STRUKTURALNA I EKONOMICZNA RÓŻNORODNOŚĆ A MOŻLIWOŚCI ROZWOJU GOSPODARSTW RODZINNYCH W UE

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 59 WIEŚ I ROLNICTWO, NR 1.1 (166.1) 2015 WALENTY POCZTA, EWELINA SZUBA-BARAŃSKA, PATRYCJA BEBA, WAWRZYNIEC CZUBAK 1 STRUKTURALNA I EKONOMICZNA RÓŻNORODNOŚĆ A MOŻLIWOŚCI ROZWOJU GOSPODARSTW RODZINNYCH W UE Streszczenie: W artykule zebrano i dokonano przeglądu dostępnych w literaturze definicji gospodarstwa rodzinnego. Na ich postawie przyjęto założenie, że gospodarstwo rodzinne powinno być indywidualną własnością rolnika, podstawowym miejscem pracy oraz głównym źródłem uzyskiwanych dochodów. Kierując się tymi kryteriami, wyodrębnieniono gospodarstwa rodzinne z całej zbiorowości gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej. Dla celów badawczych przyjęte zostały dwa graniczne poziomy dochodu z gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną rodziny: dochód odpowiadający płacy minimalnej netto w danym kraju oraz dochód odpowiadający przeciętnemu wynagrodzeniu netto. Do wyłonienia liczby gospodarstw rodzinnych w UE oraz posiadanych przez nie zasobów wykorzystano przede wszystkim dane pochodzące z baz Eurostat oraz FADN. W UE funkcjonuje 12 mln gospodarstw rolnych, a wśród nich 11,7 mln to gospodarstwa indywidualne. Uwzględniając przyjęte w artykule kryteria delimitacji, za gospodarstwa rodzinne uznano około 30% (3,6 mln) gospodarstw, które dysponują ponad 51% (88,3 mln ha) użytków rolnych na obszarze Unii Europejskiej. Gospodarstwa rodzinne angażują około 64% (4,9 mln) rocznych jednostek pracy własnej (FWU) i wytwarzają 54% (164,7 mln euro) wartości całej produkcji rolnej. Wyodrębniona grupa gospodarstw stanowi potencjał rozwojowy rolnictwa rodzinnego. Słowa kluczowe: gospodarstwa rodzinne, kryteria wyodrębniania, rola i możliwości rozwoju gospodarstw rodzinnych WPROWADZENIE Od początku istnienia wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej rolnictwo rodzinne było jej główną grupą docelową [Fennell 1997]. Chociaż gospodarstwa rodzinne były 1 Pracownicy Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, poczta@up.poznan.pl; szuba@up.poznan.pl; beba@up.poznan.pl; czubak@up.poznan.pl 59

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 60 i są podstawą rolnictwa europejskiego, Komisja Europejska nigdy prezycyjnie nie zdefiniowała tego pojęcia. Zadanie to jest wyjątkowo trudne i staje się tym trudniejsze, im więcej cech gospodarstw rodzinnych bierze się pod uwagę i im większego obszaru dotyczy. Różne definicje, szczególnie za sprawą nadawania pierwszoplanowej roli odmiennym kryteriom, są formułowane przez prawników, socjologów czy ekonomistów. Zróżnicowanie to, na które zwykle nakładają się względy praktyczne, znajduje swój wyraz w definicjach o charakterze administracyjnym i politycznym. Powoduje to, że ani w nauce, ani w praktyce życia gospodarczego i społecznego nie funkcjonuje jedna, ogólnie używana definicja gospodarstwa rodzinnego, pomimo iż jest to powszechna forma gospodarowania w rolnictwie na całym świecie. W badaniach Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) podjęto próbę identyfikacji występujących obecnie definicji gospodarstw rodzinnych, czego wynikiem było zestawienie aż 36 funkcjonujących określeń. Dziesięć z nich powstało podczas prowadzenia badań naukowych, kolejne dziesięć używane było dla celów prowadzenia polityki rolnej, trzynaście natomiast pochodziło z publikacji i dokumentów organizacji pozarządowych [Garner, Gender 2013]. Wymagania stawiane gospodarstwom rodzinnym określane są często w kategoriach jakościowych, które jednak w zależności od istniejących uwarunkowań ekonomicznych i społecznych mogą być zróżnicowane. Niezależnie jednak od przyjętych kryteriów definiowania za najważniejszą cechę tych podmiotów traktuje się ich rodzinny charakter. Oznacza to, że gospodarstwo rolne pozostaje w ścisłym związku z gospodarstwem domowym: Z tej perspektywy jest to nie tylko warsztat produkcyjny, ale również powiązanie własności z poczuciem więzi rodzinnej [Kołoszko-Chomentowska, Sieczko 2014]. Pojęcie gospodarstwa rodzinnego istnieje w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, w myśl której gospodarstwa takie stanowią podstawę ustroju rolnego w Polsce, brak tam jednak definicji owego pojęcia. Uczyniono to w przepisach ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, gdzie za gospodarstwo rodzinne uważa się gospodarstwo rolne, które prowadzone jest przez rolnika indywidualnego, w którym łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha [Dz.U. nr 64, poz. 592 ze zm.]. W myśl tej ustawy za rolnika indywidualnego przyjmuje się osobę fizyczną, będącą właścicielem, samoistnym posiadaczem, użytkownikiem wieczystym lub dzierżawcą nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni nieprzekraczającej 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze, od co najmniej pięciu lat prowadzącą osobiście gospodarstwo rolne oraz zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego. W celu zdefiniowania pojęcia, jakim jest rodzinne gospodarstwo rolne, używa się różnorodnych kryteriów zarówno o charakterze społecznym, kulturowym, jak też ekonomicznym. Często podkreśla się znaczenie wykorzystania rodzinnych zasobów pracy. Zdaniem Józefa Zegara [1999] gospodarstwo rodzinne powinno się charakteryzować nie tylko posiadaniem gruntów i prowadzeniem działalności rolniczej, lecz przede wszystkim przewagą pracy własnej rodziny rolniczej nad nakładami pracy najemnej. Ponadto gospodarstwo rodzinne powinno być głównym źródłem utrzymania rodziny. Z kolei Jean-François Bélieres i in. [2013] podkreślili, iż charakterystyczny dla gospodarstw rodzinnych jest związek pomiędzy rodziną a warsztatem produkcyjnym, a także wykorzystywanie wyłącznie rodzinnej siły ro- 60

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 61 boczej, bez wykorzystywania stałej siły najemnej. Maria Halamska [2014] również w definiowaniu gospodarstw rodzinnych zwraca uwagę na konieczność prowadzenia produkcji rolnej w oparciu o własną, rodzinną siłę roboczą. Göran Djurfeldt [1996] natomiast, charakteryzując gospodarstwa rodzinne, twierdzi, iż są to trzy nakładające się na siebie jednostki funkcjonalne: jednostka produkcyjna (gospodarstwo rolne), jednostka konsumpcji (gospodarstwo domowe), jednostka pokrewieństwa (rodzina). Aby gospodarstwo składające się z trzech powyższych jednostek miało zdolność do reprodukcji, niezbędne jest zaangażowanie rodzinnych zasobów pracy zarówno w celu zarządczym, jak i w produkcji rolniczej. W przypadku wykorzystania ich wyłącznie do zarządzania, jednostka taka traci podstawowe cechy gospodarstwa rodzinnego i może być traktowana jedynie jako rodzinna firma, zajmująca się produkcją rolniczą. W związku z ogłoszeniem przez Organizację Narodów Zjednoczonych roku 2014 Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego FAO podjęło próbę uniwersalnego zdefiniowania gospodarstw rodzinnych. Zgodnie z definicją FAO, są nimi gospodarstwa rolne prowadzone i zarządzane przez gospodarstwa domowe, gdzie w procesach produkcyjnych wykorzystywane są przede wszystkim zasoby pracy członków rodziny, głównie głowy gospodarstwa domowego. Rodzina i gospodarstwo rolne są ze sobą połączone, wspólnie się rozwijają i łączą funkcje ekonomiczne, środowiskowe, społeczne i kulturalne [Garner, Gender 2013]. W literaturze spotykane są również inne kryteria wyodrębniania gospodarstw rodzinnych. Często za idealne gospodarstwo rodzinne uznaje się takie o wystarczającej wielkości i wydajności. Wielkość tę określa się zwykle przez odpowiedni dochód umożliwiający zaspokojenie potrzeb gospodarującej rodziny w zakresie opieki zdrowotnej, mieszkania, wyżywienia, kształcenia, wypoczynku, jak również akumulację oszczędności na okres wieku emerytalnego [Tomczak 2006]. Stefan Małecki-Tepicht [2004] oraz Józef Zegar [1999] podkreślają, że podstawowym celem funkcjonowania gospodarstwa rodzinnego jest przetrwanie rodziny, powinno zatem stanowić podstawowe lub wyłączne źródło utrzymania rodziny, a produkty w nim wytwarzane (jako podstawowa kategoria ekonomiczna) mają służyć zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych, jak i produkcyjnych. W roku 1995 powstał projekt ustawy o rodzinnym gospodarstwie rolnym 2, w którym również zastosowano kryterium dochodowe przy definiowaniu tego typu jednostek. Zgodnie z tym projektem, gospodarstwo takie powinno zapewniać prowadzącemu je rolnikowi i pracującym z nim w gospodarstwie członkom rodziny parytet dochodowy, wyrażający się w dochodach rocznych nie niższych niż przeciętne osiągane z pracy poza rolnictwem w danym województwie. W Unii Europejskiej powszechna jest definicja gospodarstwa rodzinnego jako miejsca pracy i źródła dochodu dla rolnika oraz produkcji towarowej dla społeczeństwa. Gospodarstwa takie powinny być zdolne do odtwarzania potencjału produkcyjnego, reprodukcji rozszerzonej i innowacji [Michna 2008]. 2 Projekt ustawy o rodzinnym gospodarstwie rolnym 1995 rok, http://orka.sejm.gov.pl/proc2.nsf/ projekty/1341_p.htm; (dostęp: 13.09.2014). 61

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 62 Biorąc pod uwagę doświadczenia polskie i światowe, Józef Zegar [1999] sformułował syntetyczną definicję rodzinnego gospodarstwa rolnego. Gospodarstwo takie ma następujące cechy: jest samodzielną rolniczą jednostką produkcyjną, a podstawowe czynniki produkcji należą do właściciela (rodziny), właściciel gospodarstwa pełni funkcję zarządczą, praca wykonywana jest głównie przez właściciela i członków jego rodziny, własność i zarządzanie jest przekazywane z pokolenia na pokolenie, gospodarstwo domowe jest połączone z jednostką produkcyjną, wynikiem gospodarowania jest dochód. Z uwagi na dyskusję na temat definiowania pojęcia, jakim jest rodzinne gospodarstwo rolne, stwierdzić można, iż sformułowanie uniwersalnej definicji jest niemożliwe. Określenie obiektywnych warunków, jakie powinno spełniać gospodarstwo rodzinne, jest uzależnione od wielu czynników. Między innymi odmienne są warunki rozwoju poszczególnych krajów, a w odniesieniu do rolnictwa szczególne znaczenie mają warunki przyrodnicze. PODEJŚCIE BADAWCZE Jak wskazano powyżej, nie ma jednej powszechnie przyjętej definicji gospodarstwa rodzinnego, zatem nie istnieją też jednoznaczne mierniki, które umożliwiłyby wyróżnienie gospodarstw rodzinnych z ogółu gospodarstw rolnych. Jeśli nie ma takich mierników, to nie można określić liczby gospodarstw rodzinnych, posiadanych przez nie zasobów, wytwarzanej produkcji rolnej, a także znaczenia i możliwości rozwoju w rolnictwie całej UE i poszczególnych krajów członkowskich. Wobec złożoności definiowania tego pojęcia uznano, iż dla realizacji przyjętego celu badań niezbędny jest wybór kryteriów, pozwalających wyodrębnić grupę gospodarstw rodzinnych. W tabeli 1 zamieszczono zestawienie wybranych definicji i kryteriów dotyczących gospodarstw rodzinnych i wyróżniono te spośród nich (poprzez podkreślenie), którym możliwe było nadanie cech ilościowych, mając na uwadze dostępne bazy danych dotyczące rolnictwa w UE i które wykorzystano w badaniach. Generalnym przesłaniem wyodrębnienia gospodarstw rodzinnych było założenie, że gospodarstwo winno być indywidualną własnością rolnika (rodziny rolnika) 3 oraz jego (ich) podstawowym miejscem pracy i uzyskiwanych dochodów. Należy podkreślić, że bez odpowiedniego poziomu dochodu nie ma możliwości rozwoju gospodarstwa i rozwoju rodziny. Zatem podejście wyodrębniające grupę gospodarstw rodzinnych zaprezentowane w artykule uwypukla istotną rolę czynnika ekonomicznego. Jego odpowiednia wysokość stanowi bowiem podstawową przesłankę, pozwalającą najlepiej wypełnić wskazywaną wcześniej definicję FAO. Warto podkreślić, że już w traktacie rzymskim w art. 39, a następnie podczas konferencji w Stresa w 1958 roku podkreślano znaczenie rolnictwa rodzinnego, opartego na gospodarstwach zapewniających rolnikom odpowiednie dochody oraz warunki życia. 3 Przyjęty schemat analizy nie wyklucza spośród zaliczanych do gospodarstw rodzinnych samoistnych posiadaczy, użytkowników wieczystych i dzierżawców, jeśli spełniają warunek gospodarstwa indywidualnego. 62

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 63 Odpowiedni poziom dochodu sprawia, że rodzina pozostaje w stabilnych powiązaniach z gospodarstwem rolnym, bowiem dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego zabezpiecza wówczas przynajmniej jej podstawowe oczekiwania ekonomiczne i społeczne (w tym także kulturalne) oraz pozwala na trwały rozwój rodziny i gospodarstwa (czyli gwarantuje chociażby reprodukcję prostą). Brak przewagi dochodów z gospodarstwa i/lub zbyt niski ich poziom powoduje, że gospodarstwo przestaje lub przy najbliższej okazji przestanie pełnić funkcję elementu, wokół którego ogniskuje się życie rodziny, nie będzie ono podstawowym miejscem pracy, a rodzina przestanie trwale wiązać z nim swoją przyszłość. Otwarte pozostaje pytanie, jaki poziom dochodów można uznać za odpowiedni, czyli gwarantujący wypełnianie przez gospodarstwo rolne pakietu funkcji gospodarstwa rodzinnego. Oczywiste jest, że taki poziom dochodów jest i pozostanie zróżnicowany w czasie i przestrzeni. Dla celów analitycznych w prezentowanym artykule przyjęto dwa graniczne poziomy dochodu z gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną rodziny (FWU 4 ), a mianowicie dochód odpowiadający płacy minimalnej netto w danym kraju 5 oraz dochód odpowiadający przeciętnemu wynagrodzeniu netto (taki poziom dochodu na 1 FWU można uznać za dochód parytetowy). W literaturze podejście takie prezentuje Waldemar Michna [2008], który gospodarstwa niespełniające kryterium dochodowego nazywa marginalnymi. W pracy wykorzystano dane pochodzące z bazy Eurostat, FADN, UNECE 6 oraz literatury przedmiotu. Analizy przeprowadzono w kilku etapach. Z bazy Eurostat uzyskano dane dotyczące gospodarstw rolnych, zasobów pracy i wyników dochodowych z podziałem na formę prawną własności gospodarstwa. Z bazy danych FADN dla tych samych kategorii pochodzą dane dla ogółu gospodarstw wytwarzających co najmniej 90% standardowej produkcji w poszczególnych państwach członkowskich UE. Przyjęcie danych z bazy FADN niejako automatycznie pozwoliło na wyeliminowanie gospodarstw najmniejszych, które nie mogą być podstawą utrzymania rodziny rolnika. W kolejnym etapie analiz przyrównano średnie roczne dochody uzyskiwane w gospodarstwach rolnych ze średnim rocznym minimalnym wynagrodzeniem w poszczególnych krajach członkowskich. Na podstawie tego kryterium ze zbiorowości gospodarstw wyłączono gospodarstwa o dochodzie na 1 FWU poniżej płacy minimalnej w każdym z państw. Następnie otrzymane liczby gospodarstw pomniejszono o grupę gospodarstw prawnych i grupowych, co umożliwiło oszacowanie liczby gospodarstw rodzinnych (rys. 1), oraz analogicznie, posiadanych przez nie zasobów pracy i ziemi oraz wytwarzanej standardowej produkcji. Identyczną procedurę badawczą zastosowano, przyjmując jako kryterium delimitacji gospodarstw rodzinnych dochód na 1 FWU odpowiadający przeciętnemu 4 Family Work Unit (FWU) jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w ciągu roku w gospodarstwie rolnym przez osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie. 5 Ustalonej w prawodawstwie poszczególnych krajów i sprowadzonej do poziomu wynagrodzenia netto, a w przypadku krajów, gdzie nie zostało formalnie ustalone minimalne wynagrodzenie, zostało ono oszacowane na podstawie informacji statystycznych dotyczących poziomu wynagrodzeń występujących w tych krajach. 6 Dane Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNECE) wykorzystano do wyznaczenia przeciętnego wynagrodzenia netto w poszczególnych państwach UE. 63

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 64 wynagrodzeniu. Jednak przyjęcie tego drugiego kryterium dla gospodarstw rolnych w wielu krajach członkowskich UE powodowało prawie całkowite ich wykluczenie z grupy gospodarstw rodzinnych, bowiem tylko nieliczne spośród nich osiągały parytetowy poziom dochodów i dotyczyło to rolnictwa zarówno starych, jak i nowych krajów członkowskich. Szczegółową analizę rolnictwa rodzinnego przeprowadzono zatem opierając się na pierwszym kryterium (dochód na 1 FWU odpowiadający płacy minimalnej), a tylko w końcowym etapie, formułując wnioski, odwołano się do dochodu parytetowego jako jednego z kryteriów służących wyodrębnieniu grupy gospodarstw rodzinnych. TABELA 1. Kryteria wyróżniania gospodarstw rolnych według różnych autorów i instytucji TABLE 1. The criteria of defining the farms used by different authors and institutions Autor Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego Halamska 2014 Kołoszko-Chomentowska, Sieczko 2014 Tomczak 2006 Michna 2008 Lamarche 1992 Djurfeldt 1996 Małecki-Tepicht 2004 Zegar 1999; Zegar 2012 Kryterium wyróżnienia gospodarstwa rodzinnego prowadzone przez rolnika indywidualnego: jest właścicielem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni użytków rolnych nieprzekraczającej 300 hektarów, prowadzi osobiście gospodarstwo rolne, ma kwalifikacje rolnicze; indywidualne gospodarstwo rolne, przewaga własnych nakładów pracy; związek gospodarstwa rolnego z gospodarstwem domowym; podstawowe czynniki produkcji należą do rodziny, związek gospodarstwa rolnego z gospodarstwem domowym, wielkość i wydajność zapewniająca byt rodzinie; gospodarstwo jako źródło pracy i dochodu, zdolność do odtwarzania potencjału produkcyjnego, reprodukcji rozszerzonej oraz innowacji; podstawowe czynniki produkcji należą do rodziny; związek gospodarstwa rolnego z gospodarstwem domowym i rodziną, zaangażowanie rodzinnych zasobów pracy w celu zarządczym i w produkcji rolniczej; główne źródło utrzymania rodziny, podmiotem gospodarowania jest rodzina chłopska; podstawowe czynniki produkcji należą do rodziny, przewaga własnych nakładów pracy, podział gospodarstw na: 1. pełnorolne (gospodarstwo jest głównym źródłem utrzymania rodziny), 2. pomocnicze (gospodarstwo dostarcza dochód uzupełniający); Gospodarstwo rozwojowe: Plan Mansholta dyrektywa Rady nr 159/72 z 17.04.1972 r. działalność rolnicza to podstawowe (główne) źródło utrzymania, w sprawie modernizacji farm posiadanie odpowiednich kwalifikacji zawodowych, opracowanie planu modernizacji gospodarstwa, zobowiązanie do prowadzenia księgowości w gospodarstwie od momentu wprowadzenia planu modernizacji gospodarstwa, dochód rolnika z pracy w gospodarstwie nie powinien być niższy od dochodu określonego przez państwa członkowskie jako właściwy po okresie modernizacji; Garner, Gender 2013 zasoby pracy pozostające do dyspozycji rodziny, zarządzanie gospodarstwem w rękach rodziny, wielkość obszarowa gospodarstwa lub wielkość wytwarzanej produkcji. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wybranych pozycji bibliograficznych. Source: Own research based on a selected bibliography.. 64

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 65 Gospodarstwa rolne ogółem 12 014 760 Gospodarstwa rolne w polu obserwacji FADN 4 855 660 Gospodarstwa osiągające dochód powyżej minimalnego wynagrodzenia 3 974 760 Gospodarstwa rodzinne 3 614 150 30% gospodarstw rolnych ogółem gospodarstwa rolne wytwarzające poniżej 10% standardowej produkcji 7 159 100 gospodarstwa nieosiągające dochodu na poziomie minimalnego wynagrodzenia 880 900 gospodarstwa grupowe i osób prawnych 360 860 RYSUNEK 1. Liczba gospodarstw rolnych w UE-27 (szt.) w 2011 roku (kryterium delimitacji płaca minimalna) FIGURE 1. The number of farms in the EU-27 (pcs.) in 2011 (criteria for delimitation - the minimum wage) Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ WYNIKI BADAŃ W Unii Europejskiej 7 funkcjonuje około 12 mln gospodarstw rolnych (tab. 2 i rys. 1). Ponad połowa (58,1%) z tych gospodarstw położona jest na obszarze trzech państw: Rumunii, Włoch i Polski. Spośród wszystkich gospodarstw rolnych 11,65 mln (97%) sklasyfikowano jako gospodarstwa indywidualne 8. W poszczególnych państwach członkowskich obserwowane są jednak znaczące różnice w udziale tych gospodarstw w liczbie gospodarstw ogółem. Biorąc pod uwagę formę prawną własności, gospodarstwa osób indywidualnych najmniejsze udziały mają we Francji (70%), Czechach (87%) oraz w Finlandii i Belgii (po 90%). W pozostałych państwach Unii ponad 90% gospodarstw jest w posiadaniu osób indywidualnych, a w przypadku Grecji, Irlandii, Litwy, Polski, Rumunii i Słowenii jest to ponad 99%. Poza kryterium własnościowym do wyodrębnienia gospodarstw rodzinnych przyjęto kryterium dochodowe, dlatego liczbę gospodarstw rolnych podlegających dalszym analizom zawężono do gospodarstw znajdujących się w polu obserwacji 7 Z powodu braku dostępności danych w analizach nie uwzględniono Chorwacji. 8 W grupie gospodarstw indywidualnych zawarte są gospodarstwa rodzinne, które zostały wyodrębnione na podstawie kryterium dochodowego. 65

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 66 FADN. Pozwoliło to na wyeliminowanie z analiz gospodarstw najmniejszych, które nie są podstawowym źródłem utrzymania rodziny rolnika (gospodarstwa, które wytwarzają łącznie poniżej 10% wartości produkcji rolnej na obszarze danego kraju). Zgodnie z metodologią FADN na obszarze Unii Europejskiej w polu obserwacji znajduje się około 4,86 mln gospodarstw rolnych (tab. 3). Oznacza to, że około 6,8 mln gospodarstw rolnych w całej UE, które w poszczególnych krajach członkowskich wytwarzają poniżej 10% produkcji rolnej, ze względu na ich marginalne znaczenie ekonomiczne pozostaje poza bazą FADN. Na kolejnym etapie analizy zdecydowano się nie uznać za gospodarstwa rodzinne tych spośród znajdujących się w bazie FADN, w których dochód z gospodarstwa rolnego na 1 FWU jest niższy od minimalnego wynagrodzenia. Spowodowało to, iż spośród gospodarstw z pola obserwacji FADN wyeliminowano kolejne 880 tysięcy gospodarstw niespełniających przyjętych kryteriów gospodarstw rodzinnych. Porównując dochody uzyskiwane z gospodarstw rolnych z pola obserwacji FADN z minimalnymi wynagrodzeniami osiąganymi w poszczególnych gospodarkach, stwierdzić można, że ponad 82% (8,4 tys.) gospodarstw na Cyprze i 80% (32,4 tys.) gospodarstw w Słowenii osiąga dochody poniżej rocznego minimalnego wynagrodzenia w gospodarce. Na Malcie jest to 76% (2,3 tys.) gospodarstw, a w Irlandii około 66% (67,9 tys.). Niższe dochody niż minimalne dochody w gospodarce osiąga również około połowy gospodarstw szwedzkich i słowackich oraz około 40% gospodarstw fińskich, polskich, austriackich, holenderskich i greckich, a także 32% gospodarstw niemieckich i około 20% włoskich, duńskich, portugalskich i luksemburskich. W pozostałych państwach Unii Europejskiej gospodarstwa rolne znajdujące się w polu obserwacji FADN osiągają wyniki równe bądź wyższe od minimalnego rocznego wynagrodzenia w gospodarce. Po wyłączeniu 880 tys. gospodarstw o poziomie dochodów niższym od minimalnego wynagrodzenia, w następnym etapie analizy odjęte zostały gospodarstwa osób prawnych i grupowe. W ten sposób, w myśl przyjętych kryteriów, wyłoniona została grupa gospodarstw rodzinnych, którą tworzy około 3,6 mln podmiotów spośród 12 mln gospodarstw rolnych w UE-27. Innymi słowy, przyjęte kryteria pozwalają uznać, że w całej UE za gospodarstwa rodzinne uważa się 30% ich ogółu. Największa ich część położona jest na obszarze Rumunii (27,5%; 1 mln), Włoch (15,7%; 578 tys.), Hiszpanii (12,6%; 464 tys.) oraz w Polsce (12,3%; 452 tys.). W przekroju poszczególnych krajów w ujęciu liczbowym gospodarstwa rodzinne stanowią około 60% gospodarstw rolnych w Belgii oraz ponad 50% w Luksemburgu, Czechach i Danii. Niewielkim ich udziałem z kolei charakteryzują się Słowenia (9,7%), Cypr i Malta (niecałe 4%) oraz Słowacja, w której znaczenie gospodarstw rodzinnych zgodnie z przyjętą metodyką badań jest znikome. W Polsce udział gospodarstw rodzinnych w gospodarstwach ogółem zbliżony jest do średniej UE-27 i wynosi około 30%. Podstawowym zasobem wykorzystywanym do produkcji rolnej jest ziemia, a jej posiadanie zawsze było i pozostaje istotą funkcjonowania i rozwoju gospodarstw rodzinnych. Na obszarze UE-27 w posiadaniu gospodarstw rolnych jest ponad 172 mln ha użytków rolnych (UR) (tab. 4). Największy areał ziemi rolniczej skupiony jest we Francji (27 mln ha), Hiszpanii (24,9 mln ha), Polsce (15,5 mln ha) i Rumunii (13,8 mln ha). Na obszarze 27 państw Unii Europejskiej UR w posiadaniu gospodarstw 66

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 67 indywidualnych (122,7 mln ha) jest około 71% wszystkich użytków. Pozostała część tych gruntów jest własnością gospodarstw grupowych i osób prawnych (we władaniu tej grupy gospodarstw znajduje się w UE-27 ponad 50 mln ha, czyli prawie 30% całości UR). W poszczególnych państwach Unii proporcje te są jednak różne. W posiadaniu słowackich gospodarstw indywidualnych jest tylko 20% krajowych użytków rolnych, a w Czechach jest to około 30%. Mniej niż połowę wszystkich użytków rolnych posiadają również gospodarstwa indywidualne położone we Francji (46%), na Węgrzech (48%) i w Bułgarii (47%). Największa część krajowych UR skupiona jest w gospodarstwach indywidualnych Irlandii, Grecji i Luksemburgu (po ponad 99%). W Polsce właściciele gospodarstw indywidualnych są w posiadaniu około 90% użytków rolnych. Znaczna część UR gospodarstw indywidualnych należy jednak do gospodarstw marginalnych ekonomicznie, które zgodnie z przyjętą metodyką nie zostały zaliczone do gospodarstw rodzinnych. Znajduje się w nich około 33 mln ha UR, czyli prawie 20%. TABELA 2. Gospodarstwa rolne w UE według formy prawnej własności w 2010 roku TABLE 2. Farms in the EU according to their legal form of ownership in 2010 Gospodarstwa rolne (liczba) Kraj w tym: ogółem grupowe i osób prawnych gospodarstwa indywidualne Belgia 42 850 4 260 38 600 Bułgaria 370 490 5 380 365 110 Cypr 38 860 470 38 390 Czechy 22 860 3 080 19 780 Dania 42 100 1 980 40 120 Niemcy 299 130 26 100 273 030 Grecja 723 060 660 722 400 Hiszpania 989 800 60 100 929 690 Estonia 19 610 1 730 17 890 Francja 516 100 150 610 365 500 Węgry 576 810 9 180 567 630 Irlandia 139 890 330 139 560 Włochy 1 620 880 17 180 1 603 710 Litwa 199 910 680 199 240 Luksemburg 2 200 140 2 060 Łotwa 83 390 1 570 81 820 Malta 12 530 260 12 280 Holandia 72 320 4 180 68 140 Austria 150 170 8 680 141 480 Polska 1 506 620 4 150 1 502 470 Portugalia 305 270 7 890 297 380 Rumunia 3 859 040 30 700 3 828 350 Finlandia 63 870 6 280 57 600 Szwecja 71 090 5 240 65 850 Słowacja 24 460 2 280 22 190 Słowenia 74 650 220 74 430 Wielka Brytania 186 800 7 530 179 260 UE-27 12 014 760 360 860 11 653 960 Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ 67

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 68 TABELA 3. Gospodarstwa rolne w krajach UE w polu obserwacji FADN i wyodrębniona grupa gospodarstw rodzinnych (liczba) w 2011 roku TABLE 3. Farms in the EU taken from FADN observations and as a separated of group of family farms in 2011 (number) Kraj ogółem W polu obserwacji FADN w tym: osiągające wynik ekonomiczny poniżej rocznego minimalnego wynagrodzenia w gospodarce osiągające wynik ekonomiczny powyżej rocznego minimalnego wynagrodzenia w gospodarce w tym: bez gospodarstw osób prawnych ogółem i grupowych (gospodarstwa rodzinne) Belgia 30 450 0 30 450 26 190 Bułgaria 115 650 0 115 650 110 270 Cypr 10 230 8 410 1 820 1 350 Czechy 14 820 0 14 820 11 740 Dania 28 700 5 180 23 520 21 540 Niemcy 207 190 67 960 139 230 113 130 Grecja 323 730 124 120 199 610 198 950 Hiszpania 523 820 0 523 820 463 720 Estonia 8 110 0 8 110 6 380 Francja 295 880 0 295 880 145 270 Węgry 101 740 0 101 740 92 560 Irlandia 103 360 67 910 35 450 35 120 Włochy 785 480 190 160 595 320 578 140 Litwa 53 360 0 53 360 52 680 Luksemburg 1 610 260 1 350 1 210 Łotwa 21 930 0 21 930 20 360 Malta 3 100 2 360 740 480 Holandia 51 640 21 580 30 060 25 880 Austria 92 790 36 660 56 130 47 450 Polska 725 570 268 970 456 600 452 450 Portugalia 109 980 22 250 87 730 79 840 Rumunia 1 042 220 0 1 042 220 1 011 520 Finlandia 39 740 15 470 24 270 17 990 Szwecja 28 330 15 300 13 030 7 790 Słowacja 3 900 1 870 2 030 0 Słowenia 39 930 32 440 7 490 7 270 Wielka Brytania 92 400 0 92 400 84 870 UE-27 4 855 660 880 900 3 974 760 3 613 900 Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ A zatem po odjęciu użytków rolnych pozostających w użytkowaniu gospodarstw osób prawnych i grupowych oraz gospodarstw marginalnych ekonomicznie, średnio w 27 państwach Unii Europejskiej użytki rolne w posiadaniu gospodarstw rodzinnych stanowią około 51,2% wszystkich użytków (tab. 5). Użytki należące do gospodarstw rodzinnych są najmniejszą częścią wszystkich UR na Słowacji (udział ten jest znikomy), na Cyprze (15%), Malcie (23%) i w Czechach (26%). W przypadku 68

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 69 Cypru i Malty wartości te są niskie, ponieważ duża część gospodarstw i użytków rolnych została wyłączona przy zastosowaniu kryterium minimalnego dochodu z gospodarstwa (w gospodarce minimalne wynagrodzenia są wysokie w porównaniu z dochodami uzyskiwanymi w rolnictwie). Na Słowacji i w Czechach UR w dużej części są w posiadaniu gospodarstw grupowych i osób prawnych, a dochody osiągane w gospodarstwach indywidualnych są zbyt niskie, by te gospodarstwa zaliczyć do gospodarstw rodzinnych. W Belgii prawie wszystkie użytki rolne (97,5%) należą do rodzinnych gospodarstw rolnych. W Polsce użytki gospodarstw rodzinnych stanowią około 64% użytków rolnych ogółem. W UE-27 przeciętna wielkość rodzinnego gospodarstwa rolnego wynosi 24,4 ha użytków rolnych. Największą średnią powierzchnię gospodarstwa rodzinne mają w Szwecji (150 ha) oraz w Wielkiej Brytanii (prawie 140 ha). Dużą przeciętną powierzchnię użytków rolnych w przedziale 70 90 ha UR mają gospodarstwa rodzinne w Czechach, Danii, Estonii, we Francji, w Irlandii, Luksemburgu, Finlandii i na Łotwie. Najmniejszą przeciętną powierzchnię gospodarstw rodzinnych odnotowano na Malcie (4,9 ha), w Rumunii (5,7 ha) oraz w Grecji (12,2 ha). W Polsce przeciętna wielkość rodzinnego gospodarstwa rolnego wynosi 21,8 ha użytków rolnych. Dopiero taka przeciętna wielkość obszarowa gospodarstw w poszczególnych krajach członkowskich gwarantuje osiągnięcie rocznych dochodów na poziomie powyżej minimalnego wynagrodzenia w gospodarce i pozwala zaliczyć je do gospodarstw rodzinnych. Można zatem wskazać, że są to indykatywne wielkości obszarowe gospodarstw rolnych, wyznaczające granicę pomiędzy marginalizacją i/lub stagnacją a możliwościami rozwojowymi rolnictwa rodzinnego. TABELA 4. Użytki rolne w krajach UE według formy prawnej własności i w grupie gospodarstw rodzinnych w 2011 roku* TABLE 4. Utilised Agricultural Area in the EU countries according to the legal form of ownership and in a group of family farms in 2011 UR w gospodarstwach rolnych (ha) w tym: Kraj UR gospodarstw indywidualnych UR gospodarstw ogółem z tego grupowych i osób ogółem w gospodarstwach prawnych rodzinnych 1 2 3 4 5 Belgia 1 374 430 130 930 1 243 500 1 340 326 Bułgaria 3 050 740 1 606 340 1 444 400 2 440 655 Cypr 146 000 12 300 133 710 22 319 Czechy 3 518 070 2 483 500 1 034 570 909 170 Dania 2 662 590 123 020 2 539 570 1 419 145 Niemcy 16 931 900 5 356 900 11 574 990 4 130 748 Grecja 4 076 230 13 290 4 062 930 2 422 328 Hiszpania 24 892 520 7 912 590 16 979 920 11 524 721 Estonia 906 830 437 100 469 740 582 177 Francja 27 476 930 14 708 620 12 768 310 11 233 508 Węgry 4 228 580 2 188 560 2 040 020 3 175 615 Irlandia 4 139 240 13 380 4 125 860 2 458 031 Włochy 12 744 200 1 696 840 11 047 360 9 845 412 Litwa 2 648 950 358 630 2 290 320 2 128 902 69

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 70 1 2 3 4 5 Luksemburg 130 880 640 130 240 112 560 Łotwa 1 773 840 157 800 1 616 040 1 431 991 Malta 10 330 700 9 630 2 343 Holandia 1 914 330 139 150 1 775 180 1 060 244 Austria 3 189 110 619 670 2 569 440 1 530 985 Polska 15 477 190 1 476 740 14 000 450 9 885 153 Portugalia 3 472 940 967 070 2 505 870 1 630 785 Rumunia 13 753 050 4 786 740 8 966 310 5 804 531 Finlandia 2 292 290 239 580 2 091 100 1 395 940 Szwecja 3 118 000 609 490 2 514 090 1174 160 Słowacja 1 936 620 1 547 780 388 840 0 Słowenia 488 770 25 590 463 180 162 077 Wielka Brytania 16 130 490 2 513 970 13 987 280 11 860 827 UE-27 172 485 050 50 126 920 122 772 850 88 341 680 * z powodu zmiany metodologii klasyfikacji użytków rolnych w 2010 roku w bazie Eurostat wykorzystano dane za rok 2007. Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ TABELA 5. Znaczenie gospodarstw rodzinnych i ich średni obszar w 2011 roku TABLE 5. The importance of the family farms and their average areas in 2011 Udział użytków Kraj Udział rodzinnych rolnych rodzinnych Przeciętna wielkość gospodarstw rolnych gospodarstw rolnych gospodarstwa w ogólnej liczbie w ogólnej powierzchni rodzinnego (ha) gospodarstw (%) użytków rolnych gospodarstw (%) 1 2 3 4 Belgia 61,1 97,5 51,2 Bułgaria 29,8 80,0 22,1 Cypr 3,5 15,3 16,5 Czechy 51,4 25,8 77,4 Dania 51,2 53,3 65,9 Niemcy 37,8 24,4 36,5 Grecja 27,5 59,4 12,2 Hiszpania 46,8 46,3 24,9 Estonia 32,5 64,2 91,3 Francja 28,1 40,9 77,3 Węgry 16,0 75,1 34,3 Irlandia 25,1 59,4 70,0 Włochy 35,7 77,3 17,0 Litwa 26,4 80,4 40,4 Luksemburg 55,0 86,0 93,0 Łotwa 24,4 80,7 70,3 Malta 3,8 22,7 4,9 Holandia 35,8 55,4 41,0 Austria 31,6 48,0 32,3 Polska 30,0 63,9 21,8 Portugalia 26,2 47,0 20,4 Rumunia 26,2 42,2 5,7 70

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 71 1 2 3 4 Finlandia 28,2 60,9 77,6 Szwecja 11,0 37,7 150,7 Słowacja 0,0 0,0 x Słowenia 9,7 33,2 22,3 Wielka Brytania 45,4 73,5 139,8 UE-27 30,1 51,2 24,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Kolejnym istotnym zasobem będącym w posiadaniu rodzinnych gospodarstw rolnych są zasoby pracy własnej. Często w literaturze przy definiowaniu tej formy gospodarowania zwraca się szczególną uwagę na wykorzystanie wyłącznie własnych nakładów pracy. W związku z tym w analizie pominięte zostały nakłady pracy najemnej, które w gospodarstwach rodzinnych mają relatywnie niewielkie znaczenie, a często ograniczane są do minimum. W poszczególnych krajach Unii Europejskiej występuje znaczna różnorodność w zaangażowaniu poszczególnych członków rodziny rolniczej w pracach w gospodarstwie rolnym. W gospodarstwach rolnych krajów członkowskich UE-27 zasoby pracy własnej stanowią około 7,5 mln rocznych jednostek pracy własnej (FWU) (tab. 6). Nieznaczna ich część (około 1%) funkcjonuje w grupie gospodarstw osób prawnych i grupowych (w tej grupie gospodarstw podstawowe znaczenie ma stała najemna siła robocza). W zbiorowości gospodarstw indywidualnych występują znaczące różnice w udziale poszczególnych państw w zasobach pracy własnej gospodarstw ogółem. Największa część zasobów rodzinnej siły roboczej występuje w Polsce, gdzie ulokowana jest prawie 1/4 ogólnych zasobów pracy własnej całego rolnictwa UE-27. Dużym udziałem w tej wartości charakteryzuje się również rolnictwo w Rumunii (20%) oraz we Włoszech (10%), co ściśle wiąże się zdużą liczbą gospodarstw indywidualnych w tych państwach. W dalszych rozważaniach do zasobów pracy w rolnictwie rodzinnym nie zaliczono pracujących w gospodarstwach, które nie znalazły się w polu obserwacji FADN (nakłady pracy własnej zmniejszyły się o prawie 2 mln jednostek FWU), oraz pracujących w tych gospodarstwach do pola obserwacji FADN, w których dochód na 1 FWU jest mniejszy od minimalnego wynagrodzenia w danym kraju (w tym przypadku nakłady pracy własnej zostały umniejszone o ponad 800 tys. FWU). Dzięki tym dwóm zabiegom wyeliminowano zasoby pracy własnej gospodarstw najmniejszych, które nie są podstawowym źródłem utrzymania rodziny rolniczej. A zatem, stosując dochodowe kryterium wyodrębniania gospodarstw rodzinnych spośród zbiorowości indywidualnych gospodarstw rolnych, wyszczególniono gospodarstwa osiągające dochód rolniczy na 1 FWU powyżej rocznego minimalnego wynagrodzenia w gospodarce. Zgodnie z tym, zasoby pracy własnej tych gospodarstw na obszarze Unii Europejskiej wyliczono na 4 863 tys. jednostek pracy własnej (FWU). Ponad 60% tych zasobów (3,1 mln) skoncentrowane jest w rolnictwie Rumunii, Polski, Włoch i Hiszpanii. Zasoby pracy własnej skupione w gospodarstwach rodzinnych stanowią ponad 64% ogólnych zasobów 71

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 72 własnej siły roboczej (tab. 7) 9. W poszczególnych państwach członkowskich udziały te kształtowały się różnie. Najwięcej ogólnych zasobów rodzinnej siły roboczej gospodarstwa rodzinne skupiają we Francji, w Belgii, Hiszpanii, Rumunii, Austrii, we Włoszech i w Czechach. Najmniejszym udziałem charakteryzują się natomiast państwa, takie jak Cypr, Słowacja, Węgry i Słowenia. W Polsce nakłady pracy własnej TABELA 6. Zasoby pracy własnej w gospodarstwach rolnych w UE według formy prawnej własności i w grupie gospodarstw rodzinnych w 2011 roku TABLE 6. Resources of farms own work in the EU according to the legal form of ownership and in a group of family farms in 2011 Zasoby pracy własnej (FWU) w tym: gospodarstwa indywidualne Kraj ogółem ogółem z tego gospodarstwa rodzinne * liczba udział (%) Belgia 46 170 46 170 49 919 108,1 Bułgaria 336 770 336 770 138 528 41,1 Cypr 12 870 12 870 2 088 16,2 Czechy 24 040 24 040 19 044 79,2 Dania 29 950 29 950 17 477 58,4 Niemcy 348 630 331 020 179 551 51,5 Grecja 354 440 354 440 222 239 62,7 Hiszpania 563 680 563 680 537 876 95,4 Estonia 13 340 13 340 7 911 59,3 Francja 340 650 303 220 389 964 114,5 Węgry 325 050 325 050 72 536 22,3 Irlandia 152 570 152 570 47 392 31,1 Włochy 758 370 758 370 637 481 84,1 Litwa 119 850 119 840 75 443 62,9 Luksemburg 2 790 2 710 1 858 66,6 Łotwa 71 350 70 590 28 035 39,3 Malta 4 380 4 290 1 241 28,3 Holandia 95 550 95 550 44 789 46,9 Austria 97 780 96 370 82 491 84,4 Polska 1 795 630 1 795 630 746 111 41,6 Portugalia 294 420 294 420 117 652 40,0 Rumunia 1 428 710 1 428 710 1 259 561 88,2 Finlandia 47 660 45 170 31 258 65,6 Szwecja 38 920 38 920 18 096 46,5 Słowacja 15 770 15 770 0 0,0 Słowenia 68 680 68 680 16 342 23,8 Wielka Brytania 180 260 180 260 116 047 64,4 UE-27 7 568 280 7 508 400 4 862 966 64,3 * wykorzystywanie z konieczności dwóch baz danych (RER i FADN), z których FADN podaje wielkości średnie, powoduje, że w niektórych krajach (Belgii, Francji) liczba i udział FWU w gospodarstwach rodzinnych przewyższa nieco liczbę i udział FWU w całości gospodarstw indywidualnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ 9 Zasoby pracy własnej skupione w gospodarstwach rodzinnych wyodrębnionych według przyjętych kryteriów tworzą ponad 54% wszystkich przeliczeniowych rocznych jednostek siły roboczej (AWU) obejmujących zarówno nakłady pracy własnej, jak i najemnej. 72

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 73 w gospodarstwach rodzinnych według przyjętych kryteriów wynoszą ponad 746 tys. FWU, a udział nakładów pracy własnej w gospodarstwach rodzinnych stanowi 41,6% nakładów pracy własnej w rolnictwie ogółem (1 795 tys. FWU) i 40% ogólnych nakładów pracy (1 869 tys. AWU) wyrażonych w rocznych jednostkach siły roboczej obejmujących zarówno nakłady pracy własnej, jak i najemnej. Istotnym wskaźnikiem obrazującym znaczenie gospodarstw rodzinnych jest ich udział w wytwarzanej produkcji rolnej. Rolnictwo UE-27 w badanym roku wytworzyło produkcję o wartości rzędu 306 mld euro. Udział gospodarstw osób prawnych i gospodarstw grupowych wyniósł niecałe 30% (89,6 mld euro), a gospodarstw indywidualnych nieco ponad 70% (216,4 mld euro). Pośród gospodarstw indywidualnych ponad 3/4 wartości produkcji tworzą gospodarstwa rodzinne (ustalone według przyjętych kryteriów) i niecałą 1/4 gospodarstwa o marginalnym znaczeniu ekonomicznym (niezapewniające dochodów chociażby na poziomie minimalnego wynagrodzenia). W odniesieniu do całości produkcji rolnej gospodarstwa rodzinne uczestniczą w wytwarzaniu 53,8% (164,7 mld euro) produkcji rolnictwa UE-27, natomiast gospodarstwa o niewielkim znaczeniu ekonomicznym wytwarzają niecałe 17% (51,7 mld euro) produkcji rolnictwa UE-27. Udział rolnictwa rodzinnego w wytwarzanej produkcji w przekroju państw jest w skali UE silnie zróżnicowany. W niektórych krajach oscyluje on w przedziale od 80% do ponad 90%. Tak jest w rolnictwie bułgarskim i rumuńskim, również w greckim, litewskim, łotewskim i polskim (80,8%), a także brytyjskim, irlandzkim i belgijskim. Z drugiej strony, liczna jest grupa krajów, w których udział rolnictwa rodzinnego w tworzonej produkcji jest mniejszy niż 50%. Najniższy jest on w rolnictwie słowackim, a wynika to z dużego znaczenia gospodarstw osób prawnych w wytworzeniu produkcji rolnej (w ponad 80%) i słabości rolnictwa indywidualnego, które według przyjętych kryteriów nie może zostać zaliczone do rolnictwa rodzinnego. Podobna sytuacja jest w rolnictwie czeskim. Z kolei w rolnictwie cypryjskim relatywnie wysokie wynagrodzenia poza rolnictwem wykluczają prawie w całości możliwość zaliczenia gospodarstw indywidualnych do gospodarstw rodzinnych. Stosunkowo niewielki udział rolnictwo rodzinne w tworzonej produkcji rolnej ma także w Niemczech, Hiszpanii, we Francji i w Holandii, Estonii i Portugalii, a jest to głównie (poza Holandią i Danią) pochodną dużego znaczenia w wytwarzanej produkcji gospodarstw osób prawnych i grupowych. W skali całej UE rolnictwo rodzinne, wyodrębnione według przyjętych kryteriów, jest nadal głównym producentem rolnym. Duże znaczenie mają też gospodarstwa grupowe, natomiast gospodarstwa indywidualne niezaliczone do gospodarstw rodzinnych ze względu na ich słabość ekonomiczną i niezapewnianie rodzinie rolniczej wynagrodzenia za pracę własną nawet na poziomie minimalnego wynagrodzenia, mimo że tworzą zbiorowość liczącą ponad 8 mln (ponad 2/3 wszystkich gospodarstw rolnych w UE) wytwarzają tylko około 1/6 produkcji rolnej w UE. Jak wskazywano we wstępnej części artykułu, analizę roli rolnictwa rodzinnego przeprowadzono wykorzystując także jako kryterium dochód z gospodarstwa rolnego na 1 FWU na poziomie przynajmniej przeciętnego wynagrodzenia za pracę w działach pozarolniczych, czyli innymi słowy według tego kryterium do gospodarstw rodzinnych zostałyby zaliczone tylko te, które w przeliczeniu na 1 FWU 73

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 74 osiągają dochód parytetowy. To kryterium można jednak traktować w obecnych analizach rolnictwa UE w wymiarze postulatywnym. Wskazuje ono bowiem, jak liczna jest grupa gospodarstw rolnych, które mogą we właściwy sposób zagwarantować procesy reprodukcji rozszerzonej w gospodarstwie rolnym, przy równoległym zapewnieniu rodzinie parytetowych dochodów pochodzących z gospodarstwa rolnego. Jest to więc docelowa grupa gospodarstw indywidualnych, z których wykształcać się TABELA 7. Wartość produkcji wytworzonej w gospodarstwach rolnych według form prawnych i w grupie gospodarstw rodzinnych (mln euro) w 2011 roku TABLE 7. The value of output production in farms according to legal forms and in a group of family farms (million euros) in 2011 Wartość produkcji (mln euro) w tym: Kraj ogółem grupowe i osób gospodarstwa indywidualne z tego w gospodarstwach prawnych ogółem rodzinnych * tys. euro udział (%) Belgia 7 247,8 1 431,1 5816,6 5 688,8 78,5 Bułgaria 2 536,7 1 090,4 1 446,3 2 725,8 107,5 Cypr 458,9 154,3 304,5 0,0 3,3 Czechy 3 852,2 3 022,4 829,8 906,2 23,5 Dania 8 430,8 1 014,8 7 416,0 3 395,4 40,3 Niemcy 41 494,1 12 744,6 28 749,5 12 907,1 31,1 Grecja 6 872,8 335,7 6 537,2 5 716,3 83,2 Hiszpania 34 173,1 12 592,0 21 581,1 11 943,4 34,9 Estonia 594,6 393,8 200,8 215,8 36,3 Francja 50 733,2 32 680,7 18 052,5 19 380,0 38,2 Węgry 5 241,0 2 607,5 2 633,5 3 572,7 68,2 Irlandia 4 297,7 126,4 4 171,3 3 484,3 81,1 Włochy 49 460,3 4 500,5 44 959,8 33 602,0 67,9 Litwa 1 526,3 358,5 1167,7 1 413,8 92,6 Luksemburg 268,6 38,1 230,4 189,9 70,7 Łotwa 777,2 185,6 591,6 708,6 91,2 Malta 95,9 15,6 80,3 51,2 53,4 Holandia 18 930,0 3 870,9 15 059,0 5 502,3 29,1 Austria 5 879,3 412,4 5 466,8 4 229,3 71,9 Polska 18 987,1 1 862,6 17 124,4 15 340,4 80,8 Portugalia 4 639,7 1 545,7 3 094,1 1 237,0 26,7 Rumunia 10 420,3 3 045,1 7 375,3 10 419,7 100,0 Finlandia 3 097,6 616,2 2 481,5 2 048,6 66,1 Szwecja 3 733,3 1 078,9 2 654,4 1 466,9 39,3 Słowacja 1 731,0 1 392,8 338,2 0,0 0,0 Słowenia 913,2 92,7 820,5 432,8 47,4 Wielka Brytania 19 555,0 2 368,9 17 186,0 18 090,9 92,5 UE-27 305 947,6 89 578,2 216 369,4 164 669,1 53,8 * wykorzystywanie z konieczności dwóch baz danych (RER i FADN), z których FADN podaje wielkości średnie powoduje, że w niektórych krajach (Bułgaria, Rumunia) wielkość i udział standardowej produkcji w gospodarstwach rodzinnych jest równy lub nawet nieco przewyższa wielkość i udział standardowej produkcji wcałości gospodarstw indywidualnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ 74

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 75 będzie w przyszłości rolnictwo rodzinne w UE. W przekroju całej UE według kryterium dochodu parytetowego do gospodarstw rodzinnych mogłoby zostać zaliczone zaledwie co 20. gospodarstwo rolne, a w Polsce co 10. (tab. 8). Zarówno w Polsce, jak i w całej UE w gospodarstwach tych znajduje zatrudnienie kilkanaście procent obecnych zasobów siły roboczej występujących w rolnictwie. Jednak w Polsce parytetowe gospodarstwa rodzinne użytkują 37% całości UR i wytwarzają 56,6% produkcji rolnej, natomiast w przekroju całej UE odpowiednio niecałe 15% UR i nieco ponad 20% produkcji rolnej. TABELA 8. Znaczenie gospodarstw rodzinnych w rolnictwie polskim i rolnictwie UE-27 (udział w %) w 2011 roku TABLE 8. The significance of family farms for Polish agriculture and the agriculture of the EU-27 (share in %) in 2011 Wyszczególnienie gospodarstwa indywidualne: dochód z gospodarstwa rolnego na 1 FWU przynajmniej na poziomie minimalnego wynagrodzenia za pracę w gospodarce Kryterium delimitacji gospodarstwa indywidualne: dochód z gospodarstwa rolnego na 1 FWU przynajmniej na poziomie przeciętnego wynagrodzenia za pracę w działach pozarolniczych (dochód parytetowy) Polska UE-27 Polska UE-27 Liczba gospodarstw 30,0 30,1 9,6 4,6 Powierzchnia UR 63,9 51,2 37,0 14,6 Zasoby pracy własnej 41,6 64,3 15,1 17,1 Wartość produkcji 80,8 53,8 56,5 20,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat /home/ i http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ Source: Own research based on http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ and http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ PODSUMOWANIE Do wyłonienia gospodarstw rodzinnych i posiadanych przez nie zasobów zastosowano w artykule dwa podejścia. W pierwszym z nich do grupy gospodarstw rodzinnych zaliczono gospodarstwa osiągające dochód w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną rodziny na poziomie co najmniej minimalnego wynagrodzenia netto. Drugie podejście oparte było na kryterium dochodu odpowiadającemu przeciętnemu wynagrodzeniu netto. Analizy przeprowadzono głównie w oparciu o pierwsze kryterium. Zgodnie z nim, z ogółu 11,7 mln gospodarstw indywidualnych postulat rodzinnych spełnia 3,6 mln gospodarstw, które warunkować będą dalsze możliwości rozwojowe rolnictwa rodzinnego. Na obszarze Unii Europejskiej rodzinne gospodarstwa rolne zajmują powierzchnię 88,3 mln ha użytków rolnych, co stanowi ponad połowę użytków ogółem. Przeciętne gospodarstwo rodzinne ma powierzchnię 24,4 ha UR. Rolnictwo rodzinne angażuje 64% (4,9 mln) rocznych jednostek pracy własnej całego rolnictwa Unii Europejskiej (7,5 mln) oraz odpowiada za wytworzenie około 54% (164,7 mld euro) wartości całej produkcji rolnej (300 mld euro). Obserwuje się istotne zróżnicowanie roli rolnictwa rodzinnego zarówno w starej, jak i nowej UE. Są kraje, w których dominują ibędą dominować gospodarstwa 75

07Poczta i in_19s.qxd 2015-03-24 15:22 Page 76 rodzinne, np. Belgia, Luksemburg czy Dania. Z drugiej strony, istnieją też państwa, w których rolnictwo oparte jest na rozwoju gospodarstw grupowych i osób prawnych, tak jak m.in. na Słowacji i w Czechach nowych krajach członkowskich. W Polsce gospodarstwa rodzinne odgrywają większą rolę niż przeciętnie w UE. Stanowią one około 30% wszystkich gospodarstw rolnych i wytwarzają prawie 81% wartości produkcji rolnej. Obejmują 64% powierzchni użytków rolnych, a w gospodarstwach tych zaangażowane jest blisko 42% zasobów pracy własnej. Oprócz gospodarstw rodzinnych i gospodarstw grupowych oraz osób prawnych wyróżnia się także grupę gospodarstw marginalnych. Stanowią one ponad 60% ogółu gospodarstw funkcjonujących w Unii Europejskiej. Jednak jednostki te nie są w stanie w sposób trwały generować wystarczających dochodów z prowadzonej działalności rolniczej. Dlatego w ich przypadku ważna jest kwestia osiągania dodatkowych dochodów, które pochodzić mogą albo z pozarolniczej działalności (prowadzonej wewnątrz gospodarstwa), albo z pozarolniczych miejsc pracy na wsi. Znaczenie rolnictwa rodzinnego jest zróżnicowane w skali Unii Europejskiej, jednakże można przyjąć, że 3,6 mln gospodarstw rodzinnych ma aktualne i krótkookresowe możliwości rozwojowe rolnictwa. Przewiduje się, że w dalszej przyszłości w grupie krajów, w których rolnictwo rodzinne odgrywa mniejszą rolę, nastąpi zmniejszenie liczby gospodarstw rolnych spełniających postulat trwałości (nawet przy rosnących zasobach użytków rolnych w tych gospodarstwach). Obserwowane będzie również utrzymanie przeważającej roli gospodarstw grupowych i osób prawnych w państwach, w których dominacja ta została już odnotowana. BIBLIOGRAFIA Bélieres J.F., Bonnal P., Bosc P.M., Losch B., Marzin J., Sourisseau J.M., 2013: Les agricultures familiales du monde. Définitions, contributions et politiques publiques. Montpellier. Davidova S., Thomson K., 2014: Family farming In Europe: challenges and prospects. In-depth analysis. Corvinus University of Budapest. Djurfeldt G., 1996: Defining and operationalizing family farming from a sociological perspective. Sociologia Ruralis, 36 (3). Fennell R., 1997: The Common Agricultural Policy. Oxford: Clarendon. Garner E., Gender P., 2013: Identifying the Family Farm: an informal disscusion on the concepts and definitions. ESW Seminar, Equity and Rural Employment, FAO. Halamska M., 2014: Współczesne rolnictwo rodzinne: Polimorficzna rzeczywistość i mity. Wieś i Rolnictwo nr 2 (163), s. 25 46. Kołoszko-Chomentowska Z., Sieczko L., 2014: Gospodarstwo rolne jako podmiot w gospodarce narodowej. Economics and Management nr 1. Lamarche H., 1992: Wstęp ogólny, [w:] Rolnictwo rodzinne. Międzynarodowe studium porównawcze. Część I. Rzeczywistość polimorficzna. IRWiR PAN, Warszawa, s. 9 24. Małecki-Tepicht S., 2004: Ocena zasobów pracy w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem bezrobocia ukrytego w gospodarstwach rolnych. GUS. Michna W., 2008: Raport o wpływie Wspólnej Polityki Rolnej na tendencje polaryzacji gospodarstw rolnych w ramach poszczególnych makroregionów kraju, Program Wieloletni 1 (93). Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, Warszawa. Projekt ustawy o rodzinnym gospodarstwie rolnym 1995 rok, http://orka.sejm.gov.pl/proc2.nsf/ projekty/1341_p.htm (dostęp: 13.09.2014). Plan Mansholta dyrektywa Rady nr 159/72 z 17.04.1972 r. w sprawie modernizacji farm. 76