19. OBIEG WODY I MATERII W DORZECZU 1. Realizowane treœci podstawy programowej Przedmiot Realizowana treœæ podstawy programowej Chemia 5. Woda i roztwory wodne. Uczeñ: 7. proponuje sposoby racjonalnego gospodarowania wod¹ Geografia 3. Wybrane zagadnienia geografii fizycznej. Uczeñ: 7. rozpoznaje i opisuje w terenie formy rzeÿby powsta³e w wyniku dzia³ania czynników rzeÿbotwórczych. 7. Regiony geograficzne Polski. Uczeñ: 6. wykazuje znaczenie gospodarcze Morza Ba³tyckiego oraz przyczyny degradacji jego wód 2. Kszta³cone kompetencje kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne, umiejêtnoœæ uczenia siê, porozumiewanie siê w jêzyku ojczystym. 3. Cele zajêæ blokowych objaœnienie obiegu wody w zlewni, wyró nienie procesów geologicznych, które zachodz¹ w poszczególnych odcinkach biegu rzeki, wyjaœnienie wp³ywu obiektów znajduj¹cych siê na terenie zlewni na jakoœæ wód rzeki/ morza, wykonanie modelu zlewni/dorzecza. 4. Oczekiwane osi¹gniêcia ucznia strona 186 Po zakoñczeniu zajêæ uczeñ: opisze obieg wody w przyrodzie, wykorzystuj¹c wykonany model, wska e na modelu: dzia³ wodny, dorzecze/zlewniê, dolinê rzeczn¹, dop³yw rzeki (prawy, lewy), zdefiniuje te pojêcia, przyporz¹dkuje procesy geologiczne do odcinków biegu rzeki, wyjaœni wp³yw zlewni na jakoœæ wody w rzece/morzu.
5. Wykaz pomocy dydaktycznych Lp. Pomoce dydaktyczne do przeprowadzenia eksperymentu Iloœæ sztuk/grupê 1 podstawka, np. aluminiowa taca, na której bêdzie budowany model 1 2 folia spo ywcza do po³o enia na powierzchni modelu, która bêdzie imitowa³a powierzchniê zlewni 3 materia³ do wype³nienia modelu, np. styropian, gazety, masa papierowa lub masa solna 4 ma³a konewka lub butelka ze zraszaczem (do imitowania opadów deszczu) 1 oko³o 0,25 m 3 1 5 cerata/papier do przykrycia sto³ów 1 6 du a miskê lub wiaderko do wylania wody po wykonaniu doœwiadczeñ Inne materia³y przygotowane przez nauczyciela 1 ma³e kulki styropianu lub waty pomalowane na kolor czerwony 2-4 2 grube pisaki do malowania na folii w ró nych kolorach 2 3 zdjêcia przedstawiaj¹ce: kszta³t doliny rzecznej w ró nych odcinkach biegu rzeki, górny odcinek rzeki górskiej z wyraÿnym dzia³em wodnym, ujœcia rzeczne. 1 zestaw na klasê 4 rzutnik, komputer, ekran do przedstawienia zdjêæ 1 zestaw na klasê 6. Proponowany przebieg zajêæ z rozliczeniem czasowym Lp. Opis kolejnych dzia³añ Uwagi do realizacji dla nauczyciela (rysunki, schematy, fotografie, linki do WWW itp.) Czas trwania w min 1 Podzia³ klasy na grupy, przygotowanie stolików do pracy. Podziel uczniów na grupy 2 4 osobowe. Ze wzglêdu na u ywanie wody, stoliki lepiej przykryæ foli¹ lub papierem. 2 Zapoznanie uczniów z tematem zajêæ. Zapoznaj uczniów z zadaniami do wykonania, okreœl warunki zaliczenia zajêæ. 3 2 strona 187
3 W prowadzenie: 1. zdefiniowanie pojêcia zlewnia / dorzecze, 2. zdefiniowanie pojêcia dzia³ wodny. 4 Omówienie dzia³alnoœci rzeÿbotwórczej rzeki wzd³u jej biegu. ad. 3.1. Przedstaw uczniom zlewniê tej samej rzeki (np. rzeki w pobli u szko³y) na mapach o ró nej skali, jeœli jest taka mo liwoœæ równie w programie Google Earth, tak aby przedstawiæ zale noœci miêdzy zlewniami kolejnego rzêdu. Po ogl¹dniêciu zdjêæ przedstawiaj¹cych zlewniê/ dorzecze, poleæ uczniom sformu³owanie definicji tego terminu. ad.3.2. Na postawie zdjêæ przedstawiaj¹cych grañ oddzielaj¹c¹ 2 dorzecza uczniowie mog¹ sformu³owaæ definicjê dzia³u wodnego. Przedstaw uczniom zdjêcia przedstawiaj¹ce dolinê rzeczn¹ w odcinku górnym, œrodkowym i dolnym, poproœ ich o omówienie, które procesy geologiczne (erozja wg³êbna, wsteczna, boczna, transport, akumulacja) wystêpuj¹ w ró - nych odcinkach biegu rzeki. 5 10 5 Wykonanie modelu (karta pracy). Rozdaj uczniom karty pracy, uzupe³nij brakuj¹ce pomoce do wykonania modelu. Uczniowie wykonuj¹ model dorzecza wg instrukcji. 6 Przedstawienie obiegu wody w zlewni. Ka da grupa imituje opad deszczu na modelu zlewni za pomoc¹ konewki lub butelki ze zraszaczem. Obserwuje sp³yw wody i tworzenie siê jezior (retencja). Jedna z osób w grupie omówi doœwiadczenie. 40 2 strona 188
7 Przedstawienie migracji zanieczyszczeñ w zlewni. PodejdŸ do ka dej z grup, po³ó na powierzchni modelu kolorowe kulki z waty lub styropianu imituj¹ce zanieczyszczenia/œcieki, uczniowie bêd¹ obserwowaæ migracjê zanieczyszczeñ w obrêbie zlewni. Jedna z osób w grupie omówi doœwiadczenie. 5 8 Wykonanie æwiczeñ (karta pracy). 10 9 Prezentacja wykonanych modeli. Uczniowie wêdruj¹ po klasie i ogl¹daj¹ modele wykonane przez inne grupy. 10 Wype³nienie ankiety, karty samooceny ucznia, analiza kosztów przeprowadzenia æwiczenia. 11 Przedstawienie uczniom tematu nastêpnych zajêæ. Sprz¹tanie sali. 5 5 3 minut Ca³kowity czas trwania jednostki 90 7. Obudowa do zajêæ blokowych Karta pracy dla grupy (za³¹cznik 1). 8. Literatura uzupe³niaj¹ca, zalecana, podrêczniki i artyku³y: Flis J., Szkolny s³ownik geograficzny, WSiP, Warszawa (wydanie dowolne). Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z., 2010, Hydrologia ogólna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Che³micki W., 2001, Woda zasoby, degradacja, ochrona, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. strona 189
9. Karta pracy grupy Nazwisko i imiê: 1.. 2.. 3.. 4.. Obieg wody i materii w dorzeczu. 1. Celem zajêæ jest uporz¹dkowanie wiadomoœci na temat obiegu i migracji zanieczyszczeñ w zlewni, wskazanie odcinków biegu rzeki oraz procesów geologicznych, które kszta³tuj¹ dolinê rzeczn¹, wykonanie modelu przedstawiaj¹cego obieg wody i materii. 2. Wykonajcie model przedstawiaj¹cy dorzecze rzeki g³ównej. Do wykonania modelu mo ecie u yæ ró nych materia³ów, np. masy papierowej, styropianu. Model wykonajcie na podstawce tak, aby sp³ywaj¹ca w trakcie doœwiadczeñ woda nie zala³a sto³u. Pamiêtajcie o zachowaniu typowych cech ukszta³towania terenu dorzecza: a. wyraÿny dzia³ wodny stanowi¹cy granicê dorzecza, b. spadek koryta rzecznego najwy szy w górnym biegu rzeki, c. szerokoœæ koryta rzecznego i doliny najwiêksza w dolnym odcinku biegu rzeki. wykonajcie minimum dwa dop³ywy, mo ecie równie ukszta³towaæ tak pod³o e, aby mog³o powstaæ jezioro. Po ukszta³towaniu powierzchni terenu mo ecie przykryæ model foli¹, co u³atwi sp³yw wody. Na wykonanym modelu zaznaczcie pisakami dzia³ wodny ograniczaj¹cy dorzecze rzeki g³ównej oraz dzia³ wodny jednego z jej dop³ywów. 3. Polejcie model wod¹, imituj¹c opad deszczu w ró nych czêœciach dorzecza. Obserwujcie kierunki sp³ywu wody, po³o enie tworz¹cych siê jezior. 4. Nauczyciel po³o y na obszarze dorzecza kolorowe kulki, imituj¹ce emitowane zanieczyszczenia (œcieki). Ponownie sprowadÿcie deszcz i obserwujcie migracjê zanieczyszczeñ wraz z wod¹. strona 190
Æwiczenie nr 1. Uzupe³nij rysunek, wpisuj¹c w odpowiednie miejsca elementy obiegu wody. Æwiczenie nr 2. Które z przedstawionych na rysunku elementów obiegu wody mo ecie zademonstrowaæ na wykonanym modelu? a) b) Æwiczenie nr 3. Rysunek przedstawia dolinê rzeki. Rys. na podstawie: Makowska D., Podrêcznik do geografii fizycznej dla szko³y œredniej, 1998, WSiP, Warszawa. strona 191
Uzupe³nij tabelê wpisuj¹c: odcinek biegu rzeki: dolny, œrodkowy, górny, cyfrê odpowiadaj¹c¹ przekrojowi doliny, typowemu dla danego odcinka biegu rzeki: 1, 2, 3. procesy geologiczne: akumulacja, erozja boczna i akumulacja, erozja wg³êbna. odcinek biegu rzeki przekrój doliny rzecznej dominuj¹ce procesy geologiczne A B C S OWNICZEK (jeœli chcesz, mo esz z niego skorzystaæ) Dop³yw prawy/lewy okreœla siê przyjmuj¹c, e jesteœmy zwróceni twarz¹ w dó³ biegu rzeki. Dorzecze ca³y obszar z którego wody powierzchniowe sp³ywaj¹ do rzeki g³ównej lub jej dop³ywów. Dzia³ wodny linia umowna oddzielaj¹ca poszczególne dorzecza. Obszar bezodp³ywowy obszar, zag³êbienie terenu, otoczony dzia³em wodnym. Rzeki p³yn¹ce w jego obrêbie nie maja po³¹czenia z oceanem. Rzeka g³ówna rzeka uchodz¹ca do morza lub jeziora, nie bêd¹ca dop³ywem innej rzeki. Sysytem rzeczny rzeka g³ówna wraz z wszystkimi jej dop³ywami (bezpoœrednimi i poœrednimi). Ujœcie miejsce, gdzie rzeka wpada do oceanu, morza, jeziora lub do innej rzeki. Mo e byæ lejkowate (estuarium) lub deltowe. Zlewisko obszar, po którym p³yn¹ rzeki z dop³ywami, wpadaj¹ce do tego samego morza. Zlewnia czêœæ dorzecza do okreœlonego miejsca, np. zlewnia Wis³y do ujœcia Sanu (San jest prawym dop³ywem Wis³y). ród³o wyraÿny wyp³yw wód podziemnych na powierzchnie terenu. Lp. Pomoc dydaktyczna do przeprowadzenia eksperymentu Iloœæ sztuk Cena jednostkowa Cena ³¹czna 1 ksero karty pracy 1 (4 str.) 10 gr 0,4 2 materia³ do wykonania modelu ( styropian, papier, folia) ok. 0,25 m 3 2z³ 2 strona 192 3 cerata 1 4 4 Suma kosztów 6,40
Oszacowanie kosztów pracy Lp. Zadanie Czas wykonania (h) Liczba osób ¹cznie osobogodzin pracy Cena osobogodziny pracy (z³) Koszt (z³) 1 Wykonanie modelu. 0,67 2 4 1,33 2,66 15 19,95 39,9 2 Wykonanie æwiczeñ. 0,17 2 4 0,33 0,66 15 4,95 9,9 3 Wykonanie doœwiadczeñ. 4 Przygotowanie sali, posprz¹tanie po zajêciach. 0,12 2 4 0,24 48 15 3,6 7,2 0,08 2 4 0,16 0,33 15 2,4 4,9 Suma: 30,9 42,1 Zaproponuj, w jaki sposób mo na zmniejszyæ koszty eksperymentu: strona 193
10. Ankieta ewaluacyjna zajêæ Lp. Pytanie do ucznia Tak Raczej tak Trudno powiedzieæ Nie Zdecydowanie nie 1 Czy wymienisz elementy obiegu wody w przyrodzie? 2 Czy rozró nisz przekroje dolin rzecznych, typowe dla odcinka górnego, œrodkowego, dolnego biegu rzeki? 3 Czy wyjaœnisz wp³yw emisji œcieków w zlewni na jakoœæ wód rzeki/morza? 4 Czy zadania nie by³y dla ciebie zbyt ³atwe? 5 Czy na dzisiejszych zajêciach nauczy³eœ siê czegoœ nowego? 6 Je eli uwa asz, e mo na coœ zmieniæ, ulepszyæ w tych zajêciach, napisz tutaj: 11. Karta samooceny ucznia Okreœl w procentach wk³ad pracy ka dego uczestnika waszej grupy w poszczególnych æwiczeniach. Rodzaj czynnoœci Ja... Wykonanie æwiczeñ Wykonanie modelu Omówienie doœwiadczenia strona 194