ROCZNE ODPŁYWY MAKSYMALNE I MINIMALNE W DORZECZACH ODRY I WISŁY W PRZEKROJU WIELOLETNIM Paweł Jokiel, Beata Stanisławczyk Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź joker@geo.uni.lodz.pl, b.stanislawczyk@o2.pl Jokiel P., Stanisławczyk B., 2012, Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły w przekroju wieloletnim, Czasopismo Geograficzne, 83(3): 133 143. Artykuł wpłynął do redakcji 22.08.2012; po recenzji zaakceptowany 17.04.2012. Streszczenie Głównym celem opracowania jest analiza czasowa maksymalnych i minimalnych odpływów rzecznych w zlewniach dorzeczy Odry i Wisły. Materiałem źródłowym są średnie roczne przepływy rzek z wielolecia 1951 2010, pochodzące z 338 przekrojów wodowskazowych w Polsce. W obu dorzeczach zidentyfikowano lata, które wyróżniały się największą częstością występowania maksymalnych oraz minimalnych rocznych odpływów. Autorzy podjęli też próbę oceny synchroniczności występowania lat o dużej i małej częstości rocznych odpływów ekstremalnych w obu dużych dorzeczach Polski. Dla dorzeczy tych ustalono również równania obwiedni maksymalnych i minimalnych rocznych odpływów jednostkowych w funkcji powierzchni ich zlewni. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, iż lata o największej względnej liczbie maksymalnych oraz minimalnych odpływów rocznych nie występują w zlewniach dorzeczy Odry i Wisły synchronicznie. Wprowadzenie Woda stanowi dobro nadrzędne, które warunkuje rozwój oraz prawidłowe funkcjonowanie życia na Ziemi. Pod tym względem jej wartość oraz znaczenie jest nie do przecenienia. Nieograniczony dostęp do wody wpływa w dużym stopniu na postęp gospodarczy, zaś w świadomości społecznej zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Równocześnie zarówno niedobór, jak i nadmiar wody nie są stanami korzystnymi i pożądanymi przez człowieka, bowiem nieomal zawsze prowadzą do destabilizacji gospodarki, a ich negatywne skutki dotykają także dóbr kultury i odciskają swoje piętno na tempie rozwoju cywilizacyjnego. Jedną z najbardziej istotnych kwestii poruszanych we współczesnych badaniach hydrologicznych jest zmienność odpływu rzecznego i związana z nią dynamika zasobów wodnych. Tego rodzaju analizy mają, w ocenie autorów, elementarne znaczenie dla prowadzenia racjonalnej gospodarki wodnej i to zarówno w skali regionalnej, jak i krajowej. Zagadnienie wieloletniej zmienności odpływu polskich rzek od wielu lat jest szeroko dyskutowane w rodzimym środowisku naukowym. Wynika to, między innymi, z faktu, że Polska nie należy do 133
P. Jokiel, B. Stanisławczyk państw, które posiadają duże i mało zmienne w czasie zasoby wodne. Całkowity odpływ rzeczny z terytorium kraju wynosi przeciętnie około 61,5 km 3 rok 1. Odpowiada to średniemu odpływowi 2 jednostkowemu równemu 5,5 dm 3 s 1 km oraz warstwie odpływu sięgającej 175 mm. Wartości te stawiają Polskę na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Ponadto, sumy rocznego odpływu rzecznego w Polsce charakteryzują się dużą zmiennością wieloletnią. W roku bardzo wilgotnym polskimi rzekami może odpłynąć nawet 89,9 km 3 wody (np. 1981 rok), a w wyjątkowo suchym niespełna 37,6 km 3 (1954 rok). Stosunek obu tych wartości jest bliski 2,4 i należy do najwyższych w skali Europy [Fal 1993]. Cechą charakterystyczną odpływu rzecznego w Polsce jest nie tylko jego duża zmienność w czasie, ale równie duże zróżnicowanie w przestrzeni. Pomimo relatywnie małej powierzchni Polski, przestrzenne zróżnicowanie odpływu rzecznego na terenie kraju jest znaczne. Średni odpływ jednostkowy w dorzeczu Odry (4,99 dm 3 s 1 km 2 ) jest dużo mniejszy niż w dorzeczu Wisły (5,54 dm 3 s 1 km 2 ) [Fal 1997]. Najwyższe średnie odpływy jednostkowe występujące w zlewniach tatrzańskich (50 dm 3 s 1 km 2 ) są ponad 50 razy większe od najniższych notowanych w nizinnej części kraju (lokalnie poniżej 1 dm 3 s 1 km 2 ). Ich ekstremalne wielkości są jeszcze bardziej zróżnicowane. Maksymalne, epizodyczne spływy jednostkowe w Sudetach przekraczają cz ę- sto 500 dm 3 s 1 km 2, a w Karpatach 1 000 dm 3 s 1 km 2, sięgając nawet 3 000 dm 3 s 1 km 2 [Byczkowski 1999]. Z kolei w pasie nizin minimalne odpływy jednostkowe bywają mniejsze od 0,1 dm 3 s 1 km 2, na obszarach wyżynnych i górskich sięgają 2 3 dm 3 s 1 km 2, natomiast na Pojezierzu Pomorskim 5 dm 3 s 1 km 2. W tym samym roku w rzekach Polski mogą się pojawić zarówno bardzo wysokie wezbrania jak i głębokie niżówki. Przestrzenna zmienność odpływu rzecznego w Polsce wynika przede wszystkim ze zróżnicowania warunków fizycznogeograficznych oraz z położenia kraju w strefie klimatu przejściowego. Różnice są widoczne w skali lokalnej i regionalnej oraz w obrębie analizowanych dorzeczy. Opracowanie zawiera krótką charakterystykę czasowego rozmieszczenia maksymalnych i minimalnych odpływów rocznych w zlewniach rzek Polski w wieloleciu 1951 2010. Głównym celem przeprowadzonych badań jest identyfikacja lat (okresów), które w dorzeczach Odry i Wisły wyróżniały się największą częstością występowania maksymalnych i minimalnych odpływów rocznych pochodzących z obu zbiorów zlewni. W opracowaniu podjęto równocześnie próbę ustalenia, czy lata te występowały synchronicznie w obu dorzeczach. Należy zaznaczyć, iż przedmiotem zainteresowania autorów nie są odpływy (ich wielkości, zróżnicowanie przestrzenne i dynamika w czasie), ale ich miejsce na osi czasu oraz częstość występowania w poszczególnych latach. Ważnym aspektem analiz jest również ocena różnic i podobieństw w odniesieniu do zbiorów zlewni reprezentujących oba dorzecza. Zebrane dane hydrometryczne posłużyły także do wyznaczenia dla obu dorzeczy równań obwiedni maksymalnych i minimalnych rocznych odpływów jednostkowych w funkcji powierzchni zlewni. Formuły te pozwoliły oszacować regionalne granice maksymalnego (górną) i minimalnego (dolną) odpływu rocznego w zależności od powierzchni zlewni. Materiał badawczy W analizach wykorzystano dane hydrometryczne pochodzące z 338 posterunków wodowskazowych (ryc. 1). Większość zlewni pochodzi z dorzecza Wisły (221), pozostałe (117) z dorzecza 134
Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły Odry. Wybrane posterunki wodowskazowe zamykają zlewnie położone w obrębie różnych regionów Polski. Analizowany zbiór reprezentuje zatem pełne spektrum warunków fizycznogeograficznych i hydrologicznych występujących na obszarze Polski, a obiekty są dość równomiernie rozłożone w przestrzeni. Analizowane serie średnich rocznych odpływów miały różną długość oraz obejmowały różne horyzonty czasowe. W przeprowadzonych analizach uwzględniono ciągi co najmniej 10- letnie. Nie był przy tym ważny horyzont czasowy, jaki obejmowały obserwacje w danym przekroju wodowskazowym, ale wyłącznie długość serii. W efekcie, w różnych okresach (latach) dysponowano różną liczbą danych. Na przykład w latach 1971 2006 dysponowano informacją z ponad 200 posterunków wodowskazowych, natomiast liczba danych w latach pięćdziesiątych XX w. i w końcu ostatniej dekady niewiele przekraczała 50 (ryc. 2). Długość serii obserwacyjnych, z których pozyskano dane hydrometryczne, była dość zróżnicowana (ryc. 3). Najwięcej serii liczyło od 21 do 30 lat. Jedynie w 11 przekrojach ciągi obejmowały całość wielolecia. W 25% wodowskazów serie były dłuższe od 41 lat. W dorzeczu Wisły powierzchnie zlewni, których dane uwzględniono w analizach, mieściły się w przedziale od Ryc. 1. Przestrzenne rozmieszczenie przekrojów objętych opracowaniem (przekroje zaznaczono punktami). Fig. 1. Spatial distribution of the studied water level gauges (water level gauges were marked with dots). 135
P. Jokiel, B. Stanisławczyk Ryc. 2. Liczba uwzględnionych wodowskazów na rzekach w dorzeczach Odry i Wisły w latach 1951 2010. Fig. 2. The number of the considered water level gauges in river basins of the Oder and the Vistula in 1951 2010. Ryc. 3. Długość serii obserwacyjnych w uwzględnionych wodowskazach rzek dorzeczy Odry i Wisły w latach 1951 2010. Fig. 3. The lenght of the record series in the considered water level gauges in river basins of the Oder and the Vistula in 1951 2010. około 4 km 2 (Potok Strążyski po Zakopane) do 194 376 km 2 (Wisła po Tczew).W systemie Odry rozpiętość była mniejsza: od 35 km 2 (Wilczka po Wilkanów) do 109 729 km 2 (Odra po Gozdowice). Średnia powierzchnia badanych zlewni wynosiła blisko 5 300 km 2, przy czym co czwarta z nich była większa od 2 300 km 2. Metody analiz Oceny zasobów wodnych rzek oraz ich zmienności w czasie i zróżnicowania w przestrzeni można dokonać na podstawie analizy rocznego odpływu rzecznego (V). Miara ta pokazuje, ile wody odpływa z danego obszaru (np. zlewni) w ciągu roku [Byczkowski 1999]. Zali- 136
Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły cza się ona do miar bezwzględnych, przy czym liczbowo wielkość odpływu wyrażana jest zazwyczaj w m 3 lub km 3 rok 1. Roczną objętość odpływu oblicza się na podstawie wzoru: V = 86 400 Q s d [m 3 lub km 3 ] [1] gdzie: V roczna objętość odpływu [m 3 lub km 3 ], 86 400 liczba sekund w ciągu doby, Q s przepływ średni dla danego roku [m 3 s 1 ], d liczba dni w roku. Materiał wyjściowy do realizacji celów badawczych prezentowanego opracowania stanowiły średnie roczne przepływy wybranych rzek Polski w wieloleciu 1951 2010. Na ich podstawie dla każdej z analizowanych zlewni zidentyfikowano rok, w którym odpływ był najwyższy (V max ) R max i najniższy (V min ) R min w skali wielolecia. Informacje te posłużyły do znalezienia lat, które w poszczególnych dorzeczach (Odry i Wisły), charakteryzowały się dużą częstością rocznych odpływów ekstremalnych. Do oceny wielkości odpływu rzecznego wykorzystuje się również miary względne. Pozwalają one na dokonywanie analiz porównawczych w obrębie zbiorów zlewni o różnej wielkości oraz odmiennych warunkach fizycznogeograficznych. Do miar względnych zalicza się odpływ jednostkowy (q), nazywany również modułem odpływu. Wzór na obliczenie odpływu jednostkowego ma postać: Q q 1000 [dm 3 s 1 km 2 ] [2] A gdzie: q odpływ jednostkowy [dm 3 s 1 km 2 ], Q natężenie przepływu [m 3 s 1 ], A powierzchnia zlewni [km 2 ] Roczne odpływy jednostkowe dla każdej z wybranych zlewni ustalono dla wszystkich lat, z których pochodziły obserwacje (qr i ). Dla każdej zlewni wybrano największy roczny odpływ jednostkowy (WqR) oraz odpływ najmniejszy (NqR). Wartości te posłużyły do wyznaczenia stosownych funkcji obwiedni dla obu dużych dorzeczy Polski. Lata największych odpływów Największą częstość występowania maksymalnych odpływów rocznych w dorzeczu Odry zanotowano w latach: 1977, 1981, 1997 (ryc. 4A), przy czym wyraźnie dominuje tu rok 1977, w którym w co czwartej zlewni wystąpiła maksymalna suma roczna odpływu z okresu obserwacji. Równocześnie wszystkie wymienione lata, biorąc pod uwagę skalę ówczesnych wezbrań, można uznać za najbardziej powodziowe w dorzeczu Odry w całym ubiegłym wieku [Stachý i in. 1996, Dubicki i in. 1999]. W dorzeczu tym w 22 latach wielolecia zanotowano co najmniej jeden maksymalny odpływ roczny (odpływ z co najmniej jednej zlewni był ekstremalnie wysoki). W pozostałych latach wielolecia (38 lat) w żadnej analizowanej zlewni nie zanotowano rocznego maksimum w okresie obserwacji. W zlewniach dorzecza Wisły najwięcej maksymalnych rocznych odpływów wystąpiło w latach: 2000, 2010 i 1980 (ryc. 4B). Bardzo wysokie odpływy notowano w tych latach w około 10% zlewni całego dorzecza łącznie w około 30% uwzględnionych zlewni. W przeciwieństwie do dorzecza Odry, w systemie Wisły żaden rok nie wyróżnia się wyjątkowo dużą częstością maksimów z wielolecia. W dorzeczu Wisły liczba lat, w których nie odnotowano żadnego maksimum (27 lat) jest zbliżona do liczby lat z co najmniej jedną zlewnią, w której takie maksimum wystąpiło (33 lata). W systemie Odry liczby te różniły się dość istotnie (odpowiednio: 22 i 38 lat). W skali całej Polski można wyodrębnić okresy charakteryzujące się zwiększoną częstością maksymalnych rocz- 137
P. Jokiel, B. Stanisławczyk nych odpływów (ryc. 4C). Obejmują one lata: 1967 1982, 1988 1989, 1994 2005 oraz rok 2010. Najwięcej maksymalnych odpływów rocznych zarejestrowano w dekadzie lat 70. XX w., którą dość powszechnie uznaje się za najbardziej wilgotną w Polsce w całym ubiegłym wieku [Fal 1993]. Na szczególną uwagę zasługuje również wielolecie 1951 1966, podczas którego w nielicznych obserwowanych wówczas zlewniach notowano absolutne maksima roczne odpływu. Warto podkreślić, że lata pięćdziesiąte i pierwsza połowa lat sześćdziesiątych XX w. są w literaturze wielokrotnie wymieniane jako okres wyjątkowo posuszny i odznaczający się znacznym deficytem odpływu w Polsce [Stachý i in. 1979, Fal 1993, 1997, Stachý 2011]. Liczba lat, w których w żadnej z 338 zlewni nie odnotowano maksymalnego rocznego odpływu wynosi 25, a w 9 latach liczba takich zdarzeń przekroczyła 5% obserwowanej w danym czasie liczby zlewni. Lata o największej względnej liczbie maksymalnych odpływów rzecznych nie występowały w pełni synchronicznie w obu dużych dorzeczach Polski (ryc. 5). Szczególnie duże dysproporcje dotyczą roku 1977. W dorzeczu Odry częstość bardzo wysokich odpływów rocznych była w tym roku wielokrotnie wyższa niż w dorzeczu Wisły. W kilku innych latach dysproporcje również wystąpiły, choć nie były tak wyraźne (np. rok 2000). Na podstawie analizy prezentowanego wykresu można jednak stwierdzić, iż w większości lat występuje dość duża zbieżność częstości maksimów rocznych odpływu w obu analizowanych zbiorach zlewni. Warto przy tym podkreślić, iż obliczone częstości w obu dorzeczach mieszczą się w granicach 0 10%. Przy wyznaczaniu równania krzywej obwiedni najwyższych rocznych odpływów jednostkowych brano pod uwagę tylko te zlewnie, których powierzchnia przekracza 10 km 2. W ocenie autorów jest to warunek w pełni uzasadniony, ze względu na niewielką ilość dostępnego materiału hydrometrycznego pochodzącego z bardzo małych zlewni. Przy estymowaniu funkcji obwiedni pominięto zatem dane z dwóch posterunków wo- Ryc. 4. Liczebność względna [%] występowania maksymalnych odpływów rocznych w dorzeczu Odry (A), dorzeczu Wisły (B) oraz w całej Polsce (C) w latach 1951 2010. Fig. 4. The frequency of the maximum annual runoffs in the Oder (A) and the Vistula river basins (B) and in Poland (C) in 1951 2010. 138
Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły Ryc. 5. Porównanie częstości występowania maksymalnych odpływów rocznych w dorzeczach Odry (LO max) i Wisły (LW max) w wieloleciu 1951 2010 (LO max i LW max liczebność względna maksymalnych odpływów rocznych w dorzeczu Odry i Wisły). Fig. 5. The comparison of the maximum annual runoffs frequency in river basins of the Oder (LO max) and the Vistula (LW max) in 1951 2010 (LO max and LW max the relative number of the maximum annual runoffs in the river basins of the Oder and the Vistula). dowskazowych zlokalizowanych w Zakopanem: Potoku Strążyskiego (A = 4,1 km 2 ) i Potoku Olczyskiego (A = 5,6 km 2 ). Z wyznaczonych równań obwiedni jasno wynika, że największe roczne odpływy jednostkowe (WqR), w odniesieniu do niemal wszystkich przedziałów powierzchni zlewni, są znacznie większe w zlewniach dorzecza Wisły niż w zlewniach dorzecza Odry (ryc. 6). Wraz ze wzrostem powierzchni zlewni różnica ta jednak maleje. W zlewniach bardzo dużych (powyżej 100 000 km 2 ) maksymalne roczne odpływy jednostkowe przyjmują w obu dorzeczach bardzo podobne wartości. Lata najmniejszych odpływów W dorzeczu Odry lata o największej częstości minimalnych rocznych odpływów nie są równomiernie rozłożone w badanym wieloleciu 1951 2010 (ryc. 7A). W połowie lat tego okresu odnotowano najniższą roczną sumę odpływu w co najmniej jednej zlewni (31 lat). Najwięcej takich minimów pojawiło się w latach: 1990, 1983 i 1984. Wśród nich zdecydowanie wyróżnia się rok 1990, kiedy najniższe odpływy roczne wystąpiły w 38% zlewni dorzecza Odry. Całkowity odpływ z obszaru Polski był w tym roku znacząco niższy od średniej wieloletniej i wyniósł niespełna 41,5 km 3 [Fal 1993]. Natomiast najmniej minimalnych odpływów rocznych w zlewniach systemu Odry wystąpiło w dekadach lat sześćdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W zbiorze zlewni należących do dorzecza Wisły największą częstość minimów rocznego odpływu stwierdzono w latach: 1984, 1990, 1992 (ryc. 7B). W 1984 r. ekstrema te wystąpiły w co czwartej uwzględnionej w badaniach rzece tego dorzecza. W trzech wymienionych wyżej latach zanotowano łącznie prawie 46% rocznych minimów odpływu, które wystąpiły w dorzeczu Wisły w całym wieloleciu. Najmniej skrajnie niskich odpływów rocznych zaobserwowano natomiast w dwudziestoleciu 139
P. Jokiel, B. Stanisławczyk Ryc. 6. Maksymalne roczne odpływy jednostkowe (WqR) w dorzeczach Odry i Wisły w latach 1951 2010. Linie przedstawiają obwiednie, których równania podano wyżej. Fig. 6. Maximum specific annual runoffs (WqR) in the Oder and the Vistula river basins in 1951 2010. Envelope curves and their equations are shown above. Ryc. 7. Liczebność względna [%] występowania minimalnych odpływów rocznych w dorzeczu Odry (A), dorzeczu Wisły (B) oraz w Polsce (C) w latach 1951 2010. Fig. 7. The frequency of the minimum annual runoffs in the Oder (A) and the Vistula river basins (B) and in Poland (C) in 1951 2010. 1951 1970. W tym okresie tylko w jednej na dziesięć rozpatrywanych rzek suma rocznego odpływu osiągnęła minimum wieloletnie. W całym wieloleciu tylko w 23 latach w żadnej zlewni dorzecza Wisły nie odnotowano najniższej rocznej sumy odpływu. Wydaje się zatem, że również w odniesieniu do mini- 140
Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły mów odpływu rocznego, zbiór zlewni dorzecza Wisły charakteryzuje się większym zróżnicowaniem niż podobny zbiór z dorzecza Odry (por. wyżej). W skali Polski największą częstością występowania minimalnych odpływów rocznych z wielolecia wyróżniają się lata: 1983 1994 (ryc. 7C), przy czym niemal połowę tych ekstremów zanotowano w dziesięcioleciu 1981 1990. Dekadę tę charakteryzowała jednocześnie bardzo duża zmienność odpływu całkowitego [Fal 1993, 1997]. W 1981 r. suma odpływu była skrajnie wysoka, natomiast już od roku 1982 zaczęła ona stopniowo maleć. Minimum pojawiło się w 1990 r., kiedy to całkowity odpływ roczny stanowił jedynie 70% średniej z wielolecia. Warto też zauważyć, iż w wieloletnim rozkładzie częstości minimów, dekada lat 50. XX w. nie wyróżnia się szczególnie dużą liczbą najniższych odpływów rocznych. Chociaż lata te są dość powszechnie uznawane za okres wyjątkowo posuszny i niżówkowy, to roczne sumy odpływu dość rzadko osiągały absolutne minima. Z analizy zebranych danych wynika, iż lata o największej częstości minimalnych rocznych odpływów nie występują synchronicznie w obu dorzeczach (ryc. 8). Dotyczy to w szczególności lat 1984 i 1990, a także kilku innych z badanego wielolecia np. lata: 1983, 1992. Pomimo tego, w znakomitej większości lat względne liczebności minimów odpływu rocznego były podobne. Występuje znaczna zbieżność lat, w których udział tych ekstremów jest najmniejszy. Wydaje się zatem, że synchroniczność pojawia się tu w latach normalnych i wilgotnych, natomiast lata bardzo suche nie występują równocześnie na terenie dorzeczy Odry i Wisły. Interesujące wnioski płyną również z analizy równań obwiedni wyznaczonych dla najniższych rocznych odpływów jednostkowych (NqR) (ryc. 9). Z obu równań wynika, że najniższe jednostkowe odpływy roczne występują Ryc. 8. Porównanie częstości występowania minimalnych rocznych odpływów w dorzeczach Odry (LO min) i Wisły (LW min) w wieloleciu 1951 2010 (LO min i LW min liczebność względna minimalnych odpływów rocznych w dorzeczu Odry i Wisły). Fig. 8. The comparison of the minimum annual runoffs frequency in river basins of the Oder (LO min) and the Vistula (LW min) in 1951 2010 (LO min and LW min the relative number of the minimum annual runoffs in river basins of the Oder and the Vistula). 141
P. Jokiel, B. Stanisławczyk Ryc. 9. Minimalne roczne odpływy jednostkowe (NqR) w dorzeczach Odry i Wisły w latach 1951 2010. Linie przedstawiają obwiednie, których równania podano wyżej. Fig. 9. Minimum specific annual runoffs (NqR) in the Oder and the Vistula river basins in 1951 2010. Envelope curves and their equations are shown above. w Polsce w zlewniach o powierzchni od 1 000 do 10 000 km 2. Największy rozstęp pomiędzy tymi minimami można zaobserwować w zlewniach mniejszych od 1 000 km 2. Najwyższe jednostkowe odpływy roczne występują natomiast w bardzo małych zlewniach (poniżej 100 km 2 ), przy czym są to przeważnie obszary odwadniane przez rzeki intensywnie zasilane przez wody podziemne, z dużym udziałem wód źródlanych. Minimalne roczne odpływy jednostkowe są też nieco wyższe w dorzeczu Odry niż w dorzeczu Wisły, ale dotyczy to zlewni o powierzchniach większych od 50 000 km 2. Wnioski Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, iż lata, w których notowano szczególnie dużą liczbę maksymalnych lub minimalnych odpływów rocznych były w obu dorzeczach różne. Natomiast w odniesieniu do lat o przeciętnej częstości maksimów i minimów synchroniczność jest lepiej zaznaczona. Warto także podkreślić, że o ile obwiednie uzyskane dla niskich odpływów rocznych mają podobne równania i przebieg, o tyle podobne funkcje otrzymane dla maksimów są różne. Największe roczne odpływy jednostkowe w dorzeczu Wisły są wyraźnie wyższe od ich odpowiedników w zlewniach systemu Odry. Przeprowadzone analizy są jedynie przyczynkiem do poznania wieloletniej zmienności, synchroniczności i przestrzennego zróżnicowania odpływu rzecznego w Polsce. Wydaje się jednak, że uzyskane wyniki są na tyle interesujące, że mogą być przydatne w regionalnych analizach zasobów wodnych oraz w prognozowaniu ich przyszłych zmian i zmienności. 142
Roczne odpływy maksymalne i minimalne w dorzeczach Odry i Wisły Literatura Byczkowski A., 1999, Hydrologia, t. I i II, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Dubicki A., Słota H., Zieliński J., 1999, Monografia powodzi lipiec 1997 (dorzecze Odry), Seria Atlasy i Monografie, Wydawnictwo IMGW, Warszawa. Fal B., 1993, Zmienność odpływu z obszaru Polski w bieżącym stuleciu, Wiadomości IMGW, 16, s. 3 20. Fal B., 1997, Przepływy charakterystyczne głównych rzek polskich w latach 1951 1990, Materiały Badawcze IMGW, Seria Hydrologia i Oceanologia, 21. Stachý J., Biernat B., Dobrzyńska I., 1979, Odpływ rzek polskich w latach 1951 1970, Materiały Badawcze IMGW, Seria Specjalna, 6. Stachý J., Fal B., Dobrzyńska I., Hołdakowska J., 1996, Wezbrania rzek polskich w latach 1951 1990, Gospodarka Wodna, 9 10. Stachý J., 2011, Występowanie lat mokrych i posusznych w Polsce (1951 2008), Gospodarka Wodna, 8, s. 313 321. Summary The maximum and minimum annual runoffs in river basins of the Oder and the Vistula in the multiannual period The outflow in Poland is characterized by a significant variability and spatial diversity. In spite of the relatively small territory of Poland, the spatial diversity of the outflow is considerable. The mean specific runoff in the Oder river basins (4.99 dm 3 s 1 km 2 ) is much lower than in the Vistula river basins (5.54 dm 3 s 1 km 2 ). The maximum mean specific runoff in the Tatra Mountains streams catchments (50 dm 3 s 1 km 2 ) is much higher than the minimum runoff on the lowlands (locally below 1 dm 3 s 1 km 2 ). However, the extreme mean specific runoffs are the most varied ones. Moreover, the high floods and the droughts have been observed in Poland in the same years. The spatial diversity of the outflow in Poland is determined by the significant variability of natural and climatic conditions. The differentiation of the water resources is observed in the local and regional scale for both the Oder and the Vistula river basins. The present study is focused on the analysis of the maximum and the minimum annual runoffs in Poland in 1951 2010. The data sets include the mean annual discharges from 338 water level gauges (the spatial distribution of the studied water level gauges is shown in the Fig. 1). The article depicts particular years which are characterized by the relatively high number of the maximum and the minimum annual runoffs in the considered river basins. The authors took the challenge to assess whether the extremes were present in the Oder and the Vistula river basins in the same years. The envelope curves of the maximum and the minimum mean specific runoffs were estimated for the studied river catchments (the envelope curves are shown in the Fig. 6 and Fig. 9). The envelope curves were determined from the specific equations in reference to the catchment area. In conclusion, it can be stated that the years of the relatively high number of the maximum and the minimum annual runoffs are not present in the Oder and the Vistula river basins in the same years. 143