Arkadiusz Koperkiewicz

Arkadiusz Koperkiewicz Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich Badania archeologiczne średniowiecznego cmentarzyska w Bezławkach przeprowadzono w dniach 4 24 lipca 2010 r. Stanowisko nr XV (AZP 19 69/56) w Bezławkach położone jest na działce nr 56, obręb Bezławki, będącej własnością Gminy Reszel. Jest to trójkątny nieużytek w południowo-wschodniej części wsi, przy charakterystycznym ostrym zakręcie i skrzyżowaniu dróg. W części północnej tego terenu znajduje się ogrodzony, drewniany krzyż, a we wschodniej studnia. Wieś Bezławki położona jest ok. 14 km na południowy-zachód od Kętrzyna, w połowie drogi pomiędzy miejscowościami Święta Lipka i Wilkowo (ryc. 1). Geograficznie obszar ten sytuuje się na Pojezierzu Mazurskim, na pograniczu regionów Krainy Wielkich Jezior od wschodu i Pojezierzem Mrągowskim od południa i zachodu (Kondracki 1972, s. 202 220). W południowej części wsi przepływa rzeka Dajna, lewy dopływ Gubra (ryc. 1, 2, 3). W okresie plemiennym terytorium to zamieszkiwało pruskie plemię Bartów. Toponomastycznymi śladami dość intensywnego zasiedlenia są charakterystyczne nazwy miejscowości z końcówką -lauken dziś -ławki, jak np. Wopławki, Sterławki, Kiemławki, Muławki etc. Znajdujący się nad Dajną gród w Bezławkach stanowił ważny ośrodek osadniczy na terytorium Bartów. Zlokalizowany był na pograniczu z Galindią i skomunikowany prawdopodobnie drogą wodną z oddalonym o 10 km galindzkim grodem w Czarnym Lesie. O randze ośrodka świadczą liczne i spektakularne znaleziska z okresu poprzedzającego kolonizację krzyżacką (Nowakiewicz 2002, s. 316). Badania archeologiczne w Bezławkach, prowadzone z ramienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego i kierowane przez autora niniejszego tekstu, rozpoczęto w 2008 r. Powodem zainicjowania prac był remont i konserwacja wieży kościoła w Bezławkach, który jest filią Parafii Rzymsko-Katolickiej p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wilkowie, pow. kętrzyński. Pośród obiektów wpisanych do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego stanowi pozycję szczególną. Jest to bowiem jedyny przykład strażnicy krzyżackiej typu Wildhaus, która poprzez fakt jej adaptacji na cele sakralne przetrwała w stosunkowo dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Założenie powstało w końcu XIV w. Składa się z domu głównego i obszernego Pruthenia, 2011, t. VI, s. 281 301

282 Arkadiusz Koperkiewicz dziedzińca otoczonego murem obronnym, z którego pozostały dolne partie wykonane z kamienia. Zamiana warowni na świątynię w XVI w. spowodowała utworzenie wokół niej przykościelnego cmentarza, który służył mieszkańcom jeszcze w drugiej poł. XX w. Wieżę kościelną dostawiono dopiero w pierwszej poł. XVIII w. Początkowo prace archeologiczne miały na celu rozpoznanie układu stratygraficznego w obrębie dziedzińca kościoła i stanu zachowania ewentualnych reliktów związanych z funkcjonowaniem zamku. W literaturze przedmiotu zamek funkcjonował jako modelowy przykład najmniejszego typu założenia krzyżackiego, oparty na rysunkowej rekonstrukcji Steinbrechta. Okazało się, że rekonstrukcja ta, nie poparta nigdy głębszymi badaniami, nie odpowiada rzeczywistości nawet w zakresie dokumentacji zachowanej substancji zabytkowej. W związku z powyższym prace kontynuowano w kolejnych sezonach 1. Wyniki tych prac są przedmiotem osobnego opracowania (Koperkiewicz 2008, 2009, 2010; Brillowski, Koperkiewicz 2010). Najstarsze przekazy źródłowe o Bezławkach pochodzą z 1356 r. i dotyczą lokalizacji nad rzeczką Dajną młyna wodnego z jednym kołem. Nadał go komtur bałgijski Johan Schindekopf niejakiemu Henikinowi z Gierdaw wraz z 6 morgami ziemi. Wieś Bauselawke lokowano w 1371 r. Przywilej lokacyjny wystawił komtur bałgijski Ulryk Fricke (Haftka 1999, s. 37). Około 1370 r. zakon krzyżacki zakończył pierwszy etap kolonizacji Wielkiej Puszczy (Wildnis) 2. W okresie ekspansji państwa krzyżackiego tereny południowo-wschodniej części Prus były słabo zaludnione. Dopiero po 1370 r. ustalono południową granicę Warmii. Punktem wyjścia do dalszej ekspansji w kierunku północno-wschodnim było założenie linii zamków w Gierdawach, Barcianach, Sątocznie i Kętrzynie, ustalenie wschodniej granicy z Warmią i podział części puszczy między komturstwa bałgijskie, pokarmińskie i królewieckie. Za regulacje odcinka północno-wschodniego odpowiedzialny był Werner von Orseln. Wokół nowo powstałych ośrodków rozwijało się osadnictwo wojskowe, czy nawet wsie chłopskie, jak w okolicy Sątoczna (Długokęcki 2007, s. 185). Na odcinku pomiędzy Kętrzynem, a Rynem akcję kolonizacyjną prowadzili komturzy z Bałgi. Sieć niewielkich osad służebnych miała zapewnić osłonę większych skupień osadniczych od litewskich najazdów (Biskup 2008, s. 208 209). Prężna akcji osadnicza i umacnianie się krzyżaków na zajmowanym terenie spowodowało jednocześnie wzrost oporu ze strony litewskiej. Z akcją kolonizacyjną peryferyjnych obszarów państwa krzyżackiego należy być może łączyć wzniesienie strażnicy w Bezławkach. Była ona wpisana w linię warowni osłaniających granice państwa od wschodu (Pisz, Ełk, Okartowo, Szestno, Ryn, Giżycko, Kętrzyn, Węgorzewo, Barciany), stojąc na przedpolu granicznej z Litwą puszczy i Krainy Wielkich Jezior. Istotne znaczenie dla pogranicznej strażnicy miała jej lokalizacja na niedostępnym wyniesieniu o okrężnej ekspozycji. Ze wzgórza rozciąga się wi- 1 2 Badania finansowane były ze środków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, dotacji MKiDN, oraz grantu badania własne UG. Nazwę tę przyjęto dla określenia terytorium zamieszkałego wcześniej przez Sasinów i Galindów.

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 283 dok okolicy na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów. Warownie przygraniczne były bazami wypadowymi do organizacji wypraw zmierzających do podboju Litwy. Nie ma jednak pewności czy przypuszczenia dotyczące wcześniejszej strażnicy drewnianej nie dotyczą zagospodarowania grodziska pruskiego i czy w odniesieniu do obiektu murowanego była to adaptacja wcześniejszego założenia jak to się utarło w literaturze (Haftka 1999, s. 36). Jeżeli przypuszczenia te są prawdziwe to nie wykluczone, że wczesne krzyżackie założenie należałoby lokalizować nie na miejscu dzisiejszego wzgórza zamkowego lecz na obszarze grodziska pruskiego położonego bezpośrednio nad Dajną, w odległości ok. 1 km na wschód od zamku. Tutaj prawdopodobnie, było pierwotne centrum wsi. Jak dotąd na zamkowym wzgórzu nie natrafiono na jakiekolwiek ślady mogące świadczyć o wcześniejszej, drewnianej zabudowie. Na podstawie badań radiowęglowych stwierdzono wszakże, że istnieje warstwa datowana na XII w. 3 Na podstawie wykonanych analiz drewna ustalono, że zamek murowany wzniesiono ok. 1377 r. 4 Według ustaleń Agatona Harnocha, proboszcza z Nidzicy, który zestawił źródła historyczne dotyczące poszczególnych parafii ewangelickich, kościół w Bezławkach funkcjonował jeszcze przed reformacją. Należał do archiprezbiteriatu w Reszlu. W 1480 r. wymieniany jest niejaki Johannes Falk, który inwestował w dobrach kościoła bezławeckiego. Za czasów Hennenbergera ok. 1583 r. kościół w Beyselauken urządzono w tamtejszym zamku (Harnoch 1890, s. 228 229). Taka data zamiany kościoła na zamek pojawia się w większości publikacji, ale chodzi prawdopodobnie o urządzenie świątyni protestanckiej. Niektórzy autorzy wskazują na rok 1513 jako ten kiedy przystosowano zamek na potrzeby kościoła jeszcze katolickiego. Pojawia się on w podręczniku A. Czybory (1928, s. 105), potem u H. Domańskiej (1957) i M. Haftki (1999). Jest to bardzo istotne ustalenie, ponieważ adaptacja zamku na kościół wiąże się zapewne z relokacją cmentarza. Brak jest pewnych danych kiedy zarzucono posługę w drewnianym kościele wiejskim i co się z nim stało. Najsłynniejszym mieszkańcem zamku był książę Świdrygiełło rezydujący w Bezławkach w latach 1402 1404. To dzięki niemu właśnie dom w Bezławkach po raz pierwszy wymieniono w źródłach historycznych. Są to rejestry wydatków kierowanych na jego utrzymanie. Z późniejszych czasów zachowały się lustracje kościoła mówiące, że znajdowały się w nim sprzęty liturgiczne pochodzenia wschodniego, a w ołtarzu obraz Maryi z Dzieciątkiem z czterema aniołami po rogach. Greckie litery zapisu imienia Maria (ΜΡ ΘΥ) na obrazie sugerują, że pochodził on z kręgu bizantyńskiego. Niektórzy historycy przyjmują, że przedmioty te stanowiły część uposażenia miejscowej świątyni przez Świdrygiełłę. Mogło to jednak dotyczyć uposażenia kościoła we wsi. Gdyby przyjąć za słuszny ten tok rozumowania to świątynia ta, a wraz z nią przykościelny cmentarz funkcjonowały przez okres ok. 140 lat (1371 1513). Zapewne trwało to jeszcze dłużej, czyli od poł. XIV w., ponieważ sama lokacja wsi w 1371 r. musiała 3 4 Badania 14 C w Poznańskim Laboratorium Węglowym wykonał prof. Tomasz Goslar. Badania dendrochronologiczne wykonał prof. Tomasz Ważny.

284 Arkadiusz Koperkiewicz być zwieńczeniem akcji kolonizacyjnej, a wyznaczenie miejsca chrześcijańskiego kultu mogło być jedną z pierwszych inwestycji 5. Przyczyną podjęcia prac sondażowych na cmentarzysku było odnajdowanie fragmentów kości ludzkich na obrzeżach wiejskiego boiska. Plac sportowy powstał na terenie zniwelowanym w drugiej poł. XX w., położonym w bezpośrednim sąsiedztwie wczesnośredniowiecznego grodziska (stanowisko I, AZP 19 69/1). Na szczątki ludzkie natrafiano także na trójkątnym nieużytku leżącym przy skrzyżowaniu dróg Bezławki Wilkowo Wanguty. W 2000 r. badania położonego obok grodziska wczesnośredniowiecznego prowadziła Ekspedycja Galindzka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przypuszczano, że część zniszczonego budową boiska terenu mogła być podgrodziem, gdzie od niepamiętnych czasów znajdowano ludzkie szczątki (Nowakiewicz 2000, Nowakiewicz, Rzeszotowska-Nowakiewicz 2001). Na tej podstawie założono, że może to być cmentarz, usytuowany wokół pierwszego kościoła wiejskiego funkcjonującego do czasów adaptacji zamku. Głównym celem badań była weryfikacja tej tezy i ewentualne rozpoznanie niezniszczonego fragmentu terenu, gdzie mogły znajdować się dalsze pozostałości cmentarza, ustalenie jego chronologii, a także próba ustalenia lokalizacji samego kościoła, na temat której nie zachowały się ani źródła pisane, ani miejscowa tradycja. Położenie nad Dajną grodziska, później młyna krzyżackiego i znajdowane w pobliżu szczątki ludzkie mogły być wskazówką, że tam właśnie należałoby upatrywać głównego centrum osadniczego wsi w czasach średniowiecza. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności autor nabył na aukcji rękopis opracowania dziejów wsi i kościoła w Bezławkach z lat pięćdziesiątych XX w. Jego autorem był Otto Zander architekt urodzony w Bezławkach, a po wojnie mieszkający w Bremie. Na sporządzonej przez niego mapie, obrazującej rozplanowanie wsi przed II wojną światową, w południowo-wschodnim krańcu trójkątnej działki przy rozstajach dróg oznaczona jest domniemana lokalizacja kościoła (ryc. 4). Obok zaznaczone są nadto budynki wiejskiej remizy strażackiej (Spritzenhaus). Na przeciw stał budynek wiejskiej gospody, zachowany dość dobrze jeszcze w 2009 r., obecnie całkowicie rozebrany. W tekście brak jest jakiejkolwiek informacji o starym kościele, natomiast obok strzałki znajduje się krótki komentarz, że jest to pierwszy kościół drewniany, który spłonął, dosł.: 1. Kirche in Holz (abgebr.). Żyjąca współcześnie, wychowana w Bezławkach i uczęszczająca do przedwojennej szkoły pani Idyta Adamczyk, również nie miała wiedzy o lokalnej tradycji na temat lokalizacji starego kościoła. Przed II wojną było to miejsce zabaw i festynów (m.in. tzw. maibaum). Trudno stwierdzić skąd Zander zaczerpnął informację na temat lokalizacji kościoła. Ze względu jednak m.in. na obserwowane pozostałości cmentarzyska, lokalizacja kościoła w tym miejscu ma dobre uzasadnienie. Obszar badań jest obecnie gminnym nieużytkiem porośniętym całkowicie trawą i niewielkimi krzewami. W nieodległej przeszłości był dzierżawiony i użytkowany 5 Potwierdzają to badania cmentarzyska przeprowadzone w 2011 r., gdzie odsłonięto pochówki datowane monetami z pierwszej poł. XIV w.

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 285 rolniczo co widać na fotografiach lotniczych z lat dziewięćdziesiątych XX w. Ziemia wzruszana była do głębokości ok. 30 cm. Użytkownik terenu, Pan Jan Lutyk, nie natrafiał w trakcie uprawy na żadne zabytki, ani szczątki ludzkie. Jak wspominał jednak, znajdowano je później, w trakcie prowadzenia przez działkę głębokich wykopów telekomunikacyjnych. Początkowo wytyczono wykop sondażowy o wymiarach 5x5 m, który zorientowano wg stron świata na podstawie kompasu. Założono lokalną siatkę pomiarową, dla której przyjęto koordynaty (lewy, dolny narożnik od strony SW) x 100; y 200. Kiedy odsłonięto pierwsze szkielety, potwierdzono istnienie stanowiska i włączono je do centralnej ewidencji WKZ w Olsztynie, wykonano mapę warstwicową oraz ustabilizowano punkty siatki arowej 6. Pomiary wysokościowe prowadzono w oparciu o rzedną wysokości, ustaloną na wierzchołku betonowego słupa tp, o wartość bezwzględnej 113,35 m. n.p.m (ryc. 4). Eksplorację prowadzono ręcznie. Pierwszą warstwę darniny do głębokości 20 cm wycięto szpadlem i odłożono na pryzmy, aby ponownie ją ułożyć po zasypaniu wykopu. Warstwa próchnicy na stanowisku zalegała do głębokości ok. 30 cm od powierzchni. Znajdowano w niej takie przedmioty jak np. rozdrobnione fragmenty cegieł, kości zwierzęce, nieokreślone przedmioty żelazne i gwoździe, pojedyncze fragmenty kości ludzkich oraz nieliczne fragmenty ceramiki siwej. Na głębokości ok. 35 cm podłoże stawało się niejednolite. W centralnej części wykopu pojawiły się jaśniejsze regularne struktury wskazujące na miejsca lokalizacji pochówków. Na tym poziomie wykonano pierwszy plan wykopu, obserwując jednocześnie układ nawarstwień na profilach. Z uwagi na to, że zarysy grobów nie były jeszcze wyraźnie czytelne dalszą eksplorację prowadzono warstwami mechanicznymi, na całej powierzchni obszaru badań. Pod warstwą próchnicy zalegał poziom ciemnobrunatnej zbitej gleby o miąższości ok. 15 cm. Były to relikty gleby kopalnej (pierwotnego humusu) i poziom z którego można było obserwować wkopy pochówków. Podłoże calcowe w postaci jasnożółtego piasku o drobnych frakcjach uziarnienia odsłonięto na głębokości ok. 45 cm od powierzchni. Dopiero na poziomie stropu tej warstwy wyraźnie zarysowywały się poszczególne obiekty. Większość miała kształt prostokątny co wskazywało na obecność grobów ludzkich. W części wschodniej widoczne były jamy grobowe wkopywane w starsze. W części zachodniej zarysy jam były mniejsze i mniej regularne, co z kolei sugerowało obecność pochówków dziecięcych. Stosowano ciągły system rejestracji warstw, nadając w pierwszej kolejności numer dla wypełniska obiektu, a następnie dla jego wkopu. Z chwilą odsłonięcia szkieletu przydzielano także numer grobu. Od chwili identyfikacji obiektów prowadzono eksplorację stratygraficzną. W narożniku SW odsłonięto niewielki fragment kamienno-ceglanego fundamentu z zastosowaniem wapiennej zaprawy. Znajdował się on bezpośrednio nad pochówkiem nr 4 i pochodził zapewne z czasów nowożytnych. Rozpoczęto eksplorację grobów, które rysowały 6 Mapę wykonał geodeta, dr inż. J. Miałdun z Zakładu Fotogrametrii i Teledetekcji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

286 Arkadiusz Koperkiewicz się w pełnym zarysie w centralnej części wykopu (groby nr 1, 3, 5, 6) oraz pochówku dziecięcego (grób nr 2) w części SW. Nie rozpoczynano eksploracji grobów, których większa część wykraczała poza granicę wykopu. Łącznie odsłonięto i zadokumentowano sześć grobów (ryc. 6). Po wykonaniu podstawowej dokumentacji szkielety w stanie nienaruszonym pozostawiono w tym samym miejscu, zakryto materiałem izolacyjnym i na powrót zasypano. Materiał zabytkowy Zabytki znajdowane luzem na powierzchni stanowiska i w poziomie próchnicy nie były liczne (ryc. 7). W inwentarzu polowym zanotowano 29 pozycji z czego 11 dotyczy znalezisk monet. Najstarszymi zabytkami są monety z drugiej poł. XIV w. Pozostałe kategorie zabytków to pojedyncze znaleziska takich przedmiotów jak metalowy odważnik, narzędzie ciesielskie, fragment fajansowej fajki z XVIII w., sprzączka brązowa do butów lub odzieży (prawdopodobnie XVIII w.), kula do muszkietu o średnicy 1 cm i bliżej nieokreślone przedmioty z żelaza. Wyjątkowym przedmiotem jest brązowa aplikacja pasa z minuskułą gotycką, znaleziona bez kontekstu, w zasypisku wykopu (ryc. 7f ). Ma ona wymiary ok. 2,4x1,8 cm. Na jednym z krótszych boków znajdują się dwa otworki do nitów, po przeciwnej stronie ta część jest uszkodzona. Trudno osądzić czy jest to zguba czy intencjonalny podarunek. Wydaje się, że zabytek wiązać należy z cmentarzyskiem jako pochodzący ze zniszczonego grobu, a na podstawie kształtu litery/liter datować go można na XIV/ XV w. Na aplikacji wytłoczony jest minuskułą gotycką inicjał przypominający w zależności od ustawienia literę M lub ave. Jest to litera, której w symbolice średniowiecza przypada rola szczególna. Najczęściej jest ona skrótem od słowa Minne czyli miłość lub Maria. Znaczenie tego symbolu można łączyć z miłością dworską lub wątkiem dewocyjnym. Z kultem Marii Panny może łączyć się zarówno pojedyncza literka M jak również zestawienie AVE, AM (Ave Maria) czy YS ( Jezus). W przypadku aplikacji z Bezławek prawidłowa wydaje się interpretacja napisu jako inwokacji ave. Według specjalisty w zakresie średniowiecznej epigrafiki, prof. Andrzeja Kowalskiego z Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego, artefakt bezławecki jest fragmentarycznie zachowany i zawiera minuskułową inskrypcje gotycką ave w zapisie aue z częściowo uszkodzoną literką a. W Polsce tego typu aplikacje to rzadkość. Bliskie analogie do tego typu ornamentu i kroju liter odnajdujemy na ażurowych okuciach pasów rycerskich w Europie środkowowschodniej. Dewizy i symbole religijne były umieszczane na widocznej części pasa, ale także w miejscach ukrytych. Mogły być ozdobą garnituru wyposażenia lub stroju, ale miały również strzec i zapewniać pomyślność właścicielowi (Wachowski 2005, s. 152, ryc. 5b, 7c). Z uwagi na kontekst znaleziska w Bezławkach bardziej chyba prawdopodobną jest jego funkcja dewocyjna. Jest to przypuszczalnie odniesienie maryjne, czy może wręcz bezpośrednie odwołanie do Patronki Zakonu. Na osobną uwagę zasługują bardzo nieliczne znaleziska ceramiki. W warstwie próchnicy nr 1 oraz w zalegającym niżej poziomie podglebia znaleziono łącznie

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 287 ok. 50 fragmentów ceramiki średniowiecznej i nowożytnej. W większości były to fragmenty mocno rozdrobnione i mało charakterystyczne, bez większego znaczenia dla ustaleń chronologicznych. Pojedyncze fragmenty średniowiecznej ceramiki siwej (XIV/ XV w.) znajdowane były w jamach grobowych (ryc. 7b). W jednym przypadku był to wylew naczynia. Kontekst ich znalezienia pozwala przypuszczać, że były deponowane intencjonalnie. Niewielka liczba przebadanych grobów nakazuje jednak ostrożność w interpretacji. Większość znalezionych luzem przedmiotów zabytkowych pochodzi z czasów nowożytnych i dostała się do ziemi przypadkowo. Monety pruskie i niemieckie nie dziwią wobec pobliskiego usytuowania gospody i placu zabaw. Zabytki średniowieczne takie jak monety i aplikacja pasa wiązać zapewne trzeba z istniejącymi tu w średniowieczu cmentarzem i kościołem. Mogą też pochodzić ze zniszczonych grobów. Jeżeli chodzi o znajdowane podczas badań w Bezławkach monety, głównie brakteaty, to starsze chronologicznie są te z cmentarzyska 7. W opinii Profesora Borysa Paszkiewicza najstarszy numizmat to zniszczony fenig pruski typu Tarcza z krzyżem I z drugiej dekady XIV w. (inw. 13/10); monety te utrzymywały się jednak w obiegu do schyłku XIV w. Wrażliwymi datownikami nie są też kolejne znalezione monety, fircheny anonimowe (inw. 11/10, 20/10,). Bito je w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIV w. przez wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode, a w obiegu pozostawały do roku 1415. Oba rodzaje monet znajdywane są dość licznie na terenie średniowiecznych Prus. W kolejności chronologicznej następne są trzy fenigi typu Orzeł I z przełomu wieków XIV i XV (inw. 5, 7, 21/10). Typ Orzeł I również nie jest rzadki, ale z reguły reprezentują go bardzo późne, uproszczone odmiany fenigów z prawie czystej miedzi, bitych w latach 1412 1415. W Bezławkach jednakże nie mamy takich monet, a tylko znacznie rzadszą odmianę z dwunitkowym krzyżem. Fenigi tej emisji zastąpiły w obiegu, w ostatnich latach XIV w., monety z pierwszej połowy tego stulecia. Wydaje się więc, że na cmentarzysku z początkiem depozycji monet mamy do czynienia w 9. lub 10. dekadzie XIV w. Po fenigach z orłem na cmentarzysku występuje już tylko jedna moneta, najprawdopodobniej szwedzka. Brakteaty z głową królewską w kręgu bałtyckim wywodzą się z Lubeki, a poza emisją szwedzką, rozpoczętą w latach sześćdziesiątych XIV w., znane są też ich naśladownictwa północnoniemieckie, nie zawsze łatwe do odróżnienia, ponieważ spotykane są także na terenie Szwecji. Brak promieni na zewnątrz wału otokowego i forma królewskiego oblicza sugerują jednak przynależność znalezionego w Bezławkach okazu do królewskiej emisji szwedzkiej z połowy XIV w. To bardzo rzadkie znalezisko po południowej stronie Bałtyku. Przypuszczalnie należy je rozpatrywać jako dość typowe dla zamków pojedyncze znalezisko monety egzotycznej, związane z obecnością w załodze cudzoziemskich najemników (Paszkiewicz 2010). Na podstawie dotychczasowych badań w Bezławkach w ciekawy schemat chronologiczny układa się występowanie brakteatów. Najstarsze znane są z terenu grodzi- 7 Analizy numizmatyczne wykonał prof. B. Paszkiewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego.

288 Arkadiusz Koperkiewicz ska (stan. I), znalezione w trakcie badań prowadzonych tam przez Instytut Archeologii UW w 2000 r. Są to egzemplarze typu tarcza z gwiazdą II oraz brama ze skosem mieszczące się w przedziale chronologicznym ok. 1353 1364 (Nowakiewicz T., Rudnicki M., 2002; Paszkiewicz 2009, s. 187, 193). Poza jednym wyjątkiem grupa monet (brakteatów i dwóch firchenów Winrycha von Kniprode) znalezionych w 2010 r. na cmentarzysku jest nieco młodsza i datowana na koniec drugiej poł. XIV w i początek XV w 8. Jeżeli chodzi o monety znajdowane na zamku (stan. II) to egzemplarze najstarsze datowane są głównie na wiek XV. Wpisuje się to być może w chronologię przesunięcia głównego ośrodka administracyjnego i centrum zasiedlenia z grodu nad Dajną do murowanego zamku na wzgórzu. Pomimo niewielkiej ilości odsłoniętych pochówków można dokonać kilku istotnych obserwacji. Pierwszą, typową dla cmentarzy chrześcijańskich, cechą jest sytuowanie jam grobowych po linii wschód-zachód i układania zmarłych z głową w kierunku zachodnim. To stanowić może również wskazanie na obecność budowli sakralnej, która zwykle stanowiła centralny punkt odniesienia na nekropolii. Dość charakterystycznym elementem rytuału pogrzebowego dla późnych faz wczesnego średniowiecza i średniowiecza jest stosowanie trumien. Dotyczy to zwłaszcza cmentarzy przykościelnych. W jednym grobie stwierdzono jej pozostałości, ale o obecności trumien świadczą także dość regularne zarysy pozostałych pochówków. Zwraca uwagę niemal absolutny brak wyposażenia grobowego. Wyjątkiem są depozyty pojedynczych fragmentów skorupek naczyń ceramicznych. Zauważono wcześniej, że powtarzający się kontekst ich występowania świadczy może o intencjonalnym charakterze tego daru. Czy jest to jakiś jedyny uchwytny element stosowanej obrzędowości pogrzebowej rozstrzygnąć może tylko odsłonięcie większej ilości grobów. Jakie znaczenie miałby taki dar? Znaleziska ceramiki w grobach, naczyń, czy ich fragmentów to zjawisko dość powszechne od pradziejów po średniowiecze. Stąd też na poziomie jego interpretacji można poszukiwać nawiązań do przedchrześcijańskich tradycji obrzędowości pogrzebowej 9. Przykładem cmentarzyska szkieletowego z tego okresu, gdzie obserwowane są bardzo rozbudowane elementy obrzędowości pogrzebowej (w szczególności jeśli idzie o dary grobowe), jest Równina Dolna. W Bezławkach widać jednak coś absolutnie odwrotnego. Zwraca uwagę symboliczna jedynie obecność okruchu ceramiki. W tym przypadku skłonny jestem traktować to raczej jako nikły, ale niezwykle wyrazisty element chrześcijańskiej obrzędowości pogrzebowej. Kolonizacja tych terenów wiązała się z intensywną chrystianizacją jej mieszkańców i zaszczepiała gotowe wzorce wraz z przybywaniem kolonistów zewnętrznych. Odniesień eschatologicznych dla symbolu ceramiki nie brakuje 8 9 W trakcie sezonu 2011 pojawiły się monety w kontekstach grobowych datowane na 2. i 3. dekadę XIV w., a zatem chronologicznie odpowiadają, także tym znajdowanym na grodzisku. Związek ceramiki z obrzędowością pogrzebową prezentuje przekaz odnotowany przez Karla Stadie w trakcie badań cmentarzyska w Kruklankach. Pewna kobieta widząc go z popielnicą objaśnia, że dawniej był zwyczaj zamawiania glinianego garnka z chwilą zbliżającej się śmierci i zakopywania w lesie, aby nikt nie mógł odszukać. Czy są to echa przedchrześcijańskiej obrzędowości pogrzebowej trudno dociec, jako że i autor notatki nie rozwija dalej tego wątku (por. J.M. Łapo 2011).

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 289 oczywiście w kręgu chrześcijańskim np. do kondycji ludzkiego życia, ciała człowieka porównywanego do glinianego naczynia formowanego przez Stwórcę, także symboliki naczynia rozbitego, z którego uleciał duch czy okrucha/prochu z którego powstało i w które obraca się ludzkie życie. W dzisiejszym więc rozumieniu niewielki kawałek ceramiki byłby odpowiednikiem grudy ziemi rzucanej na trumnę. Z uwagi na to, że chrześcijańska liturgia pogrzebowa nie reguluje tego typu szczegółów (nie będących modlitwą) obrzędu (Dąbrowska 1997, s. 3), zaobserwowanie ich byłoby niezwykle cenne dla poznania tego, co w ordynacjach zbywano formułą postępować według zwyczaju. Drugim powtarzającym się elementem rytuału pogrzebowego na tym cmentarzysku jest sposób złożenia ciała (ryc. 5) W zaobserwowanych przypadkach pochówków osobników dorosłych stwierdzono, że prawa ręka znajdowała się zawsze wyżej w okolicy klatki piersiowej, a lewa nieco niżej nad spojeniem łonowym. Zbyt mała liczba przebadanych grobów nie daje jednak podstaw, aby na tym etapie rozpoznania cmentarzyska formułować ogólniejsze reguły panującej tu obrzędowości pogrzebowej. Założony w programie badań stanowiska cel został zrealizowany połowicznie. Nie udało się bowiem ustalić lokalizacji drewnianego kościoła. Biorąc jednak pod uwagę bardzo ograniczony zakres prac wykopaliskowych (25 m2) jednoznaczne rozstrzygnięcia tej kwestii mogą dopiero nastąpić po przebadaniu większej części dostępnego terenu. Wydaje się, że istnieją mocne podstawy do lokalizacji średniowiecznego kościoła w obrębie badanego stanowiska. Argumentem wzmacniającym to przypuszczenie jest poświadczenie obecności w tym miejscu średniowiecznego cmentarza. Prawdopodobnie duża jego część została zniszczona w trakcie niwelacji południowowschodniej części terenu i budowy boiska. Znajdowane przez lata pojedyncze kości ludzkie, a także koncentracja wczesnośredniowiecznego i średniowiecznego centrum osadnictwa sprawiają, że jest to jedyne logiczne miejsce takiej lokalizacji. Najbardziej istotnym wynikiem badań jest ustalenie, że w trójkącie skrzyżowania dróg Wilkowo Św. Lipka Wanguty zachował się fragment średniowiecznego cmentarzyska, który dopełnia całości średniowiecznego kompleksu osadniczego w Bezławkach. W skład kompleksu wchodzi wieś z młynem nad Dajną (istniejącym do lat pięćdziesiątych XX w.), grodzisko pruskie, które zostało zagospodarowane przez krzyżackich kolonistów oraz zamek/strażnica usytuowany na wzgórzu górującym nad całą okolicą. O chronologii cmentarzyska można wnioskować na podstawie znajdowanych tu monet z 1. połowy XIV w. Początki użytkowania cmentarza wiązać należy zapewne z początkiem osadnictwa krzyżackiego na tym terenie. Charakter zastosowanych praktyk pogrzebowych świadczy o tym, że są to najpewniej pochówki chrześcijańskie. O ceremoniale pogrzebowym zakonu krzyżackiego niewiele wiadomo ponad to, że nie odbiegał specjalnie od tego co obowiązywało w całym ówczesnym świecie chrześcijańskim. Reguła Zakonu wzorowana na regule templariuszy informuje o ilości obowiązkowych modlitw za zmarłego brata, potrzebie jałmużny, ale nie o konkretnych sposobach postępowania z ciałem. Najważniejsi

290 Arkadiusz Koperkiewicz członkowie Zakonu chowani byli w różnych miejscach, w katedrach, wewnątrz murów zamkowych, w kościołach (Ratajczak 2007). Część niższych rangą spoczęła zapewne na przykościelnych cmentarzach. Tego typu cmentarzysk znanych i zbadanych jest niewiele. Pierwsze cmentarze chrześcijańskie na ziemiach pruskich powstawały przy pierwszych kościołach i trwały w tym samym miejscu po czasy nowożytne lub współczesne. To powoduje, że poznanie najstarszych zwyczajów pogrzebowych jest najczęściej niemożliwe ze względu na ilość nawarstwionych pochówków. W tym przypadku można przypuszczać, że cmentarz powędrował za kościołem (ryc. 9). W momencie zamiany zamku na kościół z początkiem XVI w. na wzgórzu zamkowym założono nowy cmentarz, a miejsce po starym odeszło w zapomnienie. To stworzyło prawdopodobnie sytuację, że wiele zjawisk funeralnych z początków krzyżackiej kolonizacji i najstarszej fazy wprowadzania chrześcijaństwa jest jeszcze możliwych do zaobserwowania. Bibliografia Biskup M., Czaja R., Długokęcki W., Dygo M., Jóźwiak S., Radzimiński A., Tandecki J., 2008, Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, Warszawa. Czybora A. 1928,Zwischen Masuren und Alle. Ein Heimatbuch, Rastenburg. Dąbrowska E. 1997, Liturgia śmierci a archeologia: uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożenia ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, Kwartalnik Historyczny, R. 104, z. 4, s. 3 14. Długokęcki W. 2007, Rola działalności kolonizacyjnej zakonu krzyżackiego w wyznaczeniu granicy mazowiecko-pruskiej, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie (II), red. K. Grążawski, Włocławek Brodnica, s.179 194. Domańska H. 1975, Zamki województwa olsztyńskiego. Dokumentacja naukowo-historyczna wykonana na zlecenie wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, Gdańsk, (maszynopis w archiwum WUOZ w Olsztynie). Haftka M., 1999, Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork Płock. Harnoch A. 1890, Chronik und Statisstik der ewangelischen Kirchen in den Provinzen Ost und Westpreussen, Neidenburg.

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 291 Kondracki J. 1972, Polska północno-wschodnia, Warszawa. Koperkiewicz A. 2008, Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Bezławki, gm Reszel, woj. warmińsko-mazurskie stanowisko II (zamek), AZP 19 68/1, (maszynopis). 2009, Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Bezławki, gm. Reszel, woj. warmińsko-mazurskie stanowisko II (zamek), AZP 19 68/1, (maszynopis). 2010a, Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Bezławki, gm. Reszel, woj. warmińsko-mazurskie stanowisko II (zamek), AZP 19 68/1, (maszynopis). 2010b, Sprawozdanie z badań archeologicznych w miejscowości Bezławki, gm. Reszel, woj. warmińsko-mazurskie stanowisko 15 (cmentarzysko), AZP 19 69/56, (maszynopis). Łapo J. M. 2011, Garnek zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości ludowej ziem pruskich czasów nowożytnych, Pruthenia, t.vi. Nowakiewicz T. 2000, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w miejscowości Bezławki, st. I, gm. Reszel, pow. Kętrzyn, woj. warmińsko-mazurskie, maszynopis w archiwum WKZ w Olsztynie 2002, Wstępne uwagi na temat pogranicza Galindii i Barcji we wczesnym średniowieczu, [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno-zachodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000 2001, Materiały z konferencji. Białystok 6 7 grudnia 2001 roku, red. M. Karczewski, Białystok, s. 311 319. Nowakiewicz T., Rzeszotarska-Nowakiewicz A. 2001, Zapinka rozetowa z Bezławek. Litewski czy sambijski import w pruskiej Barci?, [w:] Officina Archaeologica Optima, studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi- Kozarynowi w siedemdziesiąta rocznicę urodzin, red. W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa, s. 141 148. Nowakiewicz T., Rudnicki M., 2002, Brakteaty krzyżackie z grodziska w Bezławkach (Przyczynek do znajomości pruskich systemów osadniczych w Państwie Zakonnym), Światowit, t. IV (XLV), fasc. B, s. 165 172, pl. 17. Paszkiewicz B. 2009, Brakteaty pieniądz średniowiecznych Prus, Wrocław. 2010, Monety z badań archeologicznych zamku w Bezławkach w latach 2008 2010, (maszynopis opracowania).

292 Arkadiusz Koperkiewicz Ratajczak K. 2007, Czy w Zakonie Krzyżackim funkcjonował ceremoniał pogrzebowy?, [w:] Środowisko pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński. Wachowski K. 2005, Ażurowe okucia pasa rycerskiego z Europu środkowowschodniej, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVII, s. 145 160, Wrocław. Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung der Christianisierung der prussischen Länder Zusammenfassung Der Friedhof in Bezławki (Ausgrabungsstätte XV) wurde während archäologischer Untersuchungen im Jahre 2010 entdeckt. Gleichzeitig mit Arbeiten auf dem Gebiet einer Warte des Deutschen Ordens vom Ende des 14. Jh. wurden Sondierungen im Zentrum des Dorfes vorgenommen, das in der Nähe eines frühmittelalterlichen prußischen Burgwalls liegt (Ausgrabungsstätte I). Das Hauptziel der Untersuchungen war die Lokalisierung der mittelalterlichen Kirche, die auf der Karte von Otto Zander eingezeichnet ist. Die Existenz eines Friedhofs an diesem Ort wurde indirekt von vereinzelten Funden menschlicher Knochen in der Nachbarschaft des Burgwalls bestätigt, auf einem Terrain, das für den Bau eines Sportplatzes planiert wurde. Die Probegrabung mit den Ausmaßen von 5 x 5 m wurde auf einem dreieckigen Brachland an der Kreuzung der Wege Wanguty - Święta Lipka Wilkowo vorgenommen. In der Tiefe von 1 m unter der Oberfläche wurden die Umrisse von 16 Grabgruben gefunden. Fünf Gräber wurden untersucht, unter denen sich ein Kindergrab befand. In den anderen Fällen wurden gut erhaltene Skelette entdeckt. In einem der Gräber wurden zwei Skelette gefunden, die übereinander lagen. Die Körper der Toten lagen ausgestreckt auf dem Rücken mit den Armen parallel auf dem Bauch, der Kopf war nach Westen ausgerichtet. In den Gräbern wurden keinerlei Beigaben gefunden. In vier Fällen wurde allerdings einzelne Fragmente von grauweißer Keramik links in der Gegend des Beckens gefunden. Funde von außerhalb der Gräber sind Brakteaten des Deutschen Ordens aus der zweiten Hälfte des 14. Jh. Ein außergewöhnlicher Fund, der allerdings ebenfalls des Kontextes entbehrte, war eine kupferne Verzierung eines Rittergürtels mit der gotischen Inschrift ave. Es scheint, dass die Funde in Verbindung mit dem Friedhof stehen und aus durch spätere Bestattungen zerstörten Gräbern stammen. Der Friedhof muss chronologisch mit dem Beginn der Ordenssiedlung in dieser Gegend um die Mitte des 14. Jh. verbunden werden. Aufgrund der beobachteten Beerdigungspraktiken kann man in ihm den ersten christlichen Friedhof dieses Gebiets sehen. Die spätere Umwandlung des Schlosses in eine Kirche führte zur Verlegung der großen Nekropole. Dank dessen muss das im Zentrum des Dorfes befindliche Teilstück als Unikat betrachtet werden. Die Fortführung der Untersuchungen kann neue Informationen über die Christianisierung der prußischen Lande und die frühen Beerdigungsbräuche im Ordensstaat geben.

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 293 Bezławki cemetery. The contribution of the research of christianization of Prussia Summary Cemetery in w Bezławki (pos. XV) was discovered in 2010. Parallel to the works done at the area of Teutonic watchtower from 14th century were lead tentative researches in the centre of the village. They were made in the the neighbourhod of early medieval Prussian hill fort (pos.1). The main purpose of these works was the attempt to locate medieval church, marked on the map created by Otto Zander. The findings of human bones in the neighbourhood of the hill fort confirmed the existence of the cemetery in that place. This area was planned to be the sport pitch. The tentative ditch sized 5x5 m was created on the triangular barren land, on the cross roads of Wanguta Święta Lipka and Wilknowo roads. The outlines of sixteen grave pits were exposed on the depth of 1m. Five grave objects were researched. One of them was a child s grave. The other ones contained adults skeletons. There were two bodies skeletons (one upon the other) in one grave. The dead bodies were laid straight on their backs with hands put parallel on the stomach, their heads were directed west. No equipment was found in the graves, but in four cases pieces of grey pottery were discovered on the left side nearby pelvis. The findings of Teutonic brakteacts come apart from the graves, they are from the second half of 14th century. The unique finding, but without the context, was copper application of the belt with gothic inscription ave. It seems that these monuments are connected with the cemetery and that they come from grave pits destroyed by secondary burials. The cemetery ought to be connected chronologically with the beginnings of Teutonic settlement on this area in the half of 14th century. Observation of the burial rituals gives the possibility to treat this cemetery as the first Christian cemetery on this area. The further adaptation of the castle to the church caused relocation of the great necropolis. Thanks to that the part of cemetery, which stayed in the centre of the village, can be seen as the unique specimen. Further researches can bring new information about Christianization of Prussian Lands and early burial ceremonies in Teutonic Knights state.

294 Arkadiusz Koperkiewicz Ryc. 1. Bezławki, gm. Reszel. Lokalizacja stanowisk archeologicznych (fot. J. Miałdun)

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 295 Ryc. 2. Bezławki, gm. Reszel. Lokalizacja cmentarzyska, stan. XV Ryc. 3. Bezławki, gm. Reszel. Lokalizacja kościoła drewnianego na planie Zandera (Wg O. Zander)

296 Arkadiusz Koperkiewicz Ryc. 4. Mapa warstwicowa stanowiska z siatką arową i lokalizacją wykopu nr 1 i 2 (oprac. J. Miałdun) Bezławki, gm. Reszel, st. XV, rozplanowanie pochówków (oprac. A. Koperkiewicz) Ryc. 5.

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 297

Ryc. 6. Bezławki, gm. Reszel, st. XV, odsłonięte pochówki w trakcie eksploracji (fot. A. Koperkiewicz) 298 Arkadiusz Koperkiewicz

Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 299 Ryc. 7. Bezławki, gm. Reszel, st. XV, wybór zabytków wydzielonych z cmentarzyska (oprac. A. Koperkiewicz)

300 Arkadiusz Koperkiewicz Ryc. 8. Bezławki, gm. Reszel, st. XV, wybór monet z cmentarzyska (oprac. A. Koperkiewicz)

Ryc. 9. Bezławki, gm. Reszel, st. XV, prace na cmentarzysku w tle zamkowego wzgórza (fot. W. Brillowski) Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do badań nad chrystianizacją ziem pruskich 301

PRUTHENIA Tom VI Olsztyn 2011

Pruthenia Tom VI Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz) Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan (j. niemiecki), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (j. angielski), Seweryn Szczepański (z j. rosyjskiego) Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia oraz Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011

Pruthenia Band VI Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär) Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Deutsch Joachim Stephan, von Englisch Marta Kamińska, Seweryn Szczepański, von Russisch Seweryn Szczepański Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec Wissenschaftlicher Verein Pruthenia und Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011

Pruthenia Volume VI Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations Scientific Council: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki Editors: Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary) Translations: Joachim Stephan (German), Marta Kamińska, Seweryn Szczepański (English), Seweryn Szczepański ( from Russian) Scientific Association Pruthenia & The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn ISSN: 1897-0915 Olsztyn 2011

354 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Contents I. Studies and articles Dariusz Andrzej Why do scholarly descriptions of early medieval Sikorski, nations of Barbaricum differ so much? 7 Alicja Dobrosielska, Between Cholinun and Rome. The remarks on the possibilities of Bogdan Radzicki, historic reconstruction of axiological horizon and the conditions of deep cultural change in Prussia between 10 th and 13 th century 25 Владимир Иванович Curonian burial ceremonies in Kaup on the Sambia Peninsula Кулаков, 61 Elżbieta In the matter of identification of hill fort nearby Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, The organisation of pagan sacral area within the settlement during the period before the conquest of Prussia by Teutonic Knights. The example of Pomesania, Pogesania and Warmia 89 Seweryn Szczepański, Sacralization of the borderlands on the Old Prussian Pomesania s example 129 Robert Klimek, Sacred lakes of Prussian 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prussian cawx, Lithuanian kaukas, Kuronian kauks the evolution Karina Kukure, of the mythonym from the first mentions till nowadays ones 185 Miłosz Sosnowski, Prussians and wolves, Prussians and bees medieval metaphorization of social system 203 Julia Możdżeń, The religious sincretism of Old Prussian based on the Chronicle of Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Old Prussians and the Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Pot a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies of old Prussian Lands in modern age 263 II. Materials and resources Norbert Ostrowski, Lit. Perk nas Thunder, Thunderbolt 275 Arkadiusz Bezławki cemetery. The contribution of the Koperkiewicz, research of christianization of Prussia 281

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 355 III. Polemics and discussions Elżbieta The missions of bishop Adalbertus of Prague and bishop Brunon Kowalczyk-Heyman, of Querfurt to Prussia within archeological researches 305 IV. Reviews and discussions V. Reports and communications Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Report on activities Pruthenia Society for the year 2010 (Bogdan Radzicki) 347

356 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Inhaltsverzeichnis I. Studien und Artikel Dariusz Andrzej Warum sind die wissenschaftlichen Beschreibungen Sikorski, der Glaubensvorstellungen der frühmittelalterlichen Völker des Barbaricum so unterschiedlich? 7 Alicja Dobrosielska, Zwischen Cholin und Rom. Bemerkungen zu den Bogdan Radzicki, Möglichkeiten der Rekonstruktion des axiologischen Horizonts und der Bedingungen des tiefgreifenden Kulturwandels in Preußen im Zeitraum vom 10. bis zum 13. Jh. 25 Владимир Иванович Der kurische Bestattungsritus in Kaup (Halbinsel Samland) Кулаков, 61 Elżbieta Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Die Organisation des heidnischen prußischen Sakralraums vor dem Hintergrund der Besiedlung in der Stammeszeit das Beispiel Pomesaniens, Pogesaniens und des Ermlands 89 Seweryn Szczepański, Die Sakralisierung von Grenzräumen am Beispiel Pomesaniens im 13. und 14. Jh. 129 Robert Klimek, Heilige Seen der Prußen 169 Dalia Kiseliūnaitė, Prußisch cawx, litauisch kaukas, kurisch kauks die Entwicklung Karina Kukure, des Mythonyms von den ersten Erwähnungen bis heute 185 Miłosz Sosnowski, Prußen und Wölfe; Prußen und Bienen mittelalterliche Metaphern der Gesellschaftsstruktur 203 Julia Możdżeń, Der religiöse Synkretismus der Prußen aufgrund der Chronik des Simon Grunau 221 Janusz Małłek, Die altpreußische Bevölkerung und die Reformation 249 Jerzy Marek Łapo, Der Topf ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr im Volksbrauchtum des ehemaligen Preußens in der frühen Neuzeit 263 II. Materialen und Quellen Norbert Ostrowski, Lit. perk nas Blitz; Donner 275 Arkadiusz Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung Koperkiewicz, der Christianisierung der prußischen Länder 281

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 357 III. Polemiken und Diskussionen Elżbieta Die Missionsreisen des Prager Bischofs Albert des Bischofs Kowalczyk-Heyman, Brun von Querfurt in der archäologischen Forschung 305 IV. Rezensionen und Besprechungen V. Berichte und Ankündigungen Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Tätigkeitsbericht des Vereins Pruthenia für das Jahr 2010 (Bogdan Radzicki) 347

358 Pruthenia, 2011, t. VI, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents Spis treści I. Studia i artykuły Dariusz Andrzej Dlaczego naukowe opisy wierzeń wczesnośredniowiecznych Sikorski, ludów Barbaricum są tak różnorodne? 7 Alicja Dobrosielska, Między Cholinun a Rzymem. Uwagi na temat możliwości Bogdan Radzicki, rekonstrukcji historycznej horyzontu aksjologicznego i warunków głębokiej zmiany kulturowej w Prusach między wiekami X a XIII 25 Владимир Иванович Куршский погребальный обряд на Каупе (полуостров Самбия) Кулаков, [Kuroński obrządek pogrzebowy w Kaupie, Półwysep Sambijski] 61 Elżbieta W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle Kowalczyk-Heyman, 81 Paweł Kawiński, Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa w okresie plemiennym przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii 89 Seweryn Szczepański, Sakralizacja obszarów pogranicza na przykładzie Pomezanii pruskiej 129 Robert Klimek, Święte jeziora Prusów w świetle dokumentów źródłowych 169 Dalia Kiseliūnaitė, Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks rozwój mitonimu Karina Kukure, od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych 185 Miłosz Sosnowski, Prusowie a wilki, Prusowie a pszczoły średniowieczna metaforyzacja ustroju społecznego 203 Julia Możdżeń, Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua 221 Janusz Małłek, Ludność staropruska a reformacja 249 Jerzy Marek Łapo, Garnek zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w zwyczajowości ludowej dawnych ziem pruskich 263 II. Materiały i źródła Norbert Ostrowski, Lit. perk nas piorun; grzmot próba weryfikacji etymologii 275 Arkadiusz Bezławki cmentarzysko. Przyczynek do dziejów Koperkiewicz, nad chrystianizacją ziem pruskich 281

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2011, t. VI, 359 III. Polemiki i dyskusje Elżbieta Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich Kowalczyk-Heyman, IV. Recenzje i omówienia V. Sprawozdania i komunikaty Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska) 323 Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža. Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska) 329 Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański) 333 Studia Mythologica Slavica, 1998 2010 (Seweryn Szczepański) 339 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2010 (Bogdan Radzicki) 347 305