MARZEC 2009 ISSN

B I U L E T Y N I N O R M A C Y J N Y CENTRUM ORGANIZACYJNO-KOORDYNACYJNE DO SPRAW TRANSPLANTACJI POLTRANSPLANT 02-001 WARSZAWA, AL. JEROZOLIMSKIE 87 www.poltransplant.org.pl CENTRALA tel. (+48) 22 621 22 40, (+48) 22 621 49 50 SEKRETARIAT tel. (+48) 22 622 58 06, fax (+48) 22 622 32 43 e-mail: transpl@poltransplant.org.pl; sekretariat@poltransplant.pl KOORDYNATOR tel. (+48) 22 622 88 78, fax (+48) 22 627 07 49 e-mail: koordynator@poltransplant.pl CENTRALNY REJESTR NIESPOKREWNIONYCH DAWCÓW SZPIKU I KRWI PÊPOWINOWEJ tel. (+48) 22 627 07 48, fax (+48) 22 621 72 82 e-mail: rejestr@szpik.info KRAJOWA LISTA OSÓB OCZEKUJ CYCH NA PRZESZCZEPIENIE tel.(+48) 22 626 80 27, (+48) 22 626 80 28,fax (+48) 22 626 80 29 e-mail: klo@poltransplant.pl; poltransplantklb@o2.pl Dwudziestoprocentowy wzrost liczby pobrañ narz¹dów od zmar- ³ych dawców w 2008 w stosunku do 2007 roku sygnalizuje wyjœcie przeszczepiania w Polsce z zapaœci. WskaŸnik zmar³ych dawców narz¹dów z roku 2008 11,2 pmp jest dosyæ daleki od najwy szego, 14,7 pmp osi¹gniêtego w 2005 r. i oczekuje nas intensywne odrabianie zaleg³oœci. Zg³oszenia 427 dawców rzeczywistych pochodzi³y ze 118 szpitali. Najwiêcej 85 dawców pochodzi³o z 20-u szpitali Wielkopolski, nastêpnie 69 z 7-u szpitali Pomorza Zach., 52 z 13-u szpitali z Mazowsza i 38 z 17-u szpitali Górnego Œl¹ska. W przeliczeniu na liczbê mieszkañców w regionach, zg³aszalnoœæ zmar³ych dawców powy ej œredniej krajowej 11,2 pmp mia³a miejsce w województwie zachodniopomorskim (40,8 pmp), wielkopolskim (25,5 pmp), opolskim (15,4 pmp), warmiñsko-mazurskim (14,1 pmp) i pomorskim (13,6 pmp). Z 427 pobrañ, tylko w 56% przypadków dokonano pobrañ wielonarz¹dowych. Zbyt niski odsetek pobrañ wielonarz¹dowych nie wynika³ zwykle z przeciwwskazañ medycznych (40% dawców < 50 r..) ale z przyspieszania procedury pobrania w oœrodkach zg³aszaj¹cych. Ze wszystkich pobrañ w 2008 r. pozyskano 1175 narz¹dów do przeszczepienia. Pobrano najwy sz¹ w historii przeszczepiania w Polsce liczbê przeszczepów w¹troby (224). Trudnoœci sprawia pozyskiwanie wiêkszej liczby przeszczepów serca. Liczba pobranych przeszczepów serca zwi¹zana jest z koniecznoœci¹ szczególnie dok³adnej oceny hemodynamicznej dawcy serca, trudnej do przeprowadzenia w wiêkszoœci szpitali zg³aszaj¹cych dawców. Z ogólnej liczby pobranych w 2008 serc 61 przeszczepiono w kraju, 2 przekazano do Eurotransplantu (jedno z powodu braku odpowiedniego biorcy drugie z braku dostêpu do trans- NR 1 (17) MARZEC 2009 ISSN 1428-0825 K. MADEJ SPIS TREŒCI 1. Wstêp J. Wa³aszewski... 1 2. Zmarli dawcy narz¹dów terminologia J. Czerwiñski... 3 3. Pobieranie i przeszczepianie narz¹dów w Polsce w 2008 r. K. Antoszkiewicz, J. Czerwiñski, P. Malanowski... 5 4. Krajowa lista osób oczekuj¹cych na przeszczepienie narz¹dów D. Lewandowska, D. Stryjecka-Rowiñska, J. Czerwiñski, P. Malanowski, J. Przygoda, M. Hermanowicz, J. Marcinkowska, R. Hatliñski, I. Podobiñska... 16 5. Rejestr ywych dawców J. Marcinkowska, P. Malanowski... 27 6. Krajowy rejestr przeszczepieñ A. Pszenny, J. Czerwiñski... 29 7. Przeszczepianie koñczyny górnej. Kryteria biorcy i dawcy przeszczepu A. Che³moñski... 32 8. Dzia³alnoœæ Centralnego Rejestru Sprzeciwów w latach 1997 2008 P. Malanowski, J. Marcinkowska... 35 9. Aktywnoœæ transplantacyjna wg województw J. Czerwiñski, K. Antoszkiewicz, P. Malanowski... 40 10. Krajowa lista pacjentów oczekuj¹cych na przeszczepieñ alogeniczne i rejestr alogenicznych przeszczepieñ komórek krwiotwórczych M. Dudkiewicz... 55 11. Centralny Rejestr Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi Pêpowinowej M. Dudkiewicz, A. êczycka... 59 12. Dobór niespokrewnionych dawców szpiku J. alikowska-ho³oweñko... 64 13. Wyniki przeszczepiania komórek hematopoetycznych od dawcy niespokrewnionego M. Dudkiewicz... 69 14. 10 priorytetowych zadañ dotycz¹cych dawstwa i przeszczepiania narz¹dów dla krajów cz³onkowskich Wspólnoty Europejskiej na lata 2009-2015 J. Czerwiñski... 74 15. EULID (European Living Donation) D. Lewandowska, P. Domaga³a... 77 16. DOPKI (Improvement of Knowledge and Practices in Organ Donation) A. Krawczyk... 78 17. ETPOD (European Training Program on Organ Donation) A. Woderska i inni... 80 18. Hesperis Course 2008 2009 K. Pabisiak... 83 19. Plan: 40 zmar³ych dawców na milion mieszkañców plan ONT W. Czapiewski... 85 20. Sprawozdanie z dzia³alnoœci Polskiej Unii Medycyny Transplantacyjnej w roku 2008 W. Rowiñski, K. Zieniewicz, B. Micha³owicz, J. Czerwiñski... 89 21. Podyplomowe Studia Koordynatorów Transplantacyjnych WUM J. Czerwiñski, W. Rowiñski, A. Jakubowska-Winecka... 90 22. Nie zabieraj narz¹dów do Nieba porozmawiaj o transplantacji 12 Piknik Naukowy Polskiego Radia A. Pszenny... 94 23. Kalendarium 2009... 96 Wydawca: Poltransplant Redakcja: dr J. Czerwiñski dr P. Malanowski

portu lotniczego w kraju), a 18 przeznaczono na homografty. Niski wskaÿnik dawców wielonarz¹dowych nie ograniczy³ liczby wykonanych przeszczepów p³uc. Oœrodek w Zabrzu pobra³ 13 przeszczepów p³uc z czego 11 przeszczepiono w kraju, a 2 przekazano do Eurotransplantu wobec braku odpowiedniego biorcy w Polsce. Bie ¹cy rok stwarza szansê przyœpieszenia rozwoju transplantacji w Polsce. Narodowy program rozwoju medycyny transplantacyjnej Polgraft posiada dodatkowe œrodki finansowe. Uregulowania prawne sprzyjaj¹ tworzeniu stanowisk koordynatora szpitalnego. Warszawski Uniwersytet Medyczny prowadzi podyplomowe studia dla koordynatorów, które ciesz¹ siê zainteresowaniem przekraczaj¹cym mo liwoœci przyjêcia wszystkich chêtnych. Uchwa³a Sejmu RP z dnia 13 czerwca 2008 r. popieraj¹ca rozwój transplantacji sta³a siê impulsem dla spotkañ specjalisty krajowego w dziedzinie transplantologii klinicznej z w³adzami samorz¹dowymi we wszystkich województwach i omówienia potrzeb i mo liwoœci zwiêkszenia dostêpu mieszkañców regionów do medycyny transplantacyjnej. Niezale nie od tego w³adze administracji pañstwowej w niektórych województwach podjê³y inicjatywê zwiêkszenia udzia³u regionów w pozyskiwaniu narz¹dów do przeszczepienia. Pierwsze wyniki tych akcji w województwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim s¹ obiecuj¹ce. Szerokie propagowanie przez stowarzyszenia pacjentów, fundacje i Poltransplant Oœwiadczeñ Woli sprzyja kszta³towaniu œwiadomoœci spo³ecznej odnoœnie decyzji o oddaniu narz¹dów do przeszczepienia. Du a liczba ludzi m³odych, deklaruje chêæ oddania szpiku do przeszczepienia. W 2008 nie wykonano u wszystkich wolontariuszy badañ (antygeny HLA), które s¹ konieczne dla wpisania potencjalnych dawców do baz danych dawców szpiku. W bie ¹cym roku przewidziane jest uruchomienie odpowiednich œrodków, z funduszu dla rozwoju transplantacji Polgraft, co pomo e w zlikwidowaniu tych zaleg³oœci. Problemy wynikaj¹ce ze wzrostu liczby osób oczekuj¹cych na przeszczepienie i utrzymuj¹cy siê niedobór narz¹dów istniej¹ we wszystkich pañstwach cz³onkowskich UE. Dlatego Komisja Europejska opracowa³a strategiê zwiêkszenia dostêpu ludzi chorych do procedur transplantacyjnych na lata 2009 2015 (patrz artyku³ 10 priorytetowych zadañ dotycz¹cych dawstwa i przeszczepiania narz¹dów dla krajów cz³onkowskich Wspólnoty Europejskiej na lata 2009 2015). W Polsce konieczne jest w ci¹gu najbli szych 3 5 lat zwiêkszenie liczby identyfikowanych rzeczywistych zmar³ych dawców narz¹dów do poziomu 16 18 pmp (przeciêtna UE z 2008 16,85 pmp). Niezbêdne jest tak e zwiêkszenie liczby przeszczepianych nerek od dawców ywych do aktualnej przeciêtnej UE 6 pmp. Niezale nie od inicjatyw Komisji Europejskiej wydaje siê, e atmosfera wokó³ transplantacji po okresie stagnacji jest obecnie sprzyjaj¹ca rozwojowi przeszczepiania w Polsce. Prof. Janusz Wa³aszewski Dyrektor Poltransplantu 2

Zmarli dawcy narz¹dów terminologia Dawca prawdopodobny (mo liwy) (possibile donor) Osoba z ciê kim pierwotnym lub wtórnym uszkodzeniem mózgu bez bezwzglêdnych medycznych przeciwwskazañ do pobrania narz¹dów Pierwotna pula mo liwych dawców odpowiadaj¹ca potencja³owi dawstwa (np. przedmiot dociekañ programu Donor Action). Jedynie niewielka czêœæ tych osób jest zg³aszana do Poltransplantu. Dawca potencjalny (potential donor) Osoba z rozpoczêt¹ (wysuniêcie podejrzenia, possibile brain death) lub ukoñczon¹ procedur¹ rozpoznania œmierci mózgu (confirmed brain death) bez medycznych przeciwwskazañ do pobrania narz¹dów Procedura rozpoznania œmierci trwa lub jest zakoñczona. Rozpoczynaj¹ siê dalsze procedury autoryzacji pobrania: sprawdzenie istnienia wpisu w CRS-ie, powiadomienie prokuratora i rozmowa z rodzin¹. Dawca z przyzwoleniem na pobranie (autoryzowany) (consented donor) Zmar³y, potencjalny dawca z brakiem sprzeciwu w CRS-ie, przyzwalaj¹c¹ opini¹ prokuratora i akceptacj¹ pobrania przez rodzinê Rozpoczyna siê koordynacja pobrania wielonarz¹dowego. U czêœci tych zmar³ych do pobrania nie dochodzi wskutek stwierdzenia na tym etapie medycznych przeciwwskazañ do wykorzystania narz¹dów, samoistnego zatrzymania kr¹ enia przed pobraniem lub w przypadku braku odpowiednich biorców dla narz¹dów tego dawcy. Dawca rzeczywisty (effective / real donor) Zmar³y, od którego przynajmniej jeden narz¹d zosta³ pobrany celem przeszczepienia Ponad po³owa dawców rzeczywistych to dawcy wielonarz¹dowi (multiorgan donors) tj. dawcy, od których pobrano celem przeszczepienia przynajmniej dwa ró ne narz¹dy. 3

Dawca wykorzystany (utilised donor) Dawca, od którego przynajmniej jeden pobrany narz¹d zosta³ przeszczepiony. Czêœæ pobranych narz¹dów nie jest przeszczepiona z powodu stwierdzenia na tym etapie patologii dyskwalifikuj¹cej narz¹d lub z powodu braku odpowiedniego biorcy. Szeroko w u yciu jest tak e pojêcie dawca zg³oszony (referred donor). Jest to ka dy potencjalny lub autoryzowany dawca zg³oszony do Poltransplantu (ma za³o on¹ kartê dawcy i elektroniczny rekord). Przyjêcie zg³oszenia rozpoczyna dalsz¹ procedurê organizacji pobrania. U czêœci zg³oszonych dawców dalsze postêpowanie zostaje przerwane wskutek stwierdzenia medycznych przeciwwskazañ do wykorzystania narz¹dów, braku pe³nego rozpoznania œmierci mózgu, sprzeciwu na pobranie, braku biorców dla narz¹dów tego dawcy lub ustania kr¹ enia przed pobraniem. Opracowano w oparciu o terminologiê stosowan¹ w programie DOPKI. Strukturê zmar³ych dawców w Polsce wg tej stratyfikacji pokazano w kolejnym rozdziale. Jaros³aw Czerwiñski 4

Pobieranie i przeszczepianie narz¹dów w Polsce w 2008 r. Zmarli dawcy narz¹dów W 2008 r. do biura koordynacji Poltransplantu w Warszawie wp³ynê³o 539 zg³oszeñ prawdopodobnych, zmar³ych dawców narz¹dów. W 427 (79%) przypadkach dosz³o do pobrania narz¹dów, w pozosta³ych 112 (21%) nie by³o pobrañ. Liczba wszystkich pobrañ narz¹dów od zmar³ych dawców by³a w 2008 r. ponad 20% wiêksza ni w roku 2007. W 54 przypadkach na 539 zg³oszeñ (10%) odst¹piono od pobrania narz¹dów z powodu sprzeciwu rodziny zmar³ego, w 1 przypadku stwierdzono sprzeciw w³asny w CRS (Tabela 1). Tabela 1. Zg³oszenia zmar³ych dawców narz¹dów w latach 2001 2008. Kategoria dawcy 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba dawców 539 593 649 696 669 604 466 539 zg³oszonych Odst¹piono od dalszych 11 32 35 34 27 31 31 39 procedur z powodu (2%) (5%) (5%) (5%) (4%) (5%) (7%) (7%) przeciwwskazañ medycznych Brak pe³nego, komisyjnego 12 20 13 19 19 7 18 3 rozpoznania œmierci mózgu (2%) (3%) (2%) (3%) (3%) (1%) (4%) (1%) Liczba dawców 516 541 601 643 623 566 417 497 potencjalnych (96%) (91%) (93%) (92%) (93%) (94%) (89%) (92%) Odst¹piono od pobrania 58 46 65 73 62 63 52 54 z powodu braku (11%) (8%) (10%) (10%) (9%) (10%) (11%) (10%) przyzwolenia (sprzeciw rodziny, prokuratury lub w³asne zastrze enie, nieustalone personalia dawców) Liczba dawców 458 495 536 570 561 503 365 443 z przyzwoleniem (85%) (83%) (83%) (82%) (84%) (83%) (78%) (82%) na pobranie Bez pobrania z powodu 1 1 0 1 3 2 3 3 braku odpowiednich (0,1%) (0,1%) (0,1%) (0,4%) (0,3%) (1%) (1%) biorców Bez pobrania z powodu 4 4 3 5 0 5 6 5 zatrzymania kr¹ enia (1%) (1%) (0,5%) (1%) (1%) (1%) (1%) u dawcy po orzeczeniu œmierci mózgu Odst¹piono od pobrania 3 0 5 2 2 0 3 8 po stwierdzeniu w trakcie (1%) (1%) (1%) (0,2%) (1%) (1%) operacji patologii dyskwalifikuj¹cej dawcê i narz¹dy 5

Tabela 1. (c.d.). Zg³oszenia zmar³ych dawców narz¹dów w latach 2001 2008. Kategoria dawcy 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba dawców 450 490 528 562 556 496 353 427 rzeczywistych (83%) (83%) (81%) (81%) (83%) (82%) (76%) (79%) Odst¹piono 13 9 16 11 8 6 4 5 od przeszczepienia (2%) (2%) (2%) (2%) (1%) (1%) (1%) (1%) wszystkich pobranych narz¹dów z powodu dyskwalifikacji narz¹dów lub braku odpowiedniego biorcy Liczba dawców 437 481 512 551 548 490 349 422 wykorzystanych (81%) (81%) (79%) (79%) (82%) (81%) (75%) (78%) G³ówn¹ przyczyn¹ zgonu rzeczywistych dawców narz¹dów by³y naczyniowe schorzenia mózgu (57%). Udzia³ dawców zmar³ych wskutek urazu czaszkowo-mózgowego wyniós³ 37% i by³ porównywalny z latami ubieg³ymi (Tabela 2). Tabela 2. Zmarli dawcy narz¹dów 2001 2008; przyczyna zgonu Przyczyna zgonu 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Choroba naczyñ 265 275 301 304 316 273 200 242 mózgowych (59%) (56%) (57%) (54%) (57%) (55%) (57%) (57%) Uraz g³owy 168 178 182 225 194 195 127 157 (37%) (36%) (35%) (40%) (35%) (39%) (36%) (37%) Inne przyczyny 17 37 42 33 46 28 25 28 (4%) (8%) (8%) (6%) (8%) (6%) (7%) (6%) Ogó³em 450 490 525 562 556 496 352 427 W 2008 r. œredni wiek zmar³ych, od których pobrano narz¹dy wyniós³ 44 lata (zakres: 1 miesi¹c 75lat) (Tabela 3). Wzros³a (24 w 2005 r., 20 w 2006, 13 w 2007 r., 25 w 2008 r.) liczba dawców pediatrycznych ( 16 lat). Wzros³a tak- e w porównaniu z 2007 r. czêstoœæ pobierania narz¹dów od dawców w grupie wiekowej ponad 50 lat; w 2004 r. by³o tych dawców 31,1%, w 2005 39,2%, w 2007 37%, zaœ w 2008 40% Czterdzieœci procent spoœród zmar³ych dawców stanowi³y kobiety, szeœædziesi¹t procent mê czyÿni (Tabela 4). 6

Tabela 3. Zmarli dawcy narz¹dów 2001 2008; wiek. Wiek 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 450 dawców 490 dawców 525 dawców 562 dawców 556 dawców 496 dawców 352 dawców 427 dawców Zakres 5 mies. 13 mies. 12 mies. 9 mies. 10 mies. 6 mies. 6 mies. 1 mies. Wiek 73 lata 75 lat 76 lat 78 lat 77 lat 76 lat 75 lat 75 lat Œrednio 42,6 42,8 42,9 41,8 43,7 44,7 43 44 0-5 lat 1 2 3 3 7 4 2 7 (0,2%) (0,4%) (0,6%) (0,5%) (1,3%) (8%) (0,6%) (1,6%) 6-16 19 21 24 19 17 16 11 18 (4,2%) (4,3%) (4,6%) (3,4%) (3,1%) (3,2%) (3,1%) (4,2%) 17-30 88 89 91 124 87 73 69 69 (19,5%) (18,2%) (17,3%) (22,1%) (15,6%) (14,7%) (19,6%) (16,1%) 31-40 58 77 80 79 75 65 50 56 (12,8%) (15,7%) (15,2%) (14,1%) (13,5%) (13,1%) (14,2%) (13,1%) 41-50 132 128 143 162 152 136 90 105 (29,3%) (26,1%) (27,2%) (28,8%) (27,3%) (27,4%) (25,6%) (24,5%) 51-65 129 150 157 158 200 186 118 164 (28,6%) (30,6%) (29,9%) (28,1%) (36,0%) (37,5%) (33,5%) (38,4%) >65 23 23 27 17 18 16 12 8 (5,1 %) (4,7%) (5,1%) (3,0%) (3,2%) (3,2%) (3,4%) (1,8%) Tabela 4. Zmarli dawcy narz¹dów 2001 2008; p³eæ K:M P³eæ 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 L. kobiet (K) 155 186 202 197 223 171 131 171 L. mê czyzn (M) 295 304 323 365 333 325 221 256 %K : %M 34 : 66 38 : 62 38 : 62 35 : 65 40 : 60 34 : 66 37 : 63 40 : 60 Pobrania narz¹dów do przeszczepienia od osób zmar³ych W 2008 r. liczba rzeczywistych zmar³ych dawców wynios³a 427, co stanowi 11,2 dawców na 1 mln mieszkañców (w 2004 r. 14,7, w 2005 r. 14,5, w 2006 r. 13, w 2007 r 9,2 / 1 mln). Pobrania mia³y miejsce we wszystkich województwach. Aktywnoœæ szpitali w zakresie identyfikacji zmar³ych dawców w woj. lubuskim, ma³opolskim, lubelskim, podlaskim, œl¹skim, kujawsko-pomorskim, pomorskim nie zmieni³a siê w porównaniu z rokiem 2007. W woj. mazowieckim, ³ódzkim, warmiñsko mazurskim, podkarpackim nast¹pi³ niewielki wzrost aktywnoœci. Województwa dolnoœl¹skie, opolskie, a szczególnie wielkopolskie, w którym w 2008 by³o 25,5 dawców na mln (w 2007 16,9) wracaj¹ do poziomu aktywnoœci zbli onej do lat poprzednich. W województwie zachodniopomorskim liczba pobrañ jest nadal najwy sza w kraju, w 2008 r. wynios³a 40,8 rzeczywistych zmar³ych dawców na 1 mln mieszkañców. Na niskim poziomie (poni ej œredniej dla ca³ego kraju) kszta³towa³o siê dawstwo narz¹dów w wo- 7

jewództwach podkarpackim i œwiêtokrzyskim - chocia nast¹pi³ tam wzrost aktywnoœci i tak w woj. œwiêtokrzyskim z 0,8 w 2007 r. do 4,7 dawców na mln w 2008 r., a w podkarpackim z 0,9 do 2,4 dawców na 1 mln. W dalszym ci¹gu najni szy poziom aktywnoœci ma miejsce w woj. ma³opolskim; 0,9 w 2007 r. i 0,6 dawców na 1 mln w 2008 r. (Tabela 5). Tabela 5. Liczba pobrañ narz¹dów od osób zmar³ych w latach 2001 2008. Województwo Liczba mieszkañców 4 (mln) 2001 1 2002 1 2003 2 2004 2 2005 2 2006 3 2007 4 2008 4 Dawców/1 mln Dawców/1 mln Dawców/1 mln Dolnoœl¹skie 2,88 17,8 17,4 14,8 21,3 18,9 12,5 6,5 29 10,6 Kuj. - pomorskie 2,06 8,1 13,8 24,6 25,6 16,4 13,5 12,6 24 11,7 Lubelskie 2,17 2,7 7,6 13,2 8,6 16,4 9,6 4,6 10 4,6 Lubuskie 1,00 15,7 5,9 5,9 7,9 5,9 7,9 8,0 8 8,0 ódzkie 2,56 15,5 12,1 18,0 12,3 19,2 11,2 7,0 24 9,4 Ma³opolskie 3,27 3,7 3,7 6,8 6,8 4,0 3,1 0,9 2 0,6 Mazowieckie 5,17 13,6 14,4 12,5 15,0 16,8 12,8 8,7 52 10,5 Opolskie 1,04 23,9 33,0 23,4 27,1 18,7 23,8 12,5 16 15,4 Podkarpackie 2,09 2,3 0,5 1,0 1,9 0,5 0,9 5 2,4 Podlaskie 1,19 11,5 10,7 11,6 6,6 10,7 20,0 7,6 9 7,6 Pomorskie 2,20 8,2 15,9 13,8 17,9 14,7 14,2 13,1 30 13,6 Œl¹skie 4,66 8,0 8,8 9,1 10,3 11,2 9,6 8,6 38 8,2 Œwiêtokrzyskie 1,27 0,8 1,5 2,3 1,6 0,8 6 4,7 War.-mazurskie 1,42 9,5 6,1 11,2 15,4 19,6 21,7 12,6 20 14,1 Wielkopolskie 3,37 14,9 21,1 18,5 16,7 17,0 24,0 16,9 85 25,5 Zachodniopomorskie 1,69 39,9 34,1 42,9 49,4 38,8 34,3 31,9 69 40,8 Polska 38,13 11,6 12,7 13,7 14,7 14,5 13,0 9,2 427 11,2 1 Ludnoœæ Polski = 38,65 mln (Rocznik Statystyczny 2000); 2 Ludnoœæ Polski = 38,23 mln (Rocznik Statystyczny 2003); 3 Ludnoœæ Polski = 38,17 mln (Rocznik Statystyczny 2006); 4 Ludnoœæ Polski = 38,13 mln (Rocznik Statystyczny 2007) Dawców/1 mln Dawców/1 mln Dawców/1 mln Dawców/1 mln Liczba dawców Dawców/1 mln W 2008 r. pobranie narz¹dów celem przeszczepienia mia³o miejsce w 118 szpitalach 82 miast (dla porównania w 2006 r. liczby te wynosi³y odpowiednio 112 i 79, a w 2007 r. 107 i 74.). W dziesiêciu najbardziej aktywnych szpitalach iloœæ zg³aszanych dawców wynosi³a od 39 do 10 dawców. Najwiêcej, bo 39 dawców zg³osi³ zespó³ SPWSZ ul. Arkoñska 4 w Szczecinie, 37 dawców SPSK Nr 2 ul. Przybyszewskiego 49 w Poznaniu. W 31 kolejnych szpitalach liczba zg³aszanych dawców wynosi³a od 9 do 3. Z pozosta³ych 77 szpitali zg³oszono jednego lub dwóch dawców. Odsetek pobrañ wielonarz¹dowych w kraju wynosi³ 56% (Tabela 6). W 6 na 16 województw, w których mia³y miejsce pobrania narz¹dów do przeszczepienia w 2008 r. 8

Tabela 6. Struktura pobrañ narz¹dów w Polsce w latach 2001 2008. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba pobrañ 450 490 525 562 556 496 352 427 Pobrania tylko nerek 277 310 325 345 324 273 151 189 Liczba pobrañ wielonarz¹dowych 173 180 200 217 232 223 201 238 Odsetek pobrañ wielonarz¹dowych 38% 37% 38% 39% 42% 45% 57% 56% wskaÿnik pobrañ wielonarz¹dowych by³ wy szy ni 60% (mazowieckie 79%, œl¹skie 71%, warmiñsko-mazurskie 70%, œwiêtokrzyskie 67%, lubuskie 63%). Najni szy odsetek pobrañ wielonarz¹dowych odnotowano w województwach: podkarpackim (20%) i pomorskim (33%) (Tabela 7). Tabela 7. Pobrania wielonarz¹dowe w poszczególnych województwach Liczba Liczba Odsetek Województwo dawców pobrañ pobrañ rzeczywistych wielonarz¹dowych wielonarz¹dowych Dolnoœl¹skie 29 16 55% Kujwasko-pomorskie 24 12 46% Lubelskie 10 5 50% Lubuskie 8 5 63% ódzkie 24 12 50% Ma³opolskie 2 2 100% Mazowieckie 52 41 79% Opolskie 16 9 56% Podkarpackie 5 1 20% Podlaskie 9 4 44% Pomorskie 30 10 33% Œl¹skie 38 27 71% Œwiêtokrzyskie 6 4 67% Warmiñsko.-mazurskie 20 14 70% Wielkopolskie 85 44 52% Zachodniopomorskie 69 33 48% Polska 427 238 56% Wœród pobrañ wielonarz¹dowych najczêœciej wystêpowa³a kombinacja pobrania nerki i w¹troby (160 razy), 36 razy pobrano nerki, serce i w¹trobê od jednego dawcy, 12 razy nerki i serce, 8 razy nerki, w¹trobê i trzustkê (Tabela 8). 9

Tabela 8. Struktura pobrañ wielonarz¹dowych w latach 2001 2008. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nerki + w¹troba 40 67 73 108 127 110 125 160 Nerki + serce + w¹troba 51 56 67 58 53 39 34 36 Nerki + serce 61 42 43 31 27 23 15 12 Nerki + w¹troba + trzustka 1 1 2 3 7 5 5 8 Nerki + serce + w¹troba + trzustka 15 9 9 9 10 19 8 7 Nerki + trzustka 1 4 3 1 Nerki + w¹troba + p³uca 1 2 1 3 3 3 Nerki + serce + trzustka 1 2 1 3 3 7 2 Nerki + serce + w¹troba + p³uca 1 1 3 1 5 2 5 Nerki + serce + w¹troba + trzustka + p³uca 2 1 1 2 2 3 Nerki + serce + p³uca 2 1 1 1 3 1 Nerki + p³uca + trzustka 1 1 Nerki + p³uca 1 2 1 Nerki + w¹troba + przedramiê 1 1 Nerki + w¹troba + trzustka + p³uco 1 1 Ogó³em 173 180 200 217 232 223 201 238 ¹cznie w 2008 r. liczba pobranych narz¹dów ze zw³ok wynios³a 1175 czyli o 198 narz¹dów wiêcej ni w roku 2007, najwiêcej pobrano nerek 854, w¹trób 224 i serc 63 (Tabela 9). Tabela 9. ¹czna liczba narz¹dów pobranych ze zw³ok w latach 2001 2008. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nerki 900 980 1050 1124 1112 992 704 854 W¹troby 108 135 156 182 199 184 179 224 Serca 130 111 123 106 96 98 64 63 Trzustki 18 12 14 16 22 37 21 20 P³uca 3 3 5 5 4 15 9 13 Jelito 1 Przedramiê 1 1 OGÓ EM 1160 1241 1348 1433 1433 1327 977 1175 Wykorzystanie narz¹dów pobranych do przeszczepienia od osób zmar³ych w 2008 r. Nerki Pobrano ogó³em 854 nerki. 44 (5,2%) nerek nie przeszczepiono z powodu potwierdzenia lub podejrzenia nowotworu nerki, bez mo liwoœci ustalenia charakteru jego mikroskopowego utkania (np. oncocytoma nerki), braku odpowiednich dla nich biorców (najczêœciej nerki od dawców zaka onych wirusami HBV i/lub HCV), 10

stwierdzenia patologii naczyñ nerkowych lub urazu (Tabela 10). W 2008 r. przeszczepiono 790 nerek pobranych ze zw³ok (nie wliczaj¹c kombinowanych przeszczepieñ nerek i innych narz¹dów) o 138 wiêcej ni w 2007 r. Tabela 10. Przyczyny niewykorzystania pobranych nerek 2002 2008. Przyczyna, dla której odst¹piono od przeszczepienia nerki 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Patologia nerki lub innych narz¹dów stwierdzona makro- lub mikroskopowo 2 11 7 12 13 8 9 i wykluczaj¹ca przeszczepienie Torbielowatoœæ nerek, zaka enie nerek, nerka podkowiasta, kamica nerkowa 11 3 14 1 6 6 3 wodonercze Uraz nerki, z³a perfuzja pobranej nerki 1 7 4 3 4 4 6 Brak odpowiednich biorców dla nerek pobranych od dawców z dodatnimi markerami wzw 8 4 11 12 7 3 5 (anty-hcv, HbsAg, anty-hbc) Dawca mia³ tylko jedn¹ nerkê lub rodzina wyrazi³a zgodê na pobranie tylko jednej nerki 3 Patologia naczyñ nerkowych 9 6 10 3 8 2 2 Brak odpowiadaj¹cych wiekiem lub mas¹ cia³a biorców najczêœciej w rzadkiej grupie krwi (B, AB) 16 10 5 4 5 2 9 Hipoplazja, marskoœæ 3 5 5 7 5 2 2 Przyczyna nieustalona 6 2 8 6 5 1 8 ¹cznie; liczba i odsetek 56 48 64 48 53 31 44 (6%) (5%) (6%) (4%) (5%) (4,4%) (5,2%) W¹troba Pobrano i przeszczepiono 224 w¹troby, tj. o 45 wiêcej ni w roku poprzednim. Serce Pobrano 63 serca tj. o jedno mniej ni w roku 2007. Dwukrotnie raz z powodu braku mo liwoœci transportowych zespo³ów krajowych, raz z powodu braku odpowiedniego biorcy w kraju zaoferowano narz¹d do Eurotransplantu. Oferta zosta³a przyjêta i narz¹dy zosta³y z powodzeniem przeszczepione Trzustki Od 20 dawców pobrano do przeszczepienia trzustkê. 20 narz¹dów przeszczepiono jednoczasowo z nerk¹ pobran¹ od tego samego zmar³ego dawcy. P³uca W 2008 r. pobrano p³uca od 13 zmar³ych dawców narz¹dów W Zabrzu wykonano 8 przeszczepów pojedynczego p³uca, w 3 przypadkach przeszczepiono dawcom oba p³uca. W 2 przypadkach pobrane p³uca przekazano do Eurotransplantu. 11

¹cznie, spoœród 1175 pobranych od zmar³ych narz¹dów, przeszczepiono w kraju 1127 (810 z 854 pobranych nerek, 20 trzustek, 224 pobranych w¹trób, 61 z 63 pobranych serc i 11 z 13 pobranych p³uc oraz jedno przedramiê). Wspó³czynnik liczba przeszczepionych narz¹dów / liczba zmar³ych dawców w roku 2008 wyniós³ 2,6 (Tabela 11). Tabela 11. Wykorzystanie narz¹dów pozyskanych od zmar³ych w latach 2001 2008 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba pobrañ 450 490 525 562 556 496 352 427 Liczba wykorzystanych narz¹dów 1113 1182 1294 1364 1383 1258 943 1127 Wspó³czynnik: liczba przeszczepionych narz¹dów/ 2,5 2,4 2,5 2,4 2,5 2,5 2,7 2,6 liczba zmar³ych dawców Przeszczepianie narz¹dów Przeszczepianie nerek W 2008 r. dokonano przeszczepienia samej nerki u 810 biorców (21,2 na 1 mln mieszkañców), o 136 nerek wiêcej ni w roku 2007, kiedy ³¹cznie przeszczepiono nerki 674 biorcom (17,6 na 1 mln mieszkañców). W tej liczbie 790 biorców (20,7 na 1 mln) otrzyma³o nerki pochodz¹ce od osób zmar³ych, 20 zaœ od ywych dawców (0,5 na 1 mln mieszkañców). W CZD wykonano jednoczasowe przeszczepienie w¹troby i nerki. Wiêkszoœæ oœrodków utrzyma³a swoj¹ aktywnoœæ na poziomie roku 2007. W kilku oœrodkach liczba wykonanych przeszczepów wzros³a; w AM we Wroc³awiu o 25, w SDJ w Warszawie o 23, a w PAM w Szczecinie wykonano o 22 zabiegi wiêcej. Najwiêcej przeszczepieñ nerek, bo 138 wykonano w Szpitalu Wojewódzkim w Poznaniu, aden inny zespó³ w 2008 r. nie przekroczy³ liczby 100 wykonanych przeszczepieñ tego narz¹du. W 2008 r. dalszemu os³abieniu uleg³a aktywnoœæ CSK MSW w Warszawie, gdzie wykonano 3 operacje (o 7 mniej ni w 2007 r. i o 40 zabiegów mniej ni w 2006 r.) oraz oœrodka z Akademii Medycznej w Gdañsku, gdzie wykonano wprawdzie 67 przeszczepieñ, ale znacz¹co mniej, ni w poprzednich latach (Tabela 12). Jednoczasowe przeszczepienie nerki i trzustki Zabiegów tych wykonano 20, najmniej od 2005 r. i a o 16 mniej, ni w rekordowym dla tego rodzaju kombinowanego przeszczepienia roku 2006, gdzie tylko w jednym oœrodku (Szpital MSW w Warszawie) wykonano 16 przeszczepieñ (Tabela 13). W dniu 12 czerwca 2008 r. w Katedrze i Klinice Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej WUM w Szpitalu Dzieci¹tka Jezus po raz pierwszy w Polsce przeszczepiono izolowane wysepki trzustkowe pobrane od zmar³ego dawcy biorcy choremu na cukrzycê. 12

Tabela 12. Przeszczepianie nerek w latach 2001 2008. 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Razem Razem Razem Razem Razem CD LD Razem Bia³ystok AM 26 26 16 23 40 17 18 18 Bydgoszcz AM 80 114 101 70 63 49 55 1 56 Bytom AM 21 20 23 18 Gdañsk AM 70 81 90 92 87 76 67 67 Warszawa CZD 33 2 2 45 38 2 58 422 35 2 43 2 6 49 Katowice SUM 60 3 55 61 75 73 61 54 54 Kraków CM UJ 19 38 35 24 16 4 7 7 Lublin UM 28 48 28 58 41 17 18 18 ódÿ UM 27 35 21 40 28 20 38 38 ódÿ Woj. 33 49 42 38 21 14 12 1 13 Poznañ Woj. 109 108 120 101 137 113 138 138 4 Szczecin PAM 75 1 81 85 55 4 48 1 40 61 1 62 Szczecin SPWSZ 53 68 86 80 73 70 2 79 1 80 Warszawa CSK WUM 57 2 54 38 68 39 32 2 38 6 44 W-wa SDJ 67 59 81 85 61 60 82 1 83 W-wa MSW 34 27 50 50 43 1 10 3 3 Wroc³aw AM 130 106 127 117 96 49 71 3 74 Wroc³aw Woj. 13 14 25 17 9 7 6 6 OGÓ EM 935 1028 1067 1069 917 674 790 20 810 1 w tym biorcy pary nerek, 2 w tym biorcy jednoczasowego przeszczepu w¹troby i nerki, 3 w tym biorca jednoczasowego przeszczepu serca i nerki, 4 dwie nerki pobrane w 2008 przeszczepiono w 2009. Tabela 13. Jednoczasowe przeszczepianie trzustki i nerki 2001 2008. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Warszawa CSK WUM 9 7 7 7 14 9 8 5 Warszawa SDJ 7 5 7 4 1 4 1 Katowice SUM 4 6 7 8 7 Szczecin PSK 2 1 1 Warszawa MSW 16 5 7 Razem 17 12 14 15 22 36 21 20 Przeszczepianie w¹troby Liczba przeszczepieñ w¹troby od zmar³ych dawców w 2008 r. wynios³a 224, w tym u jednego pacjenta wykonano jednoczasowy przeszczep w¹troby z nerk¹, by³a najwy sza w dotychczasowej historii. Najwiêcej zabiegów, 106 wykonano w CSK WUM, drugi w kolejnoœci jest zespó³ ze Szpitala Wojewódzkiego w Szczecinie z liczb¹ przeszczepieñ wynosz¹c¹ 50 (systematyczny wzrost aktywnoœci). Liczba przeszczepieñ czêœci w¹troby pochodz¹cej od ywych dawców w 2008 r. wynios³a 21 (18 w 2007 r). ¹cznie w 2008 r. przeszczepiono 245 w¹trób lub fragmentów tego narz¹du (Tabela 14). 13

Tabela 14. Przeszczepianie w¹troby w latach 2001 2008. 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Razem Razem Razem Razem Razem Razem Razem CD LD Razem Warszawa CSK WUM 49 62 71 91 102 92 75 106 106 Warszawa SDJ 15 23 26 32 39 38 30 34 34 Warszawa CZD 40 40 41 43 36 39 34 14 21 35 Szczecin SPWSZ 9 11 15 23 26 22 44 50 50 Wroc³aw AM 3 3 5 6 5 Katowice SUM 4 9 13 20 20 Szczecin PSK 1 2 7 10 4 Szczecin PSK 2 Ogó³em 118 146 168 199 212 200 196 224 21 245 Przeszczepianie serca Zmniejsza siê liczba przeszczepianych w Polsce serc. W 2008 r. w 4 oœrodkach kardiochirurgicznych wykonano 61 takich operacji, o 3 mniej w porównaniu z rokiem 2007 i o 34 zabiegi mniej ni w 2006 r. Oœrodek z Krakowskiego Szpitala Specjalistycznego im. Jana Paw³a II wykona³ o szeœæ zabiegów mniej w stosunku do roku 2007, natomiast oœrodek w Zabrzu wykona³ tych zabiegów o 10 wiêcej. W Instytucie Kardiologii w Aninie wykonano o szeœæ zabiegów mniej. Oœrodek ze szpitala MSW w Warszawie przesta³ wykonywaæ zabiegi przeszczepiania serca. W oœrodku kardiochirurgicznym AM w Gdañsku wykonano dwa zabiegi przeszczepienia serca (Tabela 15). Tabela 15. Przeszczepianie serca w latach 2001 2008. Oœrodek 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kraków KSS 27 18 17 19 13 10 10 4 Zabrze SCCS 45 43 51 41 39 29 29 39 Warszawa Anin Instytut Kardiologii 31 30 32 23 21 21 22 16 Warszawa MSW 25 18 21 21 22 35 2 Gdañsk AM 1 2 OGÓ EM 128 109 121 104 95 95 64 61 Przeszczepianie p³uc Zespó³ z SCCS w Zabrzu, jako jedyny w kraju realizuje program leczenia przeszczepieniem p³uc. W 2008 r. wykonano 11 takich przeszczepieñ. W oœmiu przypadkach biorcom przeszczepiono jedno p³uco, a u pozosta³ych trzech przeszczepiono p³uco prawe i lewe (Tabela 16). 14

Tabela 16. Przeszczepianie p³uc (serca/p³uc) w latach 2002 2008. 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Zabrze SCCS P³uco(-a) 1 1 3 6 7 11 Serce/p³uco 1 1 1 Warszawa Anin P³uco(-a) Inst. Kardiol. Serce/p³uco 1 1 OGÓ EM P³uco(-a) 1 1 3 6 7 11 Serce/p³uco 2 1 1 1 Przeszczepianie narz¹dów od osób ywych Liczba przeszczepów nerek pobranych od ywych dawców wynios³a 20. Najwiêcej, bo po 6 takich przeszczepieñ wykonano w CZD (nerki pobierane w SDJ) i CSK WUM. Liczba przeszczepieñ fragmentów w¹troby pobranych od ywych dawców, wykonanych w CZD (pobierane w CSK WUM) wynios³a 20 (Tabela 17). Tabela 17. Przeszczepianie nerek i w¹troby pochodz¹cych od ywych dawców w latach 2001 2008 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nerki 36 25 44 22 29 18 22 20 W¹troby 15 13 12 18 13 20 18 21 RAZEM 51 38 56 40 42 38 40 41 Ogó³em w 2008 r. przeszczepiono w Polsce 1127 narz¹dów pochodz¹cych ze zw³ok i 41 pochodz¹cych od osób ywych. ¹cznie przeszczep otrzyma³o 1147 biorców. Liczba wszystkich biorców by³a o 189 wiêksza ni w roku 2007 (Tabela 18). Tabela 18. Liczba przeszczepionych narz¹dów i liczba biorców w latach 2003-2008 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba przeszczepionych 1350 1404 1425 1296 983 1168 narz¹dów (CD + LD) (1294 + 56) (1364 + 40) (1383 + 42) (1258 + 38) (943 + 40) (1127 + 41) Liczba biorców 1328 1384 1398 1257 958 1147 Krystyna Antoszkiewicz, Jaros³aw Czerwiñski, Piotr Malanowski 15

Krajowa Lista Osób Oczekuj¹cych na przeszczepienie narz¹dów 2008 Lista oczekuj¹cych na przeszczepienie nerki lub nerki i trzustki w 2008 r. W 2008 r. w Krajowej Liœcie Osób Oczekuj¹cych na przeszczepienie nerki, nerki i trzustki lub samej trzustki zarejestrowanych by³o 2651 chorych w tym: q 79 dzieci, q 192 osoby powy ej 60 r. (œredni wiek wynosi³ 45 lat i 6 miesiêcy). Spoœród 2651 chorych zarejestrowanych w 2008 r. 1030 osób by³o zg³oszonych de novo w tym w³aœnie roku. W 2008 r. wykonano 830 zabiegów przeszczepienia nerki w tym: q przeszczepienie nerki od dawcy zmar³ego 789 q przeszczepienie nerki i w¹troby 1 q przeszczepienie nerki od ywego dawcy 20, q przeszczepienie nerki i trzustki 20 u chorych z cukrzyc¹ typu I. W 2008 r. spoœród chorych zrejestrowanych w KLO oczekuj¹cych na przeszczep nerki, nerki i trzustki lub trzustki zmar³o 67 osób, zosta³o zdyskwalifikowanych na sta³e 48 chorych, 18 wycofa³o zgodê na przeszczepienie. Na zabieg przeszczepienia nerki w dniu 31 grudnia 2008 r. oczekiwa³o 1479 chorych, w tym: q na pierwszy 1199, q na drugi 236, q na trzeci 27, q na czwarty 2, q 15 osób oczekiwa³o na kombinowany przeszczep nerki i trzustki. Przeszczepianie nerek chorym wymagaj¹cych szybkiego przeszczepienia lista urgens Lista urgens dotyczy zarejestrowanych w KLO chorych wymagaj¹cych szybkiego przeszczepienia nerki w zwi¹zku z brakiem mo liwoœci dalszego dializowania (brak dostêpu naczyniowego i/lub mo liwoœci leczenia dializami otrzewnowymi). Do grupy tej w 2008 r. do³¹czono chorych wysokoimmunizowanych po udanym leczeniu immunoglobulinami. Do umieszczenia chorego na liœcie urgens konieczne jest zakwalifikowanie w Regionalnym Oœrodku Kwalifikacyjnym (ROK), oznaczenie antygenów HLA, ocena PRA 16

oraz przys³anie wiêkszej objêtoœci surowicy krwi chorego do Pracowni Zgodnoœci Tkankowej, Zak³adu Immunologii Klinicznej, Szpitala Dzieci¹tka Jezus w Warszawie. Surowica jest wysy³ana do próby krzy owej z potencjalnym dawc¹ nerki do 7 Pracowni Zgodnoœci Tkankowej przy Regionalnych Oœrodkach Transplantacji Nerek. W 2008 r. zarejestrowanych na liœcie urgens by³o 35 chorych (w tym 8 po leczeniu immunoglobulinami). Nerkê przeszczepiono 17 chorym z listy urgens naczyniowy oraz 3 chorym po leczeniu odczulaj¹cym. Jedna osoba zosta³a skreœlona z listy urgens po wytworzeniu sprawnej przetoki têtniczo- ylnej, 2 okresowo zdyskwalifikowano z przyczyn medycznych. W dniu 31 grudnia 2008 r. na liœcie urgens oczekiwa³o 12 osób. Biorcy z nefropati¹ cukrzycow¹ Spoœród 289 chorych z nefropati¹ cukrzycow¹ zarejestrowanych w 2008 r. w KLO: q nerkê od dawcy zmar³ego przeszczepiono 73 chorym, q nerkê i trzustkê 20 q nerkê od ywego dawcy 2 chorym, q zdyskwalifikowano na sta³e 7 osób, q zmar³o 11 chorych W dniu 31 grudnia 2008 r. na przeszczepienie oczekiwa³o 176 chorych z nefropati¹ cukrzycow¹, w tym zakwalifikowanych do przeszczepienie nerki i trzustki 15. Jedna osoba zosta³a zakwalifikowana do ponownego przeszczepienia trzustki po wczeœniejszym przeszczepieniu nerki i trzustki i usuniêciu trzustki z dobr¹ funkcj¹ nerki przeszczepionej. W 2008 roku na listê oczekuj¹cych na jednoczasowe przeszczepienie nerki i trzustki wpisano de novo 30 osób. Biorcy zg³oszeni do przeszczepienia nerki lub nerki i trzustki przed rozpoczêciem dializ Spoœród 191 chorych zarejestrowanych w 2008 r. w KLO do wyprzedzaj¹cego przeszczepienia nerki lub nerki i trzustki (preemptive): q 47 przeszczepiono nerkê od dawcy zmar³ego q 10 przeszczepiono nerkê od ywego dawcy q 3 przeszczepiono nerkê i trzustkê q 3 chorych wycofa³o zgodê na przeszczepienie, q 4 zosta³o zdyskwalifikowanych na sta³e, q 3 zmar³o. W dniu 31 grudnia 2008 r. 121 osób nadal oczekiwa³o na przeszczepienie przed rozpoczêciem dializ. Biorcy immunizowani (PRA 50-100%) Spoœród 111 chorych immunizowanych oczekuj¹cych na zabieg przeszczepienia nerki w 2008 r. u 74 miano PRA wynosi³o 50-79%. Zdyskwalifikowano na sta³e 1 chorego, 17

zmar³o 3, przeszczepiono nerkê 11 biorcom. W dniu 31 grudnia 2008 r. na przeszczep oczekiwa³o 59 osób w tej grupie. W przedziale PRA 80-100% zarejestrowanych w bazie KLO by³o 37 osób. Zdyskwalifikowano na sta³e 1 osobê, 1 zmar³a, 5 chorym wykonano zabieg przeszczepienia nerki. W dniu 31 grudnia 2008 r. oczekiwa³o na przeszczepienie 30 osób w tej grupie. Chorzy oczekuj¹cy na przeszczepienie nerki po przeszczepieniu serca lub w¹troby W 2008 r. na przeszczepienie nerki po uprzednio wykonanym przeszczepieniu serca oczekiwa³o 7 osób. Jedna osoba zosta³a wykluczona na sta³e, 2 oczekiwa³y na ponown¹ kwalifikacjê. W dniu 31 grudnia 2008 r. zakwalifikowanych do przeszczepienia nerki by³o 4 chorych. W 2008 r. na przeszczepienie nerki i w¹troby oczekiwa³o 7 osób. Przeszczepiono jednoczasowo nerkê i w¹trobê 1 osobie, 1 osoba zmar³a, 4 oczekiwa³y na ponown¹ kwalifikacjê. W dniu 31 grudnia 2008r zakwalifikowany na przeszczepienie nerki i w¹troby by³ 1 chory. Na przeszczepienie nerki po przeszczepieniu w¹troby oczekiwa³o 3 chorych. W dniu 31 grudnia 2008 r. zakwalifikowany do przeszczepienia nerki po uprzednio wykonanym przeszczepieniu w¹troby by³ 1 chory, 2 oczekiwa³o na kwalifikacjê. Œredni czas oczekiwania na przeszczepienie nerki przedstawiono w Tabeli 1. Tabela 1. Œredni czas oczekiwania na przeszczepienie nerki lub nerki i trzustki w 2008 r. ŒREDNI CZAS OCZEKIWANIA GRUPY CHORYCH od rozpoczêcia dializ od zakwalifikowania do tx do tx WSZYSCY CHORZY ZG OSZENI 3 lata 3 m-ce 10 m-cy ZG OSZENI DO I TX 2 lata 10 m-cy URGENS NACZYNIOWY 32 dni WYSOKOIMMUNIZOWANI 4 lata 6 m-cy 9 m-cy ZG OSZENI DO NERKI I TRZUSTKI 3 lata 4 m-ce PRE EMPTIVE 4 m-ce i 15 dni Przyczyny niewydolnoœci nerek u chorych w poszczególnych grupach w 2008 r. Wœród chorych po przeszczepieniu nerki w 2008 r. przed rozpoczêciem dializ by³o 10 osób na 20 wszystkich zabiegów przeszczepienia nerki od dawcy ywego w tym roku (50%). Wœród tych chorych najczêœciej rozpoznawano: glomerulopatie pierwotne (40%). U pozosta³ych chorych rozpoznawano œródmi¹ szowe zapalenie nerek (20%), inne (20%) i nieznane (20%) jako przyczynê niewydolnoœci nerek w³asnych. Szczegó³y przedstawiono w Tabeli 2. 18

Tabela 2. Przyczyny niewydolnoœci nerek u chorych zarejestrowanych w liœcie oczekuj¹cych Grupy chorych è Nowo zg³oszeni w 2008 r. Wszyscy oczekuj¹cy w dniu 31.12.2008 Wszyscy przeszczepieni w 2008 r. Zg³oszeni preemptive w 2008 r. Wszyscy przeszczepieni preemptive w 2008 r. Liczba chorych 1030 1464 830 191 49 G³ówne przyczyny schy³kowej niewydolnoœci nerek Glomerulopatie pierwotne (%) 33 32 32 27 33 Nefropatia cukrzycowa (%) 12 12 11 13 8 Glomerulopatie wtórne inne (%) 3 5 5 4 4 Torbielowatoœæ nerek (%) 12 11 11 10 4 Œródmi¹ szowe zapalenia nerek (%) 11 14 14 15 20 Nefropatia nadciœnieniowa (%) 8 6 7 7 8 Inne (%) 4 3 5 6 4 Nieznane (%) 17 17 15 18 19 Lista oczekuj¹cych na przeszczepienie w¹troby w 2008 r. W 2008 r. oczekiwa³o w Polsce na przeszczep w¹troby 439 chorych zakwalifikowanych do zabiegu w 5 oœrodkach transplantacyjnych. Z tej liczby 274 chorych zg³oszono w bie ¹cym roku (Tabela 1). Najwiêcej, 188 chorych oczekiwa³o na przeszczepienie w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Tabela 1. Potencjalni biorcy w¹troby zarejestrowani w krajowej liœcie oczekuj¹cych na przeszczepienie w 2008 r. Warszawa Warszawa Warszawa Szczecin Katowice RAZEM CSK WUM SDJ CZD SPWSZ SUM Liczba zg³oszonych 73 40 12 34 6 165 przed 2008 r. Liczba zg³oszonych 115 35 33 67 24 274 w 2008 r. Ca³kowita liczba chorych 188 75 45 101 30 439 oczekuj¹cych 19

Do przeszczepienia w trybie planowym zakwalifikowanych by³o 355 chorych (81% wszystkich zg³oszeñ), natomiast w trybie pilnym 85 osoby (19%). Losy wszystkich chorych z uwzglêdnieniem trybu zg³oszenia (planowy, urgens) zestawiono w Tabeli 2. Tabela 2. Potencjalni biorcy w¹troby zarejestrowani w krajowej liœcie oczekuj¹cych na przeszczepienie w 2008 r.; wg oœrodka, trybu zg³oszenia, losu chorych Liczba Zawieszeni, Oœrodek chorych zdyskwalifikowani, zg³aszaj¹cy na liœcie; rezygnacja chorego Wszyscy Planowi Urgens* Warszawa CSK WUM 188 153 35 15 Warszawa SDJ 75 62 13 8 Warszawa CZD 45 41 4 4 Szczecin SPWSZ 101 74 27 15 Katowice SUM 30 24 6 2 ¹cznie 439 355 85 44 Oœrodek zg³aszaj¹cy Zgony na liœcie; wg trybu zg³oszenia Wszyscy Planowi Urgens* Przeszczepienia na liœcie; wg trybu zg³oszenia Warszawa CSK WUM 16 10 6 106 80 26 52 Warszawa SDJ 5 3 2 34 24 10 28 Warszawa CZD 1 0 1 14 13 1 6 Szczecin SPWSZ 9 7 2 50 30 20 25 Katowice SUM 4 4 0 20 14 6 4 ¹cznie 35 24 11 224 161 63 115 Wszyscy Planowi Urgens* Oczekuj¹cy 31.12.2008 * Urgens biorcy zg³oszeni do przeszczepienia z powodu ostrej niewydolnoœci w¹troby, zaostrzenia przewlek³ej niewydolnoœci w¹troby oraz wczesnej niewydolnoœci przeszczepu. 20

Wskazania do leczenia przeszczepieniem w¹troby W Polsce najczêstszym wskazaniem do leczenia przeszczepieniem w¹troby, w trybie planowym by³a niewydolnoœæ w przebiegu zaka enia wirusem zapalenia w¹troby typu C (20,4% planowych). Natomiast w przypadku trybu urgens najczêstszym wskazaniem by³a Choroba Wilsona (14% wskazañ pilnych (Tabela 3). Tabela 3. Schorzenia, które by³y wskazaniem do przeszczepienia w¹troby w 2008 r. chorych zakwalifikowanych w trybie planowym i trybie urgens. Rozpoznanie Planowi Urgens ¹cznie HCV 37 3 40 Marskoœæ idiopatyczna 13 7 20 ALD 16 2 18 PSC 16 2 18 PBC 11 5 16 AIH 12 3 15 Atrezja dróg ó³ciowych 15 0 15 HBV 5 7 12 Wilson 3 9 12 Niewydolnoœæ przeszczepu póÿna 3 7 10 Niewydolnoœæ przeszczepu wczesna 3 4 7 HCV, HCC 5 1 6 Toksyczne uszkodzenie w¹troby 4 1 5 HCV, HBV 3 1 4 Marskoœæ ó³ciowa wtórna 3 1 4 AIH, PSC 2 1 3 Budd-Chiari 3 0 3 HBV, HCC 3 0 3 HCV, ALD 2 1 3 PBC, AIH 2 1 3 HCC 2 0 2 Niewydolnoœæ w¹troby po rozleg³ej resekcji 1 1 2 Hemochromatoza 0 2 2 Hiperamonemia 2 0 2 Ostra niewydolnoœæ idiopatyczna 0 2 2 Postêpuj¹ca rodzinna cholestaza wewn¹trzw¹trobowa 2 0 2 Torbielowatoœæ dróg ó³ciowych 2 0 2 B¹blowica 1 0 1 Cystadenocarcinoma 1 0 1 Glikogenoza 1 0 1 GvHD 1 0 1 Haemangioendothelioma 1 0 1 HCV, ALD, HBV, HCC 1 0 1 21

Tabela 3. (c.d.). Schorzenia, które by³y wskazaniem do przeszczepienia w¹troby w 2008 r. chorych zakwalifikowanych w trybie planowym i trybie urgens. Rozpoznanie Planowi Urgens ¹cznie HCV, HBV, HCC 1 0 1 HCV, PBC 1 0 1 Niewydolnoœæ w przebiegu ywienia pozajelitowego 0 1 1 Oksaloza 1 0 1 Przerzut raka do w¹troby 1 0 1 Torbielowatoœæ 1 0 1 Zatrucie grzybami 0 1 1 Zespó³ Dubin - Johnsona 0 1 1 CZNIE 181 64 245 Czas oczekiwania na przeszczepienie Œredni czas oczekiwania na przeszczepienie osób zg³oszonych w trybie planowym, które otrzyma³y przeszczep ze zw³ok wyniós³ w 2008 r. 197 dni i by³ o 11 dni krótszy ni w roku poprzednim (Tabela 4). Najd³u szy czas oczekiwania na przeszczep w tej grupie chorych by³ w Szpitalu Dzieci¹tka Jezus w Warszawie (286 dni) i w Szpitalu Tabela 4. Œredni czas oczekiwania (w dniach) na krajowej liœcie oczekuj¹cych na przeszczepienie w¹troby w latach 2007 i 2008 ; wg statusu i oœrodków transplantacyjnych Kategorie biorców 2007 r. Œredni czas oczekiwania dla wszystkich oœrodków (dni) Warszawa CSK WUM Œredni czas oczekiwania dla wszystkich oœrodków (dni) Chorzy zg³oszeni w trybie planowym, 208 187 286 91 231 57 197 którzy otrzymali przeszczep Chorzy, którzy oczekiwali na koniec 343 393 740 263 175 196 417 roku na przeszczep Chorzy zg³oszeni nie w trybie urgens, 5 14 12 liczono* 9 8 11 którzy otrzymali przeszczep Chorzy zg³oszeni w trybie urgens, nie którzy zmarli 3 2 5 liczono* 7 0 3 nie doczekawszy przeszczepu * nie liczono ze wzglêdu na zbyt ma³¹ liczbê osób. Warszawa SDJ Warszawa CZD 2008 r. Szczecin SPWSZ Katowice SUM 22

Wojewódzkim w Szczecinie (231 dni), najkrócej zaœ oczekiwano w ŒUM w Katowicach (57 dni). Œredni czas oczekiwania potencjalnych biorców, którzy w 2008 r. byli na liœcie, a nie otrzymali przeszczepu wyniós³ 417 dni i by³ o ponad 7 miesiêcy d³u - szy ni dla chorych, którzy przeszczep otrzymali. W Tabeli 5 zbiorczo porównano wybrane parametry statystyczne z krajowej listy oczekuj¹cych na przeszczepienie w¹troby w latach 2007 i 2008. Tabela 5. Lista oczekuj¹cych na przeszczepienie w¹troby w latach 2007 i 2008; wg wybranych parametrów. 2007 2008 Ca³kowita liczba chorych oczekuj¹cych 420 439 Liczba zg³oszonych w danym roku 269 274 Liczba i procent oczekuj¹cych w trybie planowym 321 355 [76%] [81%] Liczba i procent oczekuj¹cych w trybie urgens 99 85 [24%] [19,5 %] Ca³kowita liczba przeszczepieñ 196 245 Liczba i odsetek przeszczepieñ od zmar³ych dawców 178 224 [91%] [91%] Liczba i odsetek przeszczepieñ od ywych dawców 18 21 [9%] [9%] Liczba i odsetek przeszczepieñ w trybie planowym 120 178 [61%] [73%] Liczba i odsetek przeszczepieñ w trybie urgens 76 67 [39%] [27%] Liczba przeszczepieñ Liczba oczekuj¹cych [%] 47% 56% Liczba Tx w trybie planowym Liczba oczekuj¹cych 120/321 178/355 w trybie planowym [37%] [50%] Liczba Tx w trybie urgens Liczba oczekuj¹cych 76/99 67/85 w trybie urgens [77%] [79%] Ca³kowita liczba zgonów na liœcie 30 35 Liczba zgonów Liczba oczekuj¹cych [%] 7% [8%] Liczba i odsetek zgonów wœród zg³oszonych w trybie planowym 14 24 [4%] [7%] Liczba i odsetek zgonów wœród zg³oszonych w trybie urgens 16 11 [16%] [3%] Liczba oczekuj¹cych na przeszczep 31.XII 171 115 Liczba oczekuj¹cych 31.XII Liczba oczekuj¹cych w ci¹gu 171/420 115/439 ca³ego roku [41%] [26%] Czas oczekiwania chorych zg³oszonych w trybie planowym, 208 197 którzy otrzymali przeszczep Czas oczekiwania chorych, którzy oczekiwali na koniec roku 343 417 Czas oczekiwania chorych zg³oszonych w trybie urgens, 5 11 którzy otrzymali przeszczep Czas oczekiwania chorych zg³oszonych w trybie urgens, 3 3 którzy zmarli nie doczekawszy przeszczepu 23

Lista oczekuj¹cych na przeszczepienie narz¹dów klatki piersiowej w 2008 r. Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne Poltransplant w systemie elektronicznej bazy danych gromadzi pe³ne dane dotycz¹ce potencjalnych biorców za okres 2003 2008. Dane z lat wczeœniejszych, choæ niepe³ne, s¹ tak e dostêpne. ¹czna liczba zarejestrowanych chorych wynosi 1420 osób. Liczby nowo zg³oszonych potencjalnych biorców w latach 2003 08 przez poszczególne oœrodki zestawiono w Tabeli 1. Tabela 1. Chorzy zg³oszeni do przeszczepienia narz¹dów klatki piersiowej przez poszczególne oœrodki w latach 2003 2008. Warszawa Liczba Rok Anin Kraków Warszawa Zabrze Gdañsk nowo zg³oszenia/oœrodek Instytut KSS MSWiA SCCS AM zg³oszonych Kardiologii biorców przed rokiem 2003 (dane niepe³ne) 24 61 18 47-150 2003 70 36 28 97-231 2004 39 53 25 103-220 2005 56 30 35 92-213 2006 40 27 49 108-224 2007 37 33 11 123 1 205 2008 32 22-116 7 177 Ca³kowita liczba nowo zg³oszonych 298 262 166 686 8 1420 biorców Biorcy serca W 2008 r. w Polsce oczekiwa³o na leczenie przeszczepieniem serca 350 chorych. Z tej liczby 155 osób zosta³o zg³oszonych w 2008 r., pozosta³e 195 osób w latach poprzednich (Tabela 2). Najwiêcej chorych oczekiwa³o na przeszczep w Zabrzu (220 chorych), zaœ najmniej, bo 7 osób w Gdañsku. Najczêstszymi chorobami stanowi¹cymi wskazanie do przeszczepienia by³y kardiomiopatia rozstrzeniowa (41% wszystkich chorych) oraz kardiomiopatia niedokrwienna (35%) Tabela 3. Spoœród 350 oczekuj¹cych, 61 (17,5%) osób otrzyma³o w 2008 r. przeszczep serca, zmar³o 41 chorych, co stanowi³o 12% wszystkich oczekuj¹cych (w 2007 r. zmar³o nie doczekawszy przeszczepienia 8% oczekuj¹cych ). Ponad po³owa, 202 osoby (58%) oczekiwa³a nadal na przeszczepienie 31 grudnia 2008r. (Tabela 4). Na koniec roku najd³u sz¹, bo sk³adaj¹ca siê ze 125 chorych (57%) listê oczekuj¹cych mia³ zespó³ z Zabrza, a najkrótsz¹ 2 (28,5%) osoby zespó³ z Gdañska. Zespó³ z Gdañska zrealizowa³ listê oczekuj¹cych we w³asnym oœrodku w stopniu najwy szym, bo w 28,5%, zespó³ z Anina w 28%, zespó³ z Zabrza w 18%, a z Krakowa tylko w 4%. 24

Tabela 2. Chorzy oczekuj¹cy na przeszczep serca w Polsce w 2008 r. Rok Warszawa Kraków Zabrze Gdañsk Ca³kowita zg³oszenia/ Anin Instytut KSS SCCS AM liczba oœrodek Kardiologii biorców 1999 - - 1-1 2000 - - 1-1 2001 - - - - - 2002-3 2-5 2003 - - 5-5 2004-7 3-10 2005 7 5 12-24 2006 4 9 32-45 2007 14 18 72-104 2008 32 24 92 7 155 Ca³kowita Liczba Biorców 57 66 220 7 350 Tabela 3. Choroby stanowi¹ce wskazanie do przeszczepienia serca w 2008 r. Warszawa Kraków Zabrze Gdañsk Razem Anin Instytut KSS SCCS AM (liczba/%) Kardiologii Kardiomiopatia 19 24 78-121 niedokrwienna (35%) Kardiomiopatia 25 36 78 6 145 rozstrzeniowa (41%) Inne kardiomiopatie 6 2 37-45 (13%) Wada serca, - - 7-7 wada zastawkowa (2%) Guz serca, - - 1-1 niewydolnoœæ przeszczepu (0,2%) Etiologia nieznana 5 3 15 1 24 lub nieustalona (7%) Inne 2 1 4-7 (2%) Ca³kowita Liczba Biorców 57 66 220 7 350 Tabela 4. Realizacja zapotrzebowania na leczenie przeszczepieniem serca w Polsce w 2008 r. Ca³kowita liczba biorców 57 64 220 7 348 Warszawa Anin Kraków Zabrze Gdañsk Razem Instytut Kardiologii KSS SCCS AM Oczekuj¹cy na 29 48 125 2 204 31 XII 2008 50,8% 71,88% 56,8% 28,5% 59% Przeszczepienia 16 4 39 2 61 28% 6,26% 17,73% 28,5% 17,5% Zgony na liœcie 4 6 29 2 41 7% 9,38% 13,18% 28,5% 12% 25

Tabela 4. (c.d). Realizacja zapotrzebowania na leczenie przeszczepieniem serca w Polsce w 2008 r. Ca³kowita liczba biorców 57 64 220 7 348 Warszawa Anin Kraków Zabrze Gdañsk Razem Instytut Kardiologii KSS SCCS AM Los chorych nieznany - 2 - - 2 3,13% 0,5% Chorzy czasowo 4 2 26 1 33 wstrzymani od HTx 7% 3,13% 11,82% 14,25% 9% Dyskwalifikacje 2 4 1-7 medyczne 3,5% 6,26% 0,45% 2% Wycofanie zgody 2-1 - 3 chorego na HTx 3,5% 0,45% 0,8% Œredni czas oczekiwania na liœcie chorych, którzy otrzymali w 2008 r. przeszczep serca wyniós³ dla wszystkich czterech oœrodków œrednio 2 miesi¹ce (o 4,5 miesi¹ca krócej ni w 2007 r.), z czego najd³u szy by³ okres oczekiwania w oœrodku Warszawa Anin (œrednio 3 miesi¹ce). Natomiast osoby, które przeszczepu nie otrzyma³y i nadal na przeszczep oczekuj¹, oczekiwa³y (wg danych na 31.12.2008 r.) œrednio 6 miesiêcy (w Zabrzu 6 miesiêcy, w Krakowie 7 miesiêcy) Tabela 5. Œredni czas oczekiwania chorych, którzy zmarli nie doczekawszy przeszczepienia by³ dwa razy d³u szy, ni chorych, którzy przeszczep otrzymali. Tabela 5. Czas oczekiwania chorych zg³oszonych w 2008 r. do leczenia przeszczepieniem serca (œrednio w miesi¹cach). Warszawa Kraków Zabrze Gdañsk Razem Anin Instytut KSS SCCS AM Kardiologii Chorzy przeszczepieni 3 Nie liczono* 2 Nie liczono* 2 Oczekuj¹cy na HTx 4 7 6 Nie liczono* 6 31 XII 2008 Chorzy zmarli przed Nie liczono* 2 5 Nie liczono* 4 przeszczepieniem * nie liczono ze wzglêdu na ma³¹ liczbê chorych Biorcy kombinowanego przeszczepu serca i p³uc Zg³oszenia potencjalnych biorców kombinowanego przeszczepu serca i p³uc w ³¹cznej liczbie 9 chorych pochodzi³y ze Œl¹skiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu. Najczêstszymi wskazaniami do takiego przeszczepienia by³y: wada serca 3 biorców oraz nadciœnienie p³ucne 3 biorców. W 2008 r. nie wykonano w kraju ani jednego kombinowanego przeszczepienia serca wraz z p³ucami, jedn¹ osobê zawieszono, a 8 nadal oczekuje na przeszczep. 26

Biorcy p³uc Na liœcie osób oczekuj¹cych na przeszczepienie p³uc w 2008r by³o 36 chorych, z czego 21 zosta³o zg³oszonych w tym w³aœnie roku. Wszyscy biorcy byli zg³oszeni przez Œl¹skie Centrum Chorób Serca w Zabrzu. Najczêstszym schorzeniem wœród biorców by³o zw³óknienie p³uc (9 chorych) oraz rozedma (7 chorych). W Zabrzu w 2008 r. wykonano ³¹cznie 11 przeszczepieñ pojedynczego p³uca lub pary p³uc. Nadal na przeszczep oczekuje 20 chorych, 5 chorych zmar³o nie doczekawszy przeszczepienia. Danuta Stryjecka-Rowiñska, Dorota Lewandowska, Jaros³aw Czerwiñski, Ma³gorzata Hermanowicz, Jolanta Przygoda, Iwona Podobiñska, Rados³aw Hatliñski, Joanna Marcinkowska, Piotr Malanowski Rejestr ywych dawców Zgodnie z ustaw¹ z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narz¹dów [Dz.U.169.1411, Art.15.1], rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia z dnia 25 kwietnia 2006 r. w sprawie rodzaju i zakresu badañ ywych dawców narz¹dów wykonywanych w ramach monitorowaniu stanu ich zdrowia [Dz.U.06.83.579] oraz zgodnie ze swoim statutem Centrum Organizacyjno Koordynacyjne ds. Transplantacji Poltransplant prowadzi od 1 stycznia 2006 r. centralny rejestr ywych dawców narz¹dów. Zadaniem rejestru jest monitorowanie i ocena stanu zdrowia ywych dawców, od których pobrano narz¹d do przeszczepienia w rejestrze zamieszcza siê nastêpuj¹ce dane : imiê i nazwisko ywego dawcy, datê i miejsce urodzenia, adres miejsca zamieszkania, numer PESEL, datê i miejsce pobrania, narz¹d, który uleg³ pobraniu, nazwê i adres zak³adu opieki zdrowotnej, w którym dokonano pobrania, imiê i nazwisko lekarza, który dokona³ pobrania oraz inne informacje medyczne o istotnym znaczeniu. Dane, o których mowa zak³ad opieki zdrowotnej, w którym dokonano pobrania, przekazuje niezw³ocznie do rejestru ywych dawców. Dane te gromadzi siê w nastêpuj¹cych okresach : l przed pobraniem, l bezpoœrednio po pobraniu, l 3 miesi¹ce po pobraniu, l 12 miesiêcy po pobraniu l póÿniej co 12 miesiêcy przez kolejnych 10 lat. Od marca 2008 rejestr dostêpny jest w Internecie pod adresem wspólnym z innymi rejestrami ustawowymi (www.rejestr.net). 27