Prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Bonenberg Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Poznańskiej OCENA Rozprawy doktorskiej mgr inż. arch. Anny Taczalskiej pod tytułem: Architektura współczesnych budynków biurowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Warszawy. Aspekt środowiska miejsca pracy na tle tendencji europejskich. PROMOTOREM PRACY JEST PROF. DR HAB. INŻ. ARCH. MACIEJ ZŁOWIDZKI Recenzję opracowano na podstawie zlecenia prof. dr hab. inż. arch. Kazimierza Kuśnierza, Prodziekana Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. Podstawą merytoryczną wykonania oceny jest załączony egzemplarz pracy wraz z wykazem bibliografii i spisem ilustracji, tablic i tabel. Przedmiotem rozprawy jest analiza i ocena współczesnych obiektów biurowych w Polsce na tle najnowszych tendencji europejskich. Problem badawczy jest rozpatrywany na tle systemów certyfikacji uwzględniających ochronę środowiska, dóbr i zasobów naturalnych, oszczędność kosztów eksploatacyjnych, jakości środowiska pracy i podniesienia konkurencyjności budynków biurowych. Przedłożona do oceny rozprawa doktorska podzielona została na 5 powiązanych logicznie rozdziałów: Wprowadzenie, Europejskie budownictwo biurowe aktualne rozwiązania, Prezentacja wybranych obiektów biurowych, Analiza i porównanie wybranych obiektów biurowych, Podsumowanie. W rozdziale 1 Autorka prezentuje tło problematyki: aspekt ekonomiczny i powiązane z nim standardy pracy biurowej, wzrastający poziom tercjalizacji społeczeństwa (czyli zatrudnienia w sektorze usług), zmiany w świadomości społecznej wynikające z kontaktów międzynarodowych. Na tym tle podkreśla pozytywne zmiany związane z członkostwem Polski w Unii Europejskiej, ujednolicanie systemów oceny i certyfikacji budynków biurowych (BREEM, LEED, DGNB). W dalszej części przedstawia uzasadnienie wyboru tematu. Wybór ten jest związany z zaprezentowanymi wcześniej kwestiami dotyczącymi przemian społeczno-ekonomicznych w naszym kraju. Główną motywem tego wyboru jest próba odpowiedzi na pytanie, jaki jest faktyczny stan środowiska pracy biurowej w Polsce w porównaniu do sytuacji panującej w wysokorozwiniętych państwach Europy Zachodniej? Odpowiedz na to pytanie wbrew pozorom nie jest prosta. Z jednej strony obserwujemy wzrastający popyt na powierzchnię biurową w Polsce i to w wysokich standardach, z drugiej strony zauważamy ciągle duże dysproporcje w cenach najmu oraz uzasadnione przeświadczenie o tym, że jakość polskiej architektury biurowej jest mało innowacyjna i nie nadąża za trendami obserwowanymi w innych krajach.
Dodatkową przesłanką podjęcia tematu są przyczyny poznawcze, odnoszące się zasad lokalizacji, rozwiązań kompozycyjnych, funkcjonalno-przestrzennych, konstrukcyjno-materiałowych najnowszych budynków biurowych. Jak pisze Autorka: Uzasadnieniem dla tak obranego kierunku [badań], jest brak kompleksowego opracowania literaturowego, obejmującego jednocześnie wszystkie te zagadnienia. Celem badań jest charakterystyka i ocena jakości środowiska pracy biurowej w Polsce na podstawie porównania ze standardami zachodnioeuropejskimi. Zamiarem Doktorantki jest określenie skali dysproporcji oraz wskazanie tych elementów, które najbardziej wpływają na te dysproporcje. Jest to podstawa do określenia tendencji rozwojowych architektury budynków biurowych w Polsce. Pole badań zostało precyzyjnie określone. Zakres terytorialny obejmuje dwa reprezentatywne miasta w Polsce (Warszawę i Kraków) oraz 9 referencyjnych miast w Niemczech (Monachium, Berlin, Frankfurt, Stuttgart, Hamburg, Garching, Duisburg, Kolonia, Essen) i jedno miasto w Austrii (Wiedeń). Wybór ten Autorka motywuje podobnymi warunkami klimatycznymi, podobną sytuacją geopolityczną i podobną strukturą gospodarczą oraz tym, że Niemcy i Austria są krajami sąsiadującymi z Polską (str. 14) co budzi pewne wątpliwości (szczególnie jak chodzi o Austrię). Zakres czasowy obejmuje obiekty współczesne, ukończone (w formie realizacji lub projektów) do końca 2014 roku z zastrzeżeniem, że w przypadku budynków certyfikowanych, przyjęto jako datę graniczą rok 2010. Praca ma charakter systematyzująco-analityczny. Autorka wykorzystała studia literaturowe, kwerendę internetową oraz badania insitu. Analizy odnoszą się wymienionych aspektów architektury budynków biurowych w kontekście poznawczym i porównawczym. Zaprezentowane podejście koncentruje się wokół aspektu współdziałania cząstkowych elementów klasyfikacji, podkreślających znaczenie integracji poszczególnych kryteriów dla całości postrzegania budynku biurowego. Praca wpisuje się w nurt badań nad środowiskiem pracy biurowej i nad znaczeniem architektury jako istotnego czynnika wpływającego na to środowisko. Autora w nieszablonowy sposób analizuje uwarunkowania lokalizacyjne, strukturę wewnętrzną budynku, potencjał rozwojowy, specyfikę technologiczną i tendencje wynikające z dynamicznych zmian jakościowych. Jest to chyba najbardziej wyróżniający rys pracy, która wiąże standardy jakościowe i działania proekologiczne z formami architektonicznymi budynków biurowych. I tym właśnie opiniowana praca różni się od wielu innych opracowań, które zainteresowanie środowiskiem biurowym ograniczają do wąskich zagadnień związanych ze schematami organizacyjnoprzestrzennymi pracy biurowej kształtującymi formę budynków biurowych. Praca w oryginalnej formie porusza dwie sfery zagadnień. Jedna dotyczy typologii (klasyfikacji) najnowszych realizacji biurowych w reprezentatywnych miastach europejskich, druga obejmuje problematykę dysproporcji pomiędzy parametrami budynków biurowych w Warszawie i Krakowie oraz w referencyjnych miastach niemieckich i austriackich. W tym zakresie można wymienić następujące analizy cząstkowe obejmujące:
- typ budynku (korporacyjny/biura pod wynajem, monofunkcyjny/ wielofunkcyjny), - aspekty estetyczno-wrażeniowe, - lokalizację w tkance miejskiej oraz dostępność transportowa, - parametry użytkowe (analizy ilościowe): powierzchnia, wysokość, liczba kondygnacji, wysokość kondygnacji, ewakuacja z budynku, - rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne, - rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe. Synteza obszernego materiału analitycznego pozwoliła na wyciągnięcie wniosków dokumentujących różnice i podobieństwa parametrów charakteryzujących jakość środowiska pracy biurowej w Polsce na tle tendencji europejskich. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na rolę autorskiej interpretacji w procesie oceny środowiska pracy biurowej. Zastosowano tu narzędzia porównań wielowymiarowych, w oparciu o logiczne uporządkowaną i czytelnie zobrazowaną reprezentację poznawczą (56 case studies). Interpretacja wyników doprowadziła do interesujących wniosków poznawczych i praktycznych, które mogą być wykorzystane przez deweloperów, architektów i planistów przestrzennych. Autorka udowodniła empirycznie zróżnicowanie w zakresie takich cech jak: estetyka budynku, funkcja, wysokość obiektu, standard, lokalizacja, cena najmu, itp. Uzyskane wyniki dowodzą, że na podstawie określonych kryteriów i relacji pomiędzy nimi można przewidzieć tendencje rozwojowe budynków biurowych w Polsce. W prezentowanym ujęciu zakres tematyczny pracy należy do architektury jako dyscypliny kreującej parametry środowiska przestrzennego przy uwzględnieniu czynników ekonomicznych, technicznych, organizacyjnych (zarządzanie budynkiem), ekologicznych, społeczno-psychologicznych, materiałowych, energetycznych, przyrodniczych i estetycznych. Na tym tle w ostatnich latach można zauważyć zmianę w tradycyjnym pojmowaniu architektury biurowej, jej zakresu i pola zainteresowań badawczych. Współcześnie architektura ta zaczyna być rozumiana jako sztuka osiągania równowagi środowiskowej. Oznacza to przesunięcie obszaru zainteresowań - od traktowania budynku biurowego jako statycznej trójwymiarowej formy przestrzennej - do dynamicznego ujęcia procesów organizacyjnych, przestrzennych, społecznych, przyrodniczych i technologicznych. W tym rozumieniu biurowiec charakteryzuje się nie tylko cechami kompozycyjno-konstrukcyjnofunkcjonalnymi, ale ma znacznie więcej wymiarów wiążących go z otoczeniem, np. wymiar społeczny, kulturowy, krajobrazowy, ekologiczny itp. To podejście ma silną podbudowę normalizacyjną. Według CEN/TC 350 (Committee Europeen de Normalisation /Technical Committee 350) oraz KT PKN 307 (Komitet Techniczny PKN-KT-307 Zrównoważone Budownictwo) budynek powinien uwzględniać trzy podstawowe wymogi wsparte następującymi normami: w zakresie oceny środowiskowej: PN-EN 15643-1, PN-EN 15643-2, PN-EN 15978, w zakresie oceny społecznej: PN-EN 15643-3, PN-EN 16309, w zakresie oceny ekonomicznej: PN-EN 15643-4, pren 16627.
Normy służące ocenie wpływu budynku na środowisko określają cztery grupy oddziaływań, tj.: parametry opisujące oddziaływania środowiskowe (w tym 6 kwantyfikowalnych parametrów), parametry opisujące zużycie zasobów (w tym 10 kwantyfikowalnych parametrów), parametry dotyczące ilości odpadów powstających w cyklu życia wyrobu lub budynku (w tym 3 kwantyfikowalne parametry), parametry uwzględniane w ocenie LCA (Life Cycle Assessment), tzw. strumienie wyjściowe (w tym 3 kwantyfikowalne parametry). Podobne rozwiązania funkcjonują w USA, gdzie American Institute of Architects (AIA) stworzył nowy standard umów na prace projektowe, zwany Integrated Project Delivery (IPD). Standard ten ma zapewnić takie współdziałanie uczestników procesu inwestycyjnego, aby wyniki projektowania przynosiły trwały (nie ulegającą deprecjacji) zysk zamawiającemu, prowadziły do zmniejszenia ilości odpadów, oszczędności wody i energii oraz zapewniały maksymalną efektywność na wszystkich etapach procesu projektowego i realizacji inwestycji. Wskazuje się, że instrumentem, który wiąże wymogi projektowania zintegrowanego, ze znormalizowanymi wymogami budownictwa zrównoważonego i z cyklem życia budynku jest BIM (Building Information Management), gdzie budynki biurowe stały się pierwszym polem doświadczalnym tego podejścia inwestycyjnego. W tym ujęciu temat recenzowanej pracy, analizującej architekturę współczesnych budynków biurowych jako wypadkowej wielu elementów kształtujących środowisko miejsc pracy, upoważnia do podejścia interdyscyplinarnego (wieloaspektowego). Łatwo zauważyć, że w praktyce takie podeście jest jeszcze niedostatecznie wyeksponowane, co stanowi powód wielu niepowodzeń inwestycyjnych. Autorka w przekonywujący sposób zaakcentowała funkcje integrujące architektury budynków biurowych poprzez podkreślenie konieczności ich wielokryterialnej oceny. Jest to jeden z powodów, dla których temat rozprawy uważam za bardzo aktualny, a sposób jego interpretacji za oryginalny i innowacyjny. Eksponowane w pracy Anny Taczalskiej dążenie do możliwie kompleksowego ujęcia architektury współczesnych budynków biurowych znajduje wyraz w analizie takich grup problemowych, jak: - lokalizacyjne, - ekologiczne, - typologiczne, - estetyczno-wrażeniowe, - użytkowo-funkcjonalne i konstrukcyjne, - dotyczące bezpieczeństwa (ewakuacja), - komunikacyjne. Na tle ogólnej bardzo pozytywnej oceny pracy chciałbym zaznaczyć wątki, które moim zdaniem wymagałyby doprecyzowania lub szerszego komentarza.
Na str. 38 Autorka pisze: Większa kubatura zapewnia lepszą cyrkulację powietrza. Dlatego minimalna wysokość w świetle pomieszczenia jest ściśle określona przepisami. W praktyce, w warunkach polskich, wynosi 2,5 m. Należy pamiętać w przypadku wentylacji nie chodzi samą cyrkulację powietrza w pomieszczeniu, ale o wymianę powietrza zużytego na świeże (np. cztero/ośmiokrotną w ciągu godziny). W tekście pracy, a nie w przypisach należałoby wyraźnie podkreślić, że minimalna wysokość pomieszczeń do pracy wynosi 3 m (dla więcej niż 4 osób), a jedynie pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora pracy wysokość ta może być obniżona do 2,5 pod warunkiem zastosowania wentylacji nawiewno-wywiewnej lub klimatyzacji (co z kolei prowadzi do stosowania okien nie otwieranych, nawet w budynkach niskich). Wyeksponowana informacja o 2,5 m utrwala złe nawyki projektowania zbyt niskich pomieszczeń biurowych. Wysokość pomieszczeń poniżej 3 m powoduje konieczność przerw w pracy w przypadku awarii lub konserwacji systemu klimatyzacji, a ponadto uniemożliwia zastosowanie bardziej komfortowych i bardziej energooszczędnych rozwiązań bioklimatycznych. Na str. 38 (Adaptowalność układu) Autorka stwierdza, że najważniejszym czynnikiem możliwości rearanżacji wewnętrznej przestrzeni jest zachowanie wolnego planu. Takie stwierdzenie byłoby uzasadnione 100 lat temu, kiedy konstrukcje szkieletowe należały do rzadkości. Dzisiaj jest to praktycznie standard w budynkach biurowych, natomiast największym problem jest dostosowanie systemu przewodów wentylacji, ogrzewania, klimatyzacji, sterowania oświetleniem (wyłączników naściennych i okablowania elektrycznego), kontroli dostępu - do zmieniającego się usytuowania ścianek działowych i drzwi, przy zachowaniu wymaganych standardów izolacji akustycznej pomiędzy pomieszczeniami (przestrzeń pomiędzy sufitem podwieszonym a stropem stanowi ciągle weak point izolacji akustycznej). Na str. 18 Autorka słusznie zauważa, że budynki biurowe korporacyjne w Polsce należą do rzadkości, a większość stanowią biurowce będące siedzibą wielu firm najmujących pomieszczenia ( kilka pomniejszych jednostek, często jeszcze nie znanych na etapie projektu ). To stwierdzenie nie do końca jest dzisiaj uprawnione, szczególnie w przypadku biurowców o wyższych kasach (+B, A). Jeszcze kilkanaście lat temu poszukiwania najemców biurowca rozpoczynały się po zakończeniu budowy. Proces tzw. komercjalizacji biurowców był długotrwały stwarzał ryzyko pustostanów. Dzisiaj do standardów należy minimalizacja tego ryzyka poprzez realizację biurowców pod wynajem w systemie built-to-suit. Istotną rolę odgrywa tu property manager, który na podstawie diagnozy rynku rozpoczyna negocjacje z wybranymi najemcami jeszcze w fazie przedprojektowej. W momencie rozpoczęcia projektowania znany jest już cały skład przyszłych najemców, którzy aktywnie współpracują z projektantem na zasadzie obiektu szytego na miarę. To rozwiązanie jest korzystne dla obu stron: najemca otrzymuje powierzchnię, która w pełni odpowiada jego życzeniom i oczekiwaniom, deweloper jest zabezpieczony przed ryzykiem przedłużającego się okresu komercjalizacji budynku (wg CBRE 2013,
GLOBAL RESEARCH AND CONSULTING standardowy okres umów wynajmu powierzchni biurowej wynosi 5-10 lat). Wyżej wymienione uwagi mają charakter polemiczny nie wpływają na ogólną, wysoką ocenę recenzowanej pracy. KONKLUZJA Przedstawiona do oceny rozprawa doktorska zawiera wiele wątków kwalifikujących go jako bardzo interesujące opracowanie badawcze. Wywód naukowy oparty jest na: a) krytycznej analizie piśmiennictwa, którego wykaz obejmuje 457 pozycje bibliograficzne polsko i obcojęzyczne, b) bogatym, starannie opracowanym materiale ilustracyjnym obejmującym 32 pozycje, c) własnych opracowaniach analityczno-porównawczych przedstawionych w 44 tabelach i 11 tablicach. Recenzent pozytywnie ocenia logiczną konstrukcję wywodu naukowego, w którym Autorka wykorzystując analizę, porównania i systematyzację danych, przedstawia wieloaspektową interpretację środowiska miejsc pracy biurowej. W opinii recenzenta elementami wyróżniającymi pracę jest: 1. Zaproponowana typologia najnowszych realizacji biurowych w Polsce i krajach referencyjnych. 2. Oryginalna interpretacja zróżnicowania środowiska pracy biurowej w Polsce i wysokorozwiniętych państwach Europy Zachodniej. Zgodnie z Art. 13. Ustawy o stopniach i tytułach naukowych Rozprawa doktorska, przygotowywana pod opieką promotora powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie naukowej lub artystycznej oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Uważam, że recenzowana praca spełnia w całości wyżej wymienione ustawowe kryteria. Stanowi oryginalne rozwiązanie istotnego problemu badawczego, jakim jest architektura współczesnych budynków w Polsce na tle tendencji europejskich. Autorka wykazała wysoki poziom wiedzy teoretycznej w problematyce związanej z tematem pracy. Samodzielnie sformułowała, a następnie rozwiązała w pracy określony problem badawczy i wyprowadziła logiczne wnioski. Opanowała metody pracy naukowej, wykazała się erudycją i inwencją twórczą. Rozprawę doktorską Architektura współczesnych budynków biurowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Warszawy. Aspekt środowiska miejsca pracy na tle tendencji europejskich oceniam jako wyróżniającą się i przedstawiam wniosek o dopuszczenie jej Autorki do publicznej obrony. Poznań, październik 2015