów w Rzeczpospolitej Polskiej w stosunku do 100 punktów w państwach Europy Środkowej. Typową cechą polskiej przestrzeni produkcyjnej jest mozaikowość pokrywy glebowej w sąsiedztwie gleb o dobrych cechach fizyko-chemicznych i wysokiej przydatności rolniczej występują gleby słabszej jakości. Najlepsze warunki glebowe występują w regionach: opolskim, dolnośląskim i lubelskim, a najsłabsze w województwach podlaskim i mazowieckim. Gleby w Rzeczpospolitej Polskiej charakteryzują się wysokim zakwaszeniem, które ma głównie pochodzenie naturalne. Gleby kwaśne i bardzo kwaśne stanowią około 45% gruntów rolnych. W Rzeczpospolitej Polskiej roczne zapotrzebowanie rolnictwa na nawozy wapniowe wynosi około 2,8 miliona ton CaO. W ostatnich latach średnie zużycie nawozów wapniowych w czystym składniku wyraźnie spadło z 182,4 kg/ha w latach 1989-1990 r. do poziomu 94,1 kg/ha w latach 2001-2002, przyczyniając się do obniżenia skuteczności przeciwdziałania zakwaszeniu w skali kraju. Wedle szacunków, 28,5% powierzchni kraju zagrożone jest erozją wodną, a 27,6% - erozją wietrzną. Najsilniej na erozję wietrzną narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Ponad połowa obszarów górskich zagrożona jest erozją, zaś dla górskich terenów rolnych wskaźnik ten sięga 80%. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy. Obszary silnie zagrożone erozją wietrzną występują w województwach o małej lesistości, np. w województwach łódzkim i mazowieckim. Przeciwdziałanie erozji nie jest szeroko stosowane ze względu na 2) Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej opiera się na punktowej ocenie jakości gleb, agroklimatu, stosunków wodnych i rzeźby, określa jakość i związaną z tym przydatność użytków rolnych do produkcji rolniczej. 12
wysoki koszt agrotechniki przeciwerozyjnej oraz tworzenia osłon w postaci zadrzewień i zakrzaczeń na terenach wylesionych. W Rzeczpospolitej Polskiej na większą skalę niż w państwach UE-15 występuje zjawisko odłogowania gruntów rolnych. W 2002 r. powierzchnia odłogów i ugorów wyniosła w Rzeczpospolitej Polskiej 2,3 mln ha, tj. 17,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Szacuje się, że faktyczny obszar gruntów odłogowanych, zwłaszcza użytków zielonych, jest większy, w związku ze zmniejszeniem się pogłowia zwierząt gospodarskich i mniejszym zapotrzebowaniem na pasze. Wkraczanie roślinności wysokiej na tereny nieużytkowanych łąk lub pastwisk jest główną przyczyną degradacji różnorodności biologicznej. Największy areał gruntów odłogowanych i ugorowanych łącznie, w stosunku do powierzchni gruntów ornych, występuje w województwach: podkarpackim (35,8%), śląskim (34,3%), lubuskim (32,8%), zachodniopomorskim (27,1%). Zasoby wodne na wsi Rzeczypospolita Polska zaliczana jest do państw ubogich w zasoby wodne. Jednym ze wskaźników tego stanu jest średni odpływ z wielolecia, który wynosi 63 mld m 3 /rok. Wartość ta daje średnio 1660 m 3 /rok na mieszkańca, podczas gdy w Europie przeciętne zasoby wód powierzchniowych wynoszą 4560 m 3 /rok na mieszkańca. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku, jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie. Problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś tereny górskie są często nawiedzane przez opady intensywne. Woda może się stać czynnikiem limitującym rozwój produkcji rolnej. Zakłócenie bilansu wodnego obszarów rolniczych prowadzi do trwałego obniżenia potencjału produkcyjnego gruntów rolnych. Dlatego też zwiększenie zasobów wodnych w glebie, w siedliskach mokradłowych oraz hamowanie spływu powierzchniowego wód ma duże znaczenie dla perspektywy rozwoju rolnictwa na obszarach już zagrożonych deficytem wody. Niedostatek zasobów wody, który wykazuje cały Niż Polski, jak również nierównomierność opadów, można częściowo zniwelować zwiększając dyspozycyjne zasoby wodne. Warunki produkcji rolnej znajdują odzwierciedlenie w osiąganych plonach, co można przeanalizować w oparciu o przyjęte w poszczególnych państwach plony referencyjne. Tylko w przypadku Republiki Finlandii (2,82 t/ha), Republiki Portugalii (2,9 t/ha) i Królestwa Hiszpanii (2,69 t/ha) plony referencyjne zostały przyjęte na poziomie zbliżonym do polskiego (3,0 t/ha). W pozostałych państwach plony referencyjne, odzwierciedlające średni poziom plonów na danym obszarze, zostały przyjęte na znacząco wyższym poziomie (od 3,9 t/ha Republiki Włoskiej do 6,6 t/ha w Królestwie Niderlandów czy 6,88 t/ha w Schleswig-Holstein w Republice Federalnej Niemiec). Stan jakości wód rzek w 2001 r., ze względu na kryterium wskaźników obligatoryjnych (m.in. zawartość tlenu rozpuszczonego, BZT 5, CHZT Mn, fenoli, chlorków, siarczków) jest następujący: 40,8% długości monitorowanych cieków wodnych należy do I klasy czystości wody; 40,5% do II klasy; 8,8% do III klasy, 9,9% to cieki pozaklasowe. O jakości wód w polskich rzekach decydują obecnie w szczególności odprowadzane, niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne oraz zrzut zasolonych wód dołowych z przemysłu wydobywczego, przede wszystkim z 13
kopalń węgla kamiennego. Biogeny, które pochodzą głownie ze ścieków komunalnych i spływu powierzchniowego, stanowią istotny problem prowadzący do pogarszania jakości wody. Jednakże analiza stanu jakości wód rzek w latach 1996-2001,wykazuje ciągłą poprawę jakości wody, co wyraża się w spadku długości odcinków rzek nadmiernie zanieczyszczonych oraz we wzroście odcinków rzek, w których jakość wód odpowiada klasie II i III czystości. Nadmierną eutrofizację wód w rzekach stwierdzono w 12% z 362 punktów pomiarowych, przy jednocześnie malejącej, od 1992 r., zawartości chlorofilu i fosforu. W latach 1994-2001 przebadano 792 jeziora, które odpowiadały prawie 60% zasobów wodnych jezior Rzeczpospolitej Polskiej. Jezior o wodach najwyższej jakości jest tylko 30, co stanowi 3,8% liczby zbadanych zbiorników. Do grupy jezior o wodach zaliczonych do II klasy czystości należy 290 jezior (37%). Jeziora o wodach należących do III klasy czystości stanowią największą grupę (308 jezior) co stanowi prawie 40% przebadanych jezior. Najpoważniejszym zagrożeniem dla jezior jest proces eutrofizacji, co wynika m. in. z faktu, że jeziora w Rzeczpospolitej Polskiej charakteryzuje wysoki poziom podatności na ten naturalny i antropogeniczny proces. W ostatnich latach zauważa się wyraźnie obniżenie stężeń związków azotu i fosforu w wodach jezior. Jest to wynikiem znaczącego zmniejszenia ilości ścieków odprowadzanych do wód oraz zwiększenia udziału ścieków oczyszczanych biologicznie i chemicznie. Ocena zanieczyszczenia wód podziemnych (gruntowych i wgłębnych), dokonana na podstawie 7965 wyników badań z okresu 1991-2001, wykazała następujące zawartości NO 3 w dm 3 wody: 1) około 25-50 mg NO3/dm3 - od 7,4% do 12,5% wyników 2) powyżej 50 mg NO3/dm3 - od 9,8% do 16,9% wyników przy czym zanieczyszczone są przede wszystkim wody gruntowe, natomiast jakość wód wgłębnych w czynnych ujęciach wody uległa w okresie analizowanej dekady wyraźnej poprawie. W Rzeczpospolitej Polskiej na obszarach rolniczych problem zanieczyszczeń azotanowych nie jest tak znaczący, jak w państwach UE-15, jednakże będzie narastał ze względu na zaniedbania w zakresie przechowywania odchodów zwierząt. W Rzeczpospolitej Polskiej 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym, gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka, a 25% w systemie bezściółkowym, gdzie wytwarzana jest gnojowica. Najważniejsze problemy wiążą się: 1) z powszechną praktyką, jaką jest przechowywanie obornika bezpośrednio na gruncie, co ma duży wpływ na zanieczyszczenie studni przydomowych; w efekcie, według danych Ministerstwa Zdrowia, w 2000 r. 44,8% studni przydomowych posiadało wodę złej jakości i niezdatną do picia (powyżej 10 mg azotanów/l); 2) ze słabym wyposażeniem gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę; około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 4 miesiące. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na jakość wody jest wielkość obsady zwierząt gospodarskich. Pogłowie zwierząt gospodarskich według 14
Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. wynosiło 5 532,7 tys. sztuk bydła, 18 628,9 tys. sztuk trzody chlewnej, 198783,5 tys. sztuk drobiu. Średnia obsada zwierząt gospodarskich wynosi 0,45 dużych jednostek przeliczeniowych (DJP)/ha. Najwyższa obsada (60% pogłowia) zwierząt hodowanych na 44,8% powierzchni gospodarstw, znajduje się w następujących województwach: wielkopolskie, podlaskie, kujawskopomorskie, małopolskie, łódzkie i mazowieckie. W wymienionych województwach obsada kształtowała się na poziomie od 44,8 do 72,5 DJP/100 ha (średnio 0,56 DJP/ha). Problem zanieczyszczenia wód, pomimo spadku produkcji rolniczej, będzie zagadnieniem pierwszoplanowym, dopóki nie będą powszechnie przestrzegane zasady przechowywania nawozów organicznych oraz zasady ograniczające spływ powierzchniowy związków biogennych z pól. Do 1999 r. powierzchnia zmeliorowanych użytków rolnych wynosiła 36,2% powierzchni ogólnej. Strategia działań w zakresie melioracji powinna uwzględniać następujące elementy: 1) ograniczenie nowych melioracji mających w założeniu zmniejszenie uwilgotnienia; 2) konieczność modernizacji istniejących systemów melioracyjnych ukierunkowanych na restytucję urządzeń nawadniających; 3) weryfikację funkcjonowania sieci melioracyjnych na obszarach o funkcji siedliskotwórczej oraz na obszarach, które utraciły charakter rolniczy. Powodzie stanowią kolejne zagrożenie w odniesieniu do użytkowanych gruntów. Biorąc pod uwagę aktualne informacje na temat powodzi, praktycznie każda polska rzeka stwarza zagrożenie powodziowe. W latach 1997-2001 powierzchnia użytków rolnych zalanych przez powódź była następująca: 1) w 1997 r. 520,6 tys. ha; 2) w 1998 r. 165,4 tys. ha; 3) w 1999 r. 170,0 tys. ha; 4) w 2000 r. 170,7 tys. ha; 5) w 2001 r. 402,3 tys. ha. Ochrona powietrza i zmiany klimatu W Rzeczpospolitej Polskiej, w latach 1988-2001, emisja gazów cieplarnianych spadła o 30%. Ponadto na podstawie danych szacunkowych z lat 1990-2001 można stwierdzić, że emisja amoniaku zmniejszyła się o 40%. Zgodnie z danymi GUS całkowita emisja zanieczyszczeń powietrza (w tys. ton) w 2002 r. była następująca: 1) S0 2 1564; 2) N0 2 805; 3) C0 2 317844; 4) C0 3528; 5) CH 4 1846; 6) NH 3 328. 15
Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych zmian klimatu (Dz. U. Nr 53, poz. 238) oraz protokół z Kioto (2002 r.), co umożliwia uczestnictwo Rzeczpospolitej Polskiej w mechanizmach przewidzianych tymi umowami. Prognozowany wzrost emisji gazów cieplarnianych w Rzeczpospolitej Polskiej będzie zależał od tempa rozwoju gospodarczego kraju. Proponowane rozwiązania wskazują jednak, iż niezależnie od przyjętego wariantu, redukcja tych gazów przekroczy znacznie próg (6%) zobowiązań redukcyjnych przyjętych w protokole z Kioto i może osiągnąć nawet 30% wielkości emisji roku bazowego (1988 r.). Wspomniane zobowiązania dotyczą rolnictwa w następującym zakresie: 1) poprawy efektywności energetycznej gospodarki; 2) ochrony pochłaniania i retencjonowania gazów cieplarnianych przez promowanie zrównoważonej gospodarki leśnej; 3) promowania zrównoważonych form rolnictwa; 4) promowania i wdrażania technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii, pochłaniających CO 2,. itd. Realizacja działań związanych z ochroną powietrza została omówiona w dokumencie Polityka klimatyczna Polski strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, przyjętym przez Radę Ministrów w październiku 2003 r. Przyjęte w tym dokumencie założenia dają poszczególnym sektorom wskazania służące redukcji emisji gazów cieplarnianych i dalszej poprawie stanu powietrza w Rzeczpospolitej Polskiej. Wpływ rolnictwa na środowisko Generalnie rolnictwo polskie zachowało tradycyjny charakter. Gospodarstwa rolne w większości prowadzą produkcję wielokierunkową, stosując metody ekstensywne. W 1998 r. wydajność pracy w rolnictwie stanowiła niespełna 25% średniej wydajności w gospodarce narodowej. Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory w 2001 r. wyniosło 90,8 kg azotu, fosforu i potasu (NPK) na 1 ha (od 132,0 kg NPK na 1 ha użytków rolnych w województwie opolskim do 52,1 kg w województwie podkarpackim). Pestycydów zużywa się w Rzeczpospolitej Polskiej kilkakrotnie mniej niż w państwach UE-15 tj. 0,62 kg/ha użytków rolnych. Produkcja zwierzęca jest ekstensywna i opiera się głównie na własnej bazie paszowej. 75% zwierząt utrzymywanych jest w systemie ściółkowym (gdzie wytwarzany jest obornik i gnojówka), a 25% w systemie bezściółkowym (gdzie wytwarzana jest gnojowica). Wyposażenie gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę jest słabe. Około 47% gospodarstw posiadało płyty gnojowe i 3,8% zbiorniki na gnojowicę o średniej pojemności, która pozwalała na przechowywanie gnojowicy przez 6 miesięcy. Ze względu na niską intensywność produkcji, rolnictwo nie wpłynęło znacząco na przekształcenie środowiska i krajobrazu. Walory przyrodnicze obszarów wiejskich, w połączeniu z dużymi zasobami siły roboczej, tworzą warunki do rozwoju pracochłonnych kierunków produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego, którego rozwój jest mniej zaawansowany niż w państwach Europy Zachodniej. Produkcja ekologiczna w Rzeczpospolitej Polskiej rozwija się stopniowo. Istnieje około 1700 16
gospodarstw posiadających certyfikaty zgodności w rolnictwie ekologicznym. Z drugiej jednak strony polskie rolnictwo posiada wiele uwarunkowań sprzyjających produkcji ekologicznej, np.: duże zasoby siły roboczej, czy ekstensywny charakter produkcji rolniczej. Różnorodność biologiczna w rolnictwie i na obszarach wiejskich Różnorodność biologiczna Rzeczpospolitej Polskiej należy do jednej z najbogatszych w Europie. Decydują o tym zarówno dogodne warunki naturalne, jak i odmienny, w stosunku do pozostałych państw europejskich, charakter oddziaływań antropogenicznych (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, tradycyjne ekstensywne rolnictwo zachowane na znacznych obszarach oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Sytuacja pod tym względem jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Wschodnie i południowo-wschodnie regiony Rzeczpospolitej Polskiej mają dobrze zachowaną przyrodę towarzyszącą rozdrobnionej strukturze agrarnej. Utrzymywanie się na tych terenach tradycyjnego typu gospodarki rolnej umożliwiło zachowanie cennych krajobrazów rolniczych o wysokiej różnorodności biologicznej oraz zasobów genowych w prymitywnych odmianach roślin użytkowych i rasach zwierząt hodowlanych. Zróżnicowana rzeźba terenu, różnorodność warunków glebowych i klimatycznych sprawia, że Rzeczpospolita Polska odznacza się dużym zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej występuje około 365 typów zespołów roślinnych, przy czym połowa z nich jest związana z obszarami rolniczymi. W Rzeczpospolitej Polskiej występuje około 45 typów zbiorowisk roślinnych użytkowanych jako łąki i pastwiska. Charakter naturalny i półnaturalny zachowały siedliska błotne i torfowiskowe, ekstensywne łąki i pastwiska zlokalizowane w naturalnych dolinach rzecznych, zakrzewienia śródpolne, murawy górskie i kserotermiczne z wieloma gatunkami endemicznymi. Sieć NATURA 2000 Różnorodność siedlisk obszarów rolniczych sprzyja stabilnemu występowaniu około 100 gatunków ptaków. Wiele z nich jest zagrożonych wyginięciem w skali Europy i świata (np. wodniczka, derkacz). W Rzeczpospolitej Polskiej wstępnie zidentyfikowano około 500 ostoi odpowiadających kryteriom międzynarodowej ochrony przyrody, wynikającym przede wszystkim z dyrektywy 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. o ochronie dzikich ptaków (Dz. Urz. UE L 103 z 25.04.1979) * oraz dyrektywy 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. UE L 206 z 22. 07.1992) *3). W ramach sieci NATURA 2000 Rzeczpospolita Polska proponuje ustanowienie 420 ostoi o znaczeniu europejskim, które łącznie zajmą około 21% powierzchni kraju (65,6 tys. km²). Po konsultacjach regionalnych planowano utworzenie 279 Specjalnych Obszarów Ochrony o powierzchni 32,6 tys. km² (10,4% powierzchni kraju) oraz 141 Obszarów Specjalnej Ochrony o pow. 56,2 tys. km² (18,0% powierzchni kraju), przy czym część z nich się pokrywa. Proponowana sieć NATURA 2000 obejmuje 99% powierzchni 3) Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana do stosowania i wdrażania przepisów prawa Unii Europejskiej w zakresie ochrony dzikich ptaków oraz naturalnych siedlisk od dnia przystąpienia do Unii Europejskiej. Dotyczy to również klasyfikacji Obszarów Specjalnej Ochrony, określonej w dyrektywie o ochronie dzikich ptaków. Rzeczpospolita Polska zobowiązana jest do przedłożenia Komisji Europejskiej krajowej listy obszarów, o których mowa w dyrektywie dotyczącej naturalnych siedlisk. 17
istniejących parków narodowych, 60% parków krajobrazowych i ponad 70% rezerwatów. Na skutek zachowania tradycyjnych form ekstensywnej gospodarki rolnej przetrwały miejscowe odmiany roślin uprawnych oraz lokalne rasy zwierząt gospodarskich. W Rzeczpospolitej Polskiej liczba zarejestrowanych odmian roślin uprawnych w 2000 r. wynosiła 917 odmian. Regiony występowania tradycyjnych, starych odmian roślin, znajdują się głównie w południowej części kraju i obejmują teren górski. Zagrożeniem dla zasobów genetycznych roślin uprawnych jest ich niskie wykorzystanie w praktyce. W ostatnim okresie odnotowano spadek sprzedaży nasion kwalifikowanych (rzędu 30%) i uproszczenie płodozmianu. Rzeczpospolita Polska posiada znaczące zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich. W skład zasobów genetycznych wchodzi 215 rodzimych ras zwierząt gospodarskich. Rasy rodzime są szczególnie przydatne do utrzymywania w systemie produkcji ekstensywnej połączonej z wypasem ekologicznym, co pozwala na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych. W Rzeczpospolitej Polskiej rośnie świadomość ekologiczna społeczeństwa i coraz szerzej uwzględnia się potrzeby ochrony środowiska naturalnego. Różnorodność kulturowa i przyrodnicza polskiej wsi może być traktowana jako szczególna wartość, godna zachowania i pielęgnacji. Obszary szczególnie narażone w rozumieniu dyrektywy 91/676 EWG W związku z wdrożeniem dyrektywy 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz. U. UE L 375 91/676/EWG z dnia 31.12.1991) *, wyznaczono obszary szczególnie narażone, w których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do wód należy ograniczyć. Jednocześnie trwają prace nad programami działań, które będą obowiązywać w wymienionych poniżej obszarach szczególnie narażonych. Tabela 3. Wykaz projektowanych obszarów szczególnie narażonych Region wodny GDAŃSK zlewnia dolnej Wisły WARSZAWA zlewnia środkowej Wisły Zlewnie, w których wyznaczono obszary szczególnie narażone rzek: Kotomierzycy, Strugi Żaki, jezior: Kornatowskiego, Płużnickiego, Wieczno Południowe Wieczno Północne rzek: Zgłowiączki, Sony i dopływu z Przedwojewa studni: w miejscowości Doba, Ludwin, Powierzchnia obszarów szczególnie narażonych km 2 % pow. RZGW 4) 689,0 1,96 1700,7 1,53 Gminy objęte zasięgiem obszarów szczególnie narażonych Pruszcz, Dobrcz, Lisewo, Stolno, Chełmno, Płużnica Bytoń, Osięciny, Radziejów,Ciechanów, Regimin, Opinogóra Górna, Gołymin Ośrodek, Sońsk, Giżycko, Ludwin, Komarówka Podlaska, Korytnica 4) Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej 18
SZCZECIN zlewnie dolnej Odry i Pomorza Zachodniego WROCŁAW zlewnia środkowej Odry GLIWICE zlewnie małej Wisły i górnej Odry POZNAŃ zlewnia Warty Przegaliny Duże, Pniewnik rzeki Płoni 1068,0 5,24 Barlinek, Pełczyce, Dolice, Stargard Szczeciński, Stargard miasto, Kobylanka, Przelewice, Warnice, Pyrzyce, Kozielice, Lipiany, Bielice, Banie, Gryfino, Stare Czarnowo, Szczecin miasto rzek: Orli, Rowu Polskiego Zbiornika Wód Podziemnych. GZWP 5) 327 wody podziemne w zlewniach rzek: Troji, Psiny i Cisek rzek: Kopli, Pogony, Dąbrówki, Samy, Olszynki, Samicy Stęszewskiej, Mogilnicy, Rowu Racockiego jezior: Chrzypskiego i Radziszewskiego 2823,3 7,20 280,0 3,40 1190,1 2,16 Góra, Wąsosz, Cieszków, Milicz, Żmigród, Krobia, Pępowo, Piaski, Pogorzela, Poniec, Kobylin, Koźmin Wielkopolski., Krotoszyn, Rozdrażew, Zduny, Rydzyna, Dobrzyca, Bojanowo, Jutrosin, Miejska Górka, Pakosław, Rawicz, Niechlów, Wąsosz, Szlichtyngowa, Wschowa, Gostyń, Krzemieniewo, Lipno, Osieczna, Święciechowa, Wielowieś, Pawonków, Lubliniec, Kalety, Miasteczko Śląskie, Tworóg Kietrz, Baborów, Polska Cerekiew Kleszczewo, Kostrzyń Wielkopolski., Kórnik, Swarzędz, Mosina, Poznań, Borek Wielkopolski., Koźmin Wielkopolski., Szamotuły Obrzycko, Czempiń, Duszniki, Dopiewo, Buk, Opalenica, Krzywiń, Śrem, Chrzypsko Walory kulturowe obszarów wiejskich Ze względu na tradycyjne metody produkcji i zagospodarowania terenu, krajobraz kulturowy wsi obfituje także w liczne, zachowane pierwotne układy przestrzenne, pojedyncze obiekty i zespoły o tradycyjnej zabudowie (kościoły, kaplice i cmentarze, obiekty przetwórstwa rolno-spożywczego, spichlerze, zespoły folwarczne i pałacowoogrodowe), a także zabytki archeologiczne. Ich zachowanie i wykorzystanie stanowi o wizerunku obszarów wiejskich a wraz z odnową oraz promocją tradycyjnych rzemiosł, kultury ludowej, obrzędów i muzyki, przyczynia się do podkreślania indywidualności i wyjątkowości poszczególnych obszarów. 1.3. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej Charakterystyka ludności na obszarach wiejskich Tradycyjna rodzina wiejska żyje zwykle w strukturach wielopokoleniowych. Gospodarstwa domowe, składające się z pięciu lub więcej osób, stanowią 29,7% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie 12,2%. 5) Główny Zbiornik Wód Podziemnych 19
W porównaniu z miastami, obszary wiejskie charakteryzują się większym odsetkiem dzieci i młodzieży. W tej sytuacji, zapewnienie odpowiedniego systemu oświaty oraz tworzenie nowych miejsc pracy na wsi jest szczególnie istotne. Należy również zaznaczyć, iż 42% mieszkańców wsi stanowi ludność w wieku powyżej 40 lat. Ze względu na niższy stopień mobilności grupa ta prawdopodobnie pozostanie na obszarach wiejskich. Tabela 4. Ludność Rzeczpospolitej Polskiej w 2002 r. Wyszczególnienie Ogółem Na obszarach wiejskich jako % ludności ogółem województwa 38230,1 38,2 Dolnośląskie 2907,2 28,6 Kujawsko-Pomorskie 2069,3 37,7 Lubelskie 2199,1 53,4 Lubuskie 1009,0 35,5 Łódzkie 2612,9 35,0 Małopolskie 3232,4 49,7 Mazowieckie 5124,0 35,6 Opolskie 1065,0 47,4 Podkarpackie 2103,8 59,5 Podlaskie 1208,6 41,1 Pomorskie 2179,9 21,9 Śląskie 4742,9 20,9 Świętokrzyskie 1297,5 54,1 Warmińsko-Mazurskie 1428,4 39,8 Wielkopolskie 3351,9 42,3 Zachodniopomorskie 1698,2 30,5 Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003. W strukturze ludności na obszarach wiejskich, według ekonomicznych grup wieku, w 2002 r. w porównaniu z 1996 r. odnotowano zmniejszenie liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) o 15% - do 3876,5 tys. osób. Zwiększyła się natomiast liczba ludności w wieku produkcyjnym o 5,6% - do 8455,9 tys. osób, w tym w wieku mobilnym (18-44 lata) o 4% - do 5680,6 tys. osób. Ponadto, zwiększeniu o 6,3% uległa także liczba osób w wieku poprodukcyjnym, która wynosiła 2286,7 tys. osób. Poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich W ciągu ostatniej dekady nastąpiła znacząca poprawa w zakresie wykształcenia. W 2002 r. odsetek osób z wykształceniem ponadpodstawowym wzrósł do 56% (z 39% w 1988 r.), w tym z wykształceniem wyższym do ponad 4%. Ponad dwukrotnie zmniejszył się na wsi odsetek osób bez wykształcenia. Wciąż jednak w porównaniu z odsetkiem mieszkańców miast posiadających wykształcenie ponadpodstawowe (73%), poziom ten jest niezadowalający. Brak łatwego dostępu młodzieży ze wsi do 20
szkół powoduje, że niespełna jedna czwarta ogólnej liczby studentów pochodzi z obszarów wiejskich. Niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, obok niekorzystnego wpływu na tempo modernizacji rolnictwa, zmniejsza możliwość szerszego rozwinięcia pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi jako alternatywnego zatrudnienia dla występujących nadwyżek siły roboczej. Tabela 5. Struktura wykształcenia ludności powyżej 15 roku życia w latach 1988 i 2002 Poziom wykształcenia 1988 r. 2002 r. miasta wieś miasta wieś Wyższe 9,4 1,8 13,7 4,3 Średnie lub policealne 31,8 13,1 38,6 22,4 Zasadnicze zawodowe 23,2 24,2 21,1 29,2 Podstawowe - ukończone 32,3 49,2 22,2 38,3 Podstawowe - 2,9 11,2 1,5 5,0 nieukończone lub bez wykształcenia szkolnego Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003. Zatrudnienie w rolnictwie W Rzeczpospolitej Polskiej notuje się znacznie wyższą niż w państwach UE-15 liczbę osób pracujących w rolnictwie. Po części wynika to z metodologii przy wyliczaniu osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych w Rzeczpospolitej Polskiej do osób pracujących zalicza się również osoby produkujące na własne potrzeby oraz pracujących na działkach rolnych o powierzchni od 0,1 ha do 1,0 ha użytków rolnych. Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego i Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r., liczba osób pracujących głównie w rolnictwie wyniosła 2192,9 tys. osób, co stanowi 16,5% ogólnej liczby osób pracujących. W układzie województw najwięcej osób pracujących w rolnictwie na obszarach wiejskich odnotowano w województwie lubelskim (34,2%), a najmniej w śląskim (3,8%). W państwach UE-15 udział pracujących w rolnictwie do ogółu pracujących wynosi średnio 4,5% (najwyższy w Republice Grecji 17%, najniższy w Królestwie Wielkiej Brytanii 1,6%). Tabela 6. Struktura ludności na obszarach wiejskich według źródeł utrzymania w latach 1996 i 2002 Utrzymujący się z dochodów z pracy (w %) Udział procentowy 1996 r. 2002 r. Wyłącznie w gospodarstwie rolnym 21,3 16,6 Głównie w gospodarstwie rolnym 2,2 2,0 Dodatkowo w gospodarstwie rolnym 33,5 14,8 Wyłącznie lub głównie w gospodarstwie rolnym 4,2 11,7 Wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła 7,7 15,8 Utrzymywani 30,5 38,9 Źródło: Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2003. 21