Dr Maciej Duszczyk Instytut Polityki Społecznej Uniwersytet Warszawski Członek Rady Ochrony Pracy Zatrudnienie Polaków za granicą ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w Królestwie Niderlandów (KN) (materiał przygotowany w oparciu o materiały Ambasady RP w Hadze oraz Departament Rynku Pracy i Departament Prawa Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej skonsultowany w trybie roboczym) Skala emigracji po 1 maja 2004 roku. Objęcie Polaków swobodnym przepływem pracowników w ramach członkostwa w Unii Europejskiej spowodowało wzrost emigracji do innych państw członkowskich. Zgodnie z szacunkiem Głównego Urzędu Statystycznego pod koniec 2009 roku 1570 tys. Polaków przebywało w Unii Europejskiej. 1 Było to jednak mniej o 250 tys. niż w roku 2008. Jednocześnie zgodnie z szacunkiem w momencie wejścia Polski do UE w państwach członkowskich przebywało około 750 tys. Polaków. Z największą emigracją mieliśmy do czynienia w roku 2007 kiedy to w Unii Europejskiej przebywało 1860 tys. Polaków. Szacunki dotyczące roku 2010 i początku 2011 pokazują dalszy spadek poziomu emigracji i wzrost liczby powracających do kraju. Na podstawie rożnych źródeł danych można założyć, iż pod koniec 2010 roku w państwach członkowskich Unii Europejskiej przebywało ok. 1 400 tys. Polaków. 2 Szacuje się, że około 3/4 czasowych emigrantów z Polski przebywa za granicą co najmniej 12 miesięcy, a w 80-90% przypadków głównym celem wyjazdu było podjęcie lub poszukiwanie zatrudnienia. Jednocześnie z każdym rokiem zwiększa się liczba członków rodzin, pozostających na utrzymaniu emigrantów zarobkowych. Zgodnie z szacunkiem GUS z największą liczbą powrotów mamy do czynienia w przypadku Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemiec i Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie stale wzrasta liczba Polaków przebywających i pracujących w Norwegii i po okresowym spadku w roku 2009 w Holandii. Z danych holenderskich wynika, iż w kraju tym pod koniec roku 2010 przebywało ok. 150 tys. Polaków. W miesiącach letnich (prace sezonowe) liczba ta mogła nawet wrosnąć do ok. 180 tys. Zgodnie z ostatnio opublikowanymi danymi holenderskiego krajowego biura statystycznego lipcu 2011 roku na terenie Królestwa Niderlandów przebywało 136.000 Polaków z czego około 70.000 zarejestrowanych we władzach lokalnych. 1 GUS (2010) Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 2009. Do państw członkowskich UE, ze względu na znaczącą liczbę przebywających tam Polaków, zaliczono Norwegię. 2 Szacunek Maciej Duszczyk na podstawie danych statystycznych państw członkowskich UE.
Profil polskiego emigranta podejmującego zatrudnienie w Holandii. Najnowsza emigracja Polaków udających się do Wielkiej Brytanii i Irlandii została zdominowana przez młodych ludzi w wieku 25-35 lat, często legitymujących się wyższym wykształceniem. Większość z nich, ponad 60 proc. przy wyjeździe deklarowała komunikatywną znajomość języka angielskiego, co wpływało i nadal wpływa na szanse znalezienia zatrudnienia oraz unikanie zagrożeń specyficznych dla zatrudnienia za granicą. Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku emigracji do Holandii. Do kraju tego wyjeżdżają w większości osoby słabiej wykształcone i w wieku pomiędzy 30-40 rokiem życia. Zdecydowana mniejszość z nich posługuje się językiem obcym. W sporadycznych wypadkach posiada znajomość języka niderlandzkiego. Negatywnie wpływa to na radzenie sobie z pojawiającymi się problemami i w praktyce powoduje uzależnienie od pośredników pomiędzy imigrantami oraz pracodawcami. Większość zatrudnionych Polaków w Holandii znajduje prace przez wyspecjalizowane agencje pracy tymczasowej. Polacy w Holandii najczęściej znajdują zatrudnienie w rolnictwie oraz w budownictwie. Jednocześnie dynamicznie rośnie liczba zatrudnionych w przemyśle przetwórczym (np. przemyśle mięsnym) oraz w produkcji. Coraz częściej również Polacy pracują na średnim szczeblu, również w firmach usługowych oraz w branży IT. Należy również zwrócić uwagę, iż popularne wśród Polaków przebywających w Holandii jest prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej (w formie tzw. firmy jednoosobowej). Na dzień 1 stycznia 2009 r. w KN było 6 300 firm zarejestrowanych przez osoby urodzone w Polsce (7 500 firm w 2008 r.) i były to głównie firmy jednoosobowe. Rekordową liczbę nowo otwartych przez Polaków firm odnotowano w 2006 r. (ok. 3.350 firm). Od 2007 r. liczba firm otwieranych w Holandii maleje. Około 70% firm otwieranych przez Polaków działa w branży budowlanej. Sytuacja na rynku pracy w Holandii Sytuacja na holenderskim rynku pracy należy do najlepszych w Unii Europejskiej. Stopa bezrobocia w lipce 2011 roku wyniosła 4,3 proc, natomiast stopa zatrudnienia 77 proc. Holenderskie Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych podaje, iż pomimo spowolnienia gospodarczego nadal liczba wolnych miejsc pracy jest większa niż zarejestrowanych bezrobotnych. W wyniku pozostawania wakatów gospodarka holenderska ponosi znaczące straty. Dane prezentowane przez ekspertów holenderskich pokazują, iż system zabezpieczenia społecznego oraz finanse publiczne korzystają z zatrudnienia
cudzoziemców z państw członkowskich UE, w tym przede wszystkim Polaków. 3 Bardzo niewielka grupa Polaków korzysta z różnego rodzaju świadczeń, w tym zasiłków dla bezrobotnych czy świadczeń chorobowych (często jednak nie mają do nich dostępu o czym w dalszej części informacji). Jednocześnie, do budżetu państwa i samorządu wpłacane są podatki oraz składki na ubezpieczenie społeczne. Brak jest jednak precyzyjnych danych na ten temat. Holenderski rynek pracy należy również do najbardziej elastycznych. Zgodnie z raportem o zatrudnieniu przygotowywanym przez Eurostat, w niepełnym wymiarze czasu pracy jest zatrudnionych prawie 50 proc. pracowników, a w przypadku kobiet jest to ponad 75 proc. Taka elastyczność jest możliwa tylko dzięki specyficznej roli jaką pełnią na tym rynku pracy agencje pracy tymczasowej. Z danych holenderskich wynika, iż nie mamy do czynienia z wypieraniem pracowników holenderskich przez cudzoziemców, w tym Polaków. Może to tylko dotyczyć budownictwa, gdzie funkcjonują jednoosobowe firmy, które zaniżają stawki, przez co świadczenie niektórych usług staje się nieopłacalne dla Holendrów. Problem stawek dumpingowych pojawił się ostatnio w sektorze transportowym, a sprawa została ostatnio podniesiona przez związki zawodowe. Złożony został pozew do sądu przeciw jednej z firm holenderskich został. Sąd w Venlo orzekł, że firma transportowa Nico Mooy musi płacić polskim kierowcom wg. stawek uzgodnionych w układzie zbiorowym w KN. Firma ta wykorzystała następującą konstrukcję, by płacić polskim kierowcom pracującym w Holandii wg. polskich stawek. Założono mianowicie w Polsce agencje pracy tymczasowej Nico Mooy Polen, która zatrudnia polskich kierowców pojazdów ciężarowych. Jedynym klientem Nico Mooy Polen była firma Nico Mooy. W efekcie nawet notorycznie przekraczający czas pracy kierowcy mogli wypracować jedynie ok. 1/3 holenderskiego wynagrodzenia. Sąd stwierdził, że ponieważ faktycznie pracują oni na rzecz wyłącznie firmy transportowej Mooij i wszystkie operacje zaczynają się w Holandii, kierowcy Ci powinni być opłacani zgodnie z układem zbiorowym obowiązującym w KN. Związek zawodowy FNV, który wystąpił z pozwem obawia się jednak, że ten wyrok nie wyeliminuje całkowicie takich praktyk z holenderskiego rynku pracy. Na rynku holenderskim funkcjonują różnego rodzaju agencje pracy tymczasowej. 4 Część z nich nie posiada dobrowolnych certyfikatów, które mają gwarantować odpowiednią jakość usług. Z rozmów z polskimi pracownikami zatrudnionymi w Holandii nie wynika jednak, iż można przyjąć rozróżnienie, iż agencje certyfikowane świadczą lepszą jakość usług niż te, które takich certyfikatów nie mają. Pojawiła się wręcz opinia, iż agencje niecertyfikowane ograniczają się tylko i wyłącznie do pośrednictwa, jedynie pomagając danemu pracownikowi w znalezieniu mieszkania 3 Przykładowo zasiłek socjalny pobierało w 2010 roku 1070 osób z EŚW (w 2009 700, w 2008 460). W 2009 na ogólna liczbę 700 zasiłków dla obywateli EŚW - 350 przyznano obywatelom Polski. Natomiast zasiłki dla bezrobotnych pobierało w 2010-1527obywateli EŚW. 4 Trwają prace nad systemem obowiązkowej certyfikacji wszystkich agencji pracy tymczasowej w Holandii. Projekt ustawy w tej sprawie zostanie we wrześniu przekazany do parlamentu - planowane wejście w życie pocz. 2012 r. Projekt przewiduje kary za brak rejestracji dla agencji pracy oraz dla instytucji podnajmujących pracowników za pośrednictwem takiej agencji.[0]
oraz w przejściu procedur związanych z pobytem, podatkami oraz ubezpieczeniami społecznymi. W związku z tym pojawia się realny problem oceny poszczególnych agencji oraz ewentualnych przejrzystych zasad ich funkcjonowania (np. co mogą oferować a czego nie). Główne problemy związane z zatrudnieniem Polaków w Holandii Jak już zostało wspomniane większość Polaków zatrudnionych w Holandii korzysta z pośrednictwa agencji zatrudnienia kierujących do pracy za granicę do zagranicznego pracodawcy, którym często jest holenderska agencja pracy tymczasowej (zdarza się, że są to polskie podmioty utworzone przez tę zagraniczną agencję) lub jest zatrudniona przez polską agencję pracy tymczasowej 5. W przypadku innych państw członkowskich Unii Europejskiej również mamy do czynienia z takim pośrednictwem, ale w o wiele mniejszej skali. Same pośrednictwo agencji pracy tymczasowych nie powinno budzić kontrowersji. W wielu przypadkach bez takiego pośrednictwa nie dochodziłoby do zatrudnienia, ponieważ dany pracownik nie byłby w stanie samodzielnie znaleźć pracy. Należy jednak zauważyć, iż o ile w przypadku obywateli holenderskich nie stanowi to istotnego problemu (choć instytucje międzynarodowe wskazują na konieczność wprowadzenia zmian zwiększających bezpieczeństwo zatrudnienia i gwarantowanie odpowiednich warunków pracy), to dla pracowników cudzoziemskich, w tym korzystających ze swobodnego przepływu pracowników, pośrednictwo może przynosić realne zagrożenia. Z jednej strony oferta agencji pracy tymczasowej jest bardzo atrakcyjna dla pracowników sezonowych ponieważ obejmuje cały pakiet usług związanych z podjęciem zatrudnienia w Holandii takich jak m.in. dojazd do Holandii, transport z miejsca zamieszkania do miejsca zatrudnienia, zakwaterowanie, opiekę. Jednocześnie jednak za usługi te pobierane są opłaty, które stanowią dodatkowy dochód agencji i pomniejsza wynagrodzenie jakie otrzymują pracownicy. Niestety stawki za te usługi są bardzo często wygórowane, a potencjalni pracownicy nie mając innych możliwości godzą się na ich ponoszenie. Ponadto powoduje to uzależnienie pracownika od agencji i przy złej woli może prowadzić do ich wyzyskiwania. Głównym problemem jest jednak brak odpowiednich informacji na temat dodatkowych kosztów związanych z zatrudnieniem jakie powinny być udzielane pracownikom zainteresowanych zatrudnieniem w Holandii. Zdarza się również, iż umowy przedstawiane do podpisu przez agencje są sformułowane tylko w języku holenderskim, co jest sprzeczne z polskim prawem. Wynagrodzenie pracowników zatrudnianych przez agencje pracy tymczasowej jest również bardzo często pomniejszane przez tzw. kary administracyjne, które są ustalane przez daną agencję. Kary takie, które nakładane są często za błahe przewinienia, są 5 Są to głównie firmy córki agencji pracy tymczasowej funkcjonujących w Holandii. W większości przypadków poszukiwanie pracowników odbywa się na terytorium Polski i musi być zgodne z polskim prawem.
bezpośrednio potrącane z wynagrodzeń. 6 Dodatkowe koszty pośrednictwa pracy i zapewnienia bezpieczeństwa (tak formułują to same agencje) wpływa jednak na zaniżanie wynagrodzeń polskich pracowników, co może zostać uznane za łamanie podstawowych praw pracowniczych oraz podejmowanie zatrudnienia poniżej standardów holenderskich. Pośrednio może to być również elementem dumpingu socjalnego. Ponadto należy jednoznacznie stwierdzić, iż w wyniku tych dodatkowych kosztów polscy pracownicy otrzymują niższe wynagrodzenie niż to, którego spodziewali się przed wyjazdem. Niestety w wielu przypadkach, nie mając alternatywy w formie zatrudnienia na swoim lokalnym rynku pracy, godzą się na ten rodzaj wykorzystywania. Problemem jest też tygodniowy wymiar pracy. W wielu przypadkach pracodawcy wypłacają wynagrodzenie, co prawda zgodne z wysokością wynagrodzenia minimalnego, ale żądają za tę stawkę pracy powyżej 40godzin. W reakcji na ten proceder Ministerstwo Pracy Królestwa Niderlandów zmieniło instrukcję skierowaną do Inspekcji Pracy nakazując weryfikowanie przy kontrolach wymiaru pracy i jednoznacznie potwierdzając, że wynagrodzenie minimalne przysługuje za 40 godzin pracy, a godziny ponad ten wymiar powinny być płacone dodatkowo. Kolejnym problemem jest okres zatrudnienia polskich pracowników. W zdecydowanej większości przypadków umowy są podpisywane na okres nie przekraczający 26 tygodni. Jest to związane z ustawodawstwem holenderskim dotyczącym pracowników tymczasowych. Oznacza to w praktyce, iż Polacy obejmowani są np. tylko podstawowym ubezpieczeniem emerytalno-rentowym i nie mają możliwości skorzystania z dodatkowych ubezpieczeń opłacanych po nieprzerwanym okresie zatrudnienia powyżej 26 tygodni (będzie to zmniejszać wymiar ich przyszłych świadczeń emerytalno-rentowych). Agencje pracy tymczasowej ograniczając koszty decydują się na sztuczne przerywanie kontraktów z pracownikami, tak aby nie dopuścić do przekroczenia okresu 26 tygodni. Podobna sytuacja dotyczy ubezpieczeń zdrowotnych. Pracownicy polscy nie są informowani o konieczności ponoszenia części kosztów ubezpieczenia zdrowotnego. Skutkuje to brakiem dostępu do służby zdrowia oraz w drastycznych przypadkach do zrywania kontraktów przez agencje w sytuacji np. choroby pracownika czy wypadku przy pracy. Zerwanie takiego kontraktu skutkuje natychmiastowym pozbawieniem prawa do przebywania w miejscu zapewnionym przez agencję oraz koniecznością samodzielnej organizacji powrotu do Polski lub też poszukiwania pracy na własną rękę, co w tej sytuacji jest praktycznie niemożliwe. Analiza specyfiki zatrudnienia Polaków w Holandii pokazała również problemy związane z miejscem pobytu pracowników. Ograniczanie kosztów pośrednictwa skutkuje oferowaniem przez agencje w wielu przypadkach bardzo złych warunków 6 Obecnie trwają prace w Holandii nad uregulowaniem kwestii stosowania kar porządkowych przez pośredników (ustalenie ich górnej granicy, narzucenie wymogu by kary były uiszczane przez pracownika, a nie automatycznie potrącane z pensji).
pobytu zbiorowego. Warunki zamieszkania są zdecydowanie poniżej standardów nie tylko obowiązujących w Holandii, ale również i w Polsce. O ile w okresie poza sezonem warunki pobytu można uznać za wystarczające, tak już w czasie sezonu w rolnictwie pogarszają się one w zdecydowany sposób. Przykładowo w jednym pokoju przebywa jednorazowo nawet pięć, sześć osób. Przedstawiciele samorządów holenderskich zgłaszają również problemy z agencjami, które kwaterują migrantów na kampingach i w innych miejscach nie przeznaczonych do tego. Powoduje to napięcia pomiędzy Polakami i okolicznymi mieszkańcami. Do tego dochodzi monitoring wprowadzany w hotelach robotniczych, który skutkuje ograniczaniem prywatności. Można to jednak po części zrozumieć. Należy mieć świadomość, iż w hotelach robotniczych przebywa przez dłuższy czas nawet kilkaset osób (głównie mężczyzn) co może prowadzić do konfliktów. Monitoring i zatrudniona ochrona ma przeciwdziałać zagrożeniom np. związanym z przemocą. Dyskusja na temat zatrudnienia pracowników cudzoziemskich w Holandii W roku 2010 w Holandii nasiliła się dyskusja na temat zatrudnienia cudzoziemców na tamtejszym rynku pracy. Przez media przetoczyła się fala artykułów w negatywny sposób prezentująca sytuację Polaków. Opierała się ona głównie na stereotypach. Wpływ na działania polityczne miały również wyniki wyborów parlamentarnych w wyniku, których został utworzony rząd wspierany przez partię jednoznacznie opowiadającą się za ograniczaniem imigracji. W kontekście dyskusji na temat sytuacji Polaków w Holandii należy wspomnieć o następujących wydarzeniach. W Parlamencie Holenderskim została powołana specjalna Komisja ds. lekcji z migracji zarobkowej 2004-2010. Jej głównym celem jest przygotowanie raportu dotyczącego imigracji z państw członkowskich UE. Ma być on wykorzystany w debacie parlamentarnej na temat polityki wobec migrantów z Rumunii i Bułgarii, zaplanowanej na listopad październik br. W czasie obrad Komisji zajmowano się m.in. działalnością agencji pracy tymczasowej. Przedstawiciele agencji nie negowali faktu wykorzystywania pracowników przez część nieuczciwych agencji. Apelowały jednak, aby nie wyciągać z poszczególnych przypadków jednoznacznie negatywnych wniosków co do ich działalności. W dniu 17 marca 2011 roku Ministerstwo ds. Imigracji i Azylu opublikowało dokument pt. Position paper the Dutch standpoint on EU migration Policy, w którym zaproponowało zmiany w prawie UE dotyczące polityki integracyjnej nie różnicując problemów wynikających z migracji z krajów trzecich do UE i wewnątrz UE. Podejście takie zostało skrytykowane przez przedstawicieli Komisji Europejskiej. Swoje zdecydowane zaniepokojenie wyraził również Rząd RP. W powyższym duchu jednak jest list trzech ministrów: Henka Kampa odpowiadającego za politykę rynku pracy, Pieta Heina Donnera odpowiedzialnego za sprawy wewnętrzne i Gerda Leersa odpowiedzialnego za politykę imigracyjną, z kwietnia 2011 roku do Parlamentu Królestwa Niderlandów. Zawiera on listę nowych
instrumentów, które miałyby poprawić sytuację migrantów na rynku pracy i zapobiec nadużyciom. Zdecydowanie kilka z propozycji miało charakter dyskryminacyjny w stosunku do obywateli innych państw członkowskich UE. Rząd RP ustosunkowując się do tych propozycji, docenił ich kompleksowość oraz trafną diagnozę większości problemów. Zajął jednak zdecydowane stanowisko w tych wszystkich kwestiach, które mogą się wiązać z dyskryminacją obywateli UE, w tym Polaków lub też ograniczaniem traktatowego prawa do swobodnego przepływu pracowników. Podobne zastrzeżenia zgłosiła także Komisja Europejska. Mimo zapowiedzi i początkowej presji politycznej, żadna z najbardziej kontrowersyjnych propozycji, jakie znalazły się w liście nie została wdrożona. Jest to niewątpliwie efekt m.in. reakcji rządu RP, w tym Ambasady RP w Hadze. Od pewnego czasu pojawiają się różnego rodzaju propozycje wychodzące z samorządów, na terytorium których zatrudnienie znajdują większe grupy Polaków czy cudzoziemców z innych państw. Przykładowo władze miasta Venlo już w 2009 roku zaakceptowały rozporządzenie dotyczące tzw. podatku turystycznego, w którym zmienione zostały przepisy dotyczące pracowników sezonowych. Rozszerzono w nim katalog miejsc noclegowych, w przypadku których konieczne jest płacenie tego rodzaju podatku. Finansowane są z niego wydatki związane z przebywaniem imigrantów na ich terytorium. Innym przykładem jest Haga, gdzie wprowadzono specjalne rozwiązania, które co prawda nie są bezpośrednio kierowane przeciw imigrantom, ale w praktyce mają służyć ograniczaniem ich napływu do tego miasta. Należy wskazać również na wiele pozytywnych przykładów reakcji samorządów na zwiększony napływ cudzoziemców, w tym Polaków. Przykładowo gminy położone w Limburgii i Brabancji Południowej, podkreślają konsekwentnie (i coraz głośniej, m.in. na posiedzeniu wspomnianej wyżej komisji parlamentarnej), że potrzebują, zapraszają i dbają o pracowników zarobkowych z EŚW. Gospodarka tych gmin opiera się w dużym stopniu na pracy Polaków, zatrudnianych tradycyjnie od wielu już lat w sektorach rolnych czy ogrodniczych, a starzejące się społeczności tych gmin potrzebują nowych, młodych mieszkańców. W dniu 1 kwietnia 2011 r. dziesięć gmin limburskich (Beesel, Bergen, Gennep, Horst aan de Maas, Leudal, Mook/Middelaar, Nederweert, Peel/Maas, Venlo i Venray) podpisało umowę z partnerami społecznymi dotyczącą: Podniesienia standardu życia i pracy Polaków w Limburgii. Umowa przewiduje wdrożenie do września br. działań mających na celu m.in. zwiększenie oferty mieszkaniowej dla migrantów, stworzenie możliwości nauki języka, kontrolę warunków pracy, tworzenie punktów informacyjnych dla Polaków. Podsumowanie i wnioski Należy jednoznacznie stwierdzić, iż zatrudnienie Polaków jest korzystne zarówno dla samych pracowników jak i gospodarki holenderskiej. Jednocześnie jednak wskazane jest wyeliminowanie problemów jakie są z tym związane. W szczególności można zaproponować.
1. Uczulenie Państwowej Inspekcji Pracy dokonującej kontroli w agencjach pracy tymczasowej, do badania zgodności z polskim prawem, zawieranych przez nie umów. 2. Zwiększenie liczby i zakresu kontroli na podstawie informacji dotyczących ponoszenia przez polskich pracowników dodatkowych kosztów związanych z podejmowaniem pracy za granicą, o których nie byli informowani przed wyjazdem. 3. Nasilenia kampanii bezpośrednio skierowanej do Polaków udających się do Holandii pokazującej specyfikę zatrudnienia przez agencje pracy tymczasowej i opracowanie krótkiego materiału na jakie elementy powinni oni zwracać uwagę, aby uniknąć problemów. 4. Rozpowszechnianie informacji na temat istniejących listy orzeczeń sądowych w sprawie nieuczciwych praktyk czy też listy agencji, które poddały się dobrowolnej certyfikacji. 5. Powtórzenie kampanii mającej na celu pokazanie konieczności zapoznawania się z umowami o pracę (w języku polskim), szczególnie w przypadku podejmowania pracy za granicą oraz domagania się określania czynników wpływających na zatrudnienie na piśmie. 6. Przeprowadzenie debaty na temat możliwości wprowadzenia zmian w polskich przepisach w zakresie obowiązku ujawniania informacji przez agencje pracy tymczasowej dotyczących wszelkich kosztów, opłat i innych należności, które mogą być poniesione przez pracownika tymczasowego w związku z podjęciem i wykonywaniem pracy za granicą. 7. Zobowiązanie polskich przedstawicieli prowadzących rozmowy ze stroną holenderską na temat kwestii bilateralnych do każdorazowego poruszania sytuacji polskich pracowników zatrudnionych w tym kraju.