Produkcja zwierzęca a ochrona środowiska rolniczego W 1991 roku Rada Wspólnot Europejskich wydała dyrektywę nr 91/676/EEC zwaną Dyrektywą Azotanową. Zgodnie z jej założeniami podstawową metodą ograniczania zanieczyszczenia azotanami jest przestrzeganie przez rolników zasad dobrej praktyki rolniczej. Dyrektywa zaleca krajom członkowskim Unii Europejskiej opracowanie i wdrożenie kodeksu. Kodeks jest zbiorem zasad, porad i zaleceń, które powinny być przez każdego rolnika uznane jako obowiązujące normy etycznego zachowania wobec środowiska. Przestrzeganie zasad kodeksu jest dobrowolne. Kodeks został opracowany zgodnie z wymaganiami Dyrektywy Azotanowej, a ta jest jednym z podstawowych aktów prawnych w UE w dziedzinie ochrony środowiska w odniesieniu do rolnictwa. Opracowując kodeks, uwzględniono przepisy prawa obowiązujące w Polsce. Produkcja zwierzęca a ochrona gleby i wody Produkcja zwierzęca powinna się odbywać w ramach przemyślanego i racjonalnego obrotu stadem. Liczbę i dobór gatunków należy dostosować do możliwości produkcji pasz własnych w gospodarstwie oraz racjonalnego wykorzystania wyprodukowanego nawozu naturalnego. Obsada zwierząt nie powinna przekraczać 1,5 dużej jednostki przeliczeniowej (DJP) na 1 ha użytków rolnych - UR Nawozy naturalne są cennym źródłem składników pokarmowych dla roślin, dlatego gromadząc je i przechowując, należy ograniczać straty tych składników. Jeżeli pryzmy obornika są luźno ułożone, a zbiorniki z gnojowicą i gnojówką nie są przykryte, następują duże straty azotu w postaci amoniaku. Miejsca gromadzenia odchodów stanowią potencjalne źródło zanieczyszczeń wód gruntowych. Ochrona wód przed takimi punktowymi zanieczyszczeniami powinna polegać na wykonaniu odpowiednich podłóg w pomieszczeniach inwentarskich oraz zbiorników na stałe i płynne odchody i odpady gospodarskie. Do odchodów i odpadów ciekłych zalicza się: nawozy naturalne, takie jak gnojówka i gnojowica, oraz ścieki bytowe, nie odprowadzane do zbiorczej kanalizacji. Do odchodów i odpadów
stałych należą: nawozy naturalne (obornik), nawozy organiczne (komposty) i odpady bytowe (śmieci). Ilość nawozów naturalnych i składników w nawozach od 1 sztuki na rok Grupa i rodzaj zwierząt masa, ton Obornik* azot, fosfor, potas, masa, ton, m 3 Gnojowica x fosfor, azot, potas, BYDŁO Cielęta 0-6 m-cy 2,6 15,4 5,2 15,6 _ Jałówki, byczki 6-12 m-cy Jałówki, byczki 12-24 m-cy Krowy - 4000 I mleka 2,9 20,8 8,1 19,1 7,0 23,1 7,7 29,4 4,8 25,0 15,4 31,2 12,1 42,3 15,7 58,1 12,0 66,0 38,3 64,8 23,2 97,4 39,4 107,0 TRZODA CHLEWNA Maciora z prosiętami Warchlaki do 30 Tuczniki, 30-110 4,0 20,0 24,4 18,8 8,3 25,4 26,6 20,7 0,6 3,6 3,4 2,7 1,2 5,4 3,8 3,1 1,2 7,2 6,9 5,4 2,4 10,8 7,5 6,3 OWCE 1,5 1,1 0,6 1,8 - - - - KONIE 2,8 23,8 12,9 33,9 - - - - * Przy całorocznym utrzymaniu zwierząt w pomieszczeniu Sztuki padłe należy odpowiednio zabezpieczyć. Powinny być one natychmiast dostarczane do miejsc utylizacji specjalistycznym transportem. Jedynie w wypadku pojedynczych sztuk drobiu i małych zwierząt domowych dopuszcza się ich zakopanie. Nie wolno zagrzebywać sztuk padłych w pryzmach obornika lub kompostu.
Produkowane w gospodarstwie nawozy naturalne, płynne i stałe, oraz odpady należy przechowywać w szczelnych zbiornikach lub na płytach umieszczonych w odpowiedniej odległości od zabudowań i granic zagrody wiejskiej, zgodnie z wymaganiami prawa budowlanego, a w szczególności od studni będącej źródłem zaopatrzenia w wodę dla zwierząt i ludzi. Podłogi pomieszczeń i płyty gnojowe powinny być tak zbudowane, aby zabezpieczały przed przenikaniem wycieków do gruntu. Powinny mieć odpowiednią instalację umożliwiającą odprowadzenie wycieków do szczelnych zbiorników na gnojówkę i wodę gnojową. Pojemność płyty powinna zapewniać możliwość gromadzenia i przechowywania obornika przez co najmniej 6 miesięcy. Przyjmuje się, że przy wysokości pryzmy obornika wynoszącej 2 m (dla alkierzowego utrzymania zwierząt), płyta powinna mieć powierzchnię ok. 3,5 m 2 na 1 dużą jednostkę przeliczeniową. Powierzchnię tę można zmniejszać proporcjonalnie do czasu przebywania zwierząt na pastwisku Składowanie obornika Wysokość pryzmy obornika, m Masa obornika, t/1 m 2 powierzchni płyty 1,0 0,90 1,5 1,35 2,0 1,80 Teren dookoła budynku i płyty powinien być utwardzony. Ułatwia to transport obornika oraz utrzymanie czystości (fot. 5.11 b). Płyta gnojowa powinna być zadaszona. Chroni to obornik przed zalaniem wodą opadową lub nadmiernym przesychaniem. Obornika nie należy przechowywać na pryzmach polowych, gdyż w miejscu jego składowania następuje przenawożenie powierzchni, a związki azotu i fosforu dostają się do wód gruntowych. Gnojówkę i gnojowicę należy magazynować w zbiornikach o pojemności umożliwiającej jej gromadzenie przez okres co najmniej 6 miesięcy. Na 1 jednostkę przeliczeniową zwierząt w oborze rusztowej należy przewidzieć pojemność zbiornika na gnojowicę ok. 10 m 3, a na 1 dużą jednostkę przeliczeniową w oborze płytkiej pojemność zbiornika na gnojówkę - co najmniej 2,5 m 3. Zbiorniki na płynne odchody zwierzęce muszą mieć nieprzepuszczalne dno i
ściany oraz szczelną pokrywę z otworem wejściowym i otworem wentylacyjnym. Racjonalne gospodarowanie wodą (do spłukiwania stanowisk) jest podstawowym sposobem zmniejszającym produkcję gnojowicy w gospodarstwie Produkcja gnojowicy, litrów/sztukę fizyczną/dzień Klasa gnojowicy Ilość wody, l/szt. Sucha masa, % Gęsta do 10 ponad 6 Rozrzedzona 10-30 3,0-6,0 Rzadka ponad 30 do 3 Ochrona wód powinna uwzględniać usytuowanie, odprowadzanie i zabezpieczenie substancji z domowych urządzeń sanitarnych oraz silosów, w których gromadzona jest zakiszana masa roślinna. Dno silosów z kiszonką powinno być wyścielone warstwą słomy (1 tona pociętej słomy wchłania 2,5 m 3 soku). Soki z zakiszanej masy należy odprowadzać do studzienek, a następnie rozlewać na pola lub łąki, z których pochodziła zakiszana masa roślinna. Powszechnie zalecaną formą konserwacji pasz jest sporządzanie sianokiszonek, z których nie ma praktycznie wycieków soku. Bele sianokiszonki można przechowywać w dowolnym miejscu, nawet na otwartej przestrzeni. W gospodarstwach należy prowadzić również selektywną zbiórkę i zagospodarowanie innych odpadów (papierowych, szklanych, z tworzyw sztucznych, smarów, olejów, nawozów mineralnych). Ochrona wód, w tym powierzchniowych i podziemnych, przed zanieczyszczeniami obszarowymi uwzględnia też prawidłową formę stosowania nawozów naturalnych i mineralnych. Ich stosowanie nie może powodować zagrożeń dla zdrowia ludzi i zwierząt. Nie wolno stosować nawozów: na glebach zalanych wodą, pokrytych śniegiem, zmarzniętych,
w formie płynnej i nawozów mineralnych na gleby bez okrywy roślinnej, położonych na stokach o nachyleniu większym niż 10%, w formie płynnej pogłównie na rośliny przeznaczone do bezpośredniego spożycia. Nawozy należy na polach stosować równomiernie. Nawozy naturalne należy stosować pod rośliny o długim okresie wegetacji. Dawki należy ustalić według zawartości w nich tzw. azotu działającego Wartość równoważnika azotowego Azot działający = azot całkowity x równoważnik azotowy Równoważnik dla terminu stosowania Rodzaj nawozu nawozu jesienny wiosenny Obornik 0,30 0,30 Gnojowica 0,50 0,60 Gnojówka 0,50 0,80 Gnojowica i gnojówka powinny być wylewane, a obornik wywożony wczesną wiosną na nieobsianą glebę. Gnojowicę i gnojówkę najlepiej jest wprowadzać bezpośrednio do gleby za pomocą węży rozlewowych połączonych z zębami kultywatora. Nawozy naturalne oraz organiczne muszą być przykryte i wymieszane z glebą nie później niż następnego dnia po ich zastosowaniu. Dawka roczna gnojowicy nie powinna przekraczać 45 m 3 (tj. dawki 170 N/ha). Roczna dawka obornika nie może być większa niż 40 ton, co również oznacza dostarczenie 170 N/ha. Jeśli ilość nawozów naturalnych, przeliczonych na azot całkowity, przekracza 170 azotu na 1 ha, to wskazuje to na nadmierną obsadę inwentarza. Należy zmniejszyć obsadę zwierząt lub zawrzeć umowę z sąsiadami na odbiór nadwyżek nawozów naturalnych. Nie wolno też stosować nawozów naturalnych w odległości mniejszej niż 20 m od stref ochronnych wód i ujęć wody, brzegu zbiorników wodnych, kąpielisk.
Produkcja zwierzęca a ochrona powietrza Większość wytwarzanych w rolnictwie gazów to gazy cieplarniane - dwutlenek węgla, metan i tlenki azotu. Największym producentem metanu, wydzielanego w procesie trawienia, są zwierzęta przeżuwające. Metan i tlenki azotu wytwarzane są w czasie spalania resztek pożniwnych i składowania odchodów zwierzęcych. W Polsce ok. 25% metanu i 60% tlenków azotu pochodzi z rolnictwa. Produkcja dwutlenku węgla w ogólnej puli jest niewielka i wynosi jedynie 0,5%. Substancje odorowe pochodzące z budynków inwentarskich, zbiorników na gnojówkę i obornika są bardzo uciążliwe dla otoczenia, dlatego bardzo ważna jest lokalizacja budynków. Powinna ona uwzględniać odległość pomieszczeń inwentarskich od budynków mieszkalnych, lokalizację gospodarstw sąsiadów, topografię terenu, liczbę i rodzaj zwierząt, kierunek wiatrów. Istotne znaczenie w emisji odorów oraz azotu i fosforu do środowiska ma sposób żywienia zwierząt. Ważne jest wyposażenie budynków inwentarskich w urządzenia wentylacyjne oraz sterowanie temperaturą i wilgotnością pomieszczeń. Koncentracja gazów szkodliwych jest wówczas utrzymywana na poziomie gwarantującym dobre samopoczucie zwierząt. Wyprowadzenie gazów z budynków wpływa na stopień rozproszenia nieprzyjemnych zapachów (im wyższe, tym lepiej). Z pomieszczeń należy systematycznie usuwać obornik, gnojówkę, gnojowicę. Stosować w oborach ściółkowych i w chlewniach, np. głębokich, dostateczną ilość słomy. Budynki i pomieszczenia muszą być utrzymane w czystości, sprzątane i myte, okresowo dezynfekowane. Urządzenia będące na wyposażeniu (poidła, zgarniacze, itp.) muszą być sprawne. Ze szczególną dokładnością i częstotliwością należy myć i właściwie przechowywać aparaturę do doju. Substancje odorowe są intensywnie emitowane do środowiska w chwili rozprowadzania odchodów zwierzęcych na polu. Intensywność jest zależna od odległości, pogody, używanego sprzętu. Do wywożenia obornika należy używać roztrząsaczy. Gnojowicę wywozi się beczkowozami. Wskazane jest wymieszanie gnojowicy w zbiorniku przed jego opróżnieniem. Czynność ta powinna być wykonywana przy pochmurnej pogodzie. Najwięcej substancji lotnych dostaje się do atmosfery przy rozlewaniu
gnojowicy z beczkowozów wyposażonych w płytki rozbryzgowe, które rozdrabniają strumień na małe krople. System ten można stosować na polach odległych od terenów zamieszkałych. Wprowadzanie gnojowicy pod powierzchnię nieobsianej gleby jest rozwiązaniem najlepszym. W produkcji zwierzęcej emisja amoniaku do atmosfery jest duża. Amoniak w formie gazowej lub soli amonowych wraz z deszczem opada na powierzchnię. Związki te dostają się do gleby i wody, powodują zakwaszenie gleby, zanieczyszczają też wodę. Zmniejszenie strat amoniaku z odchodów zwierzęcych jest możliwe poprzez utrzymanie w pomieszczeniach pełnej higieny. Ograniczenie strat uzyskujemy, zwiększając efektywność wykorzystania białka paszy przez zwierzęta. Jest to dość trudne u przeżuwaczy, ale możliwe poprzez utrzymanie optymalnej proporcji pasz białkowych i węglowodanowych. Uwalnianie do atmosfery dwutlenku węgla przez rolnictwo nie jest duże, ale zasadne jest ograniczenie emisji tego gazu. Jest to możliwe poprzez: zakaz wypalania roślinności, zmniejszenie zużycia paliw przez ciągniki, wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii do ogrzewania w tym siły wiatru i wody, energii słonecznej, biogazu oraz redukcję strat ciepła z budynków inwentarskich poprzez odpowiednie systemy wentylacji.