Sytuacja epidemiologiczna gruźlicy w województwie śląskim w latach 2008 2014 Gruźlica jest jedną z najstarszych chorób zakaźnych, która towarzyszy człowiekowi od wielu lat. Jednak trzeba podkreślić, iż jej występowanie do końca XVIII wieku nie miało charakteru epidemicznego. Wiek XIX i pierwsza połowa wieku XX - do czasów wykrycia pierwszych leków przeciwprątkowych - to lata tak dużego natężenia gruźlicy że stała się ona prawdziwą katastrofą społeczną, zwłaszcza wśród ludzi ubogich. Gruźlica jest bakteryjną chorobą zakaźną. Jest to choroba wielonarządowa, atakująca wszystkie narządy i tkanki, ze szczególną jednak skłonnością mającą powinowactwo do układu oddechowego. Początek nie leczonej choroby jest zazwyczaj skryty, podstępny, a jej naturalny przebieg jest przewlekły z okresami remisji i zaostrzeń. Przed erą leczenia przeciwprątkowego były to tzw. galopujące schody prowadzące do śmierci w ciągu kilku tygodni od zakażenia [1]. Początkowo zakażenie gruźlicą obejmuje zwykle środkowe lub dolne pola płucne. Zakażenie pierwotne zwykle jest ograniczone i przebiega długo bezobjawowo. Bakterie w miejscu zakażenia obumierają, jednakże niektóre z nich mogą pozostać żywe przez ponad 20 lat. Uważa się, iż największe ryzyko zachorowania na czynną postać gruźlicy występuje w okresie pierwszego roku od ekspozycji na zakażenie [3]. Objawy gruźlicy Jak już wspomniano powyżej początek choroby, a także wczesne stadia mogą nie dawać żadnych objawów, albo też nasilenie tych objawów jest małe. Objawy w tej chorobie, mogą mieć charakter ogólnoustrojowy i miejscowy związany z atakowanym narządem. Do najczęstszych objawów ogólnoustrojowych należą: stany podgorączkowe, gorączka (głównie w godzinach popołudniowych), nocna potliwość, osłabienie, brak apetytu i ubytek masy ciała. Natomiast kaszel jest najczęstszym objawem miejscowym, co jest związane z najpowszechniejszą lokalizacją choroby w układzie oddechowym. Kaszlowi może towarzyszyć odkrztuszanie śluzowej lub śluzowo-ropnej plwociny. Czasem chory odkrztusza plwocinę z krwią, mogą występować także krwotoki płucne. Objawami gruźlicy płuc mogą być również duszność oraz ból w klatce piersiowej. Z wyjątkiem gorączki, objawy gruźlicy mogą być skąpe [1,4]. Gruźlica może się rozwijać w każdym narządzie, jednakże zmiany najczęściej obserwuje się w płucach, szpiku kostnym, węzłach chłonnych, mózgu, oponach mózgowo- rdzeniowych i jelitach [3].
Laboratoryjne kryteria rozpoznawania Badanie bakteriologiczne jest w rozpoznawaniu gruźlicy zasadniczym badaniem diagnostycznym i powinno być wykonywane zawsze, w każdym przypadku podejrzenia o gruźlicę. Stwierdzenie prątków w materiale diagnostycznym metodą hodowli spełnia kryteria przypadku definitywnego pewnego. W badaniu mikroskopowym najczęściej pobieranym materiałem jest plwocina [1,4]. Za czynniki predysponujące do zakażenia i zachorowania na gruźlicę uważa się: - wtórną immunosupresję wywołaną: alkoholizmem, nikotynizmem, narkomanią, chorobami nowotworowymi, układowymi, cukrzycą, leczeniem immunosupresyjnym, przeszczepami narządowymi, infekcjami wirusowymi, - HIV i związane z tym zakażenia oportunistyczne, mykobakteriozy, zakażenia grzybicze, pierwotniakowe, bakteryjne i wirusowe, - ubóstwo i związane z tym niedożywienie lub niewłaściwe żywienie, - niedostateczną opieką medyczną, - narastającą lekooporność prątków gruźlicy [2]. Czynnik etiologiczny Należy podkreślić w przeważającej większości przypadków czynnikiem etiologicznym jest prątek gruźlicy Mycobacterium tuberculosis. Za patogenne uznaje się bakterie z zespołu M. tuberculosis: do którego należą Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium africanum i Mycobacterium bovis i Mycobacterium leprae [1,4]. Rezerwuar zakażenia Rezerwuarem zakażenia są głównie chorzy na gruźlicę ludzie i chore na gruźlicę bydłow krajach gdzie nie opanowano gruźlicy bydła i pija się surowe mleko [1,4]. Źródło zakażenia Najczęściej źródłem zakażenia są: człowiek chory na gruźlicę, obficie prątkujący i nieleczony a także chore na gruźlicę zwierzęta. Drogi szerzenia zakażenia Do zakażenia prątkiem dochodzi najczęściej drogą inhalacyjną (oddechową) za pośrednictwem drobnych kropelek wydzieliny z dróg oddechowych wydalanych przez osoby chore w czasie kaszlu, kichania, mówienia, śpiewu lub śmiechu. Ryzyko zakażenia drogą powietrzną wzrasta w źle wietrzonych pomieszczeniach, w których przebywają chorzy obficie prątkujący [1].
Zapobieganie gruźlicy Profilaktyka gruźlicy polega przede wszystkim na celu poprawie naturalnych sił obronnych człowieka poprzez: 1. poprawę warunków życia, pracy, warunków środowiskowych (zdrowy styl życia, zdrowe odżywianie, rzucenie nałogów), 2. eliminowanie nałogów, 3. szczepienie ochronne BCG, 4. likwidacja źródeł zakażenia poprzez leczenie chorych, 5. przecinanie dróg szerzenia się zakażenia: izolacja chorych, higiena osobista, sprzątanie i wietrzenie pomieszczeń, 6. w przypadku gruźlicy bydła ubój zakażonego i chorego bydła, 7. pasteryzacja mleka [2,4]. Tak jak w przypadku innych chorób zakaźnych zgłaszanie i zwalczanie gruźlicy jest uregulowane ustawą z 5 grudnia 2008 o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2013 r. poz. 947 z późn. zm.). W przypadku zaobserwowania objawów gruźlicy u siebie lub członka rodziny oraz wysoce ryzykownego kontaktu z chorym na gruźlicę należy jak najszybciej udać się do lekarza pierwszego kontaktu. Gruźlica nie leczona może być śmiertelna! Gruźlica w obecnych czasach jest uleczalna pod warunkiem rygorystycznego stosowania się do leczenia zastosowanego zgodnie z zaleceniami lekarza. Analiza liczby zachorowań, zapadalności i zgonów z powodu gruźlicy w województwie śląskim w latach 2008-2014 Poniżej przedstawiono ilość zgłoszonych przez lekarzy zachorowań, do Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych województwa śląskiego w latach 2008-2014. Sytuację epidemiologiczną gruźlicy należy uznać za stabilną, jednak podkreślenia wymaga fakt, iż zachorowań tych jest ciągle zbyt wiele (zapadalność została przeliczona na 100 000 mieszkańców).
Tabela 1. Liczba zachorowań i zapadalnośc na gruźlicę w woj. śląskim z podziałem na nadzór PPIS w latach 2008-2014. Nadzór PPIS w: 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zach. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Zach. Zap. Bielsku-Białej 60 18,2 43 13 42 12,6 33 10,9 30 9 34 10,2 47 14,1 Bytomiu 150 39,9 129 33,9 104 27,4 121 32,5 95 25,6 98 26,5 89 24,2 Chorzowie 94 55,9 66 39,4 69 41,3 86 52,3 85 51,9 77 47,2 73 45,0 Cieszynie 26 15,1 31 17,9 42 24,2 36 20,4 22 12,4 23 13,0 33 18,6 Częstochowie 101 26,9 67 17,9 76 20,3 109 29,3 71 19,2 91 24,7 89 24,3 Dąbrowie Górniczej 73 26,1 74 26,5 80 28,7 90 32,4 98 35,4 68 24,7 86 31,3 Gliwicach 221 44,2 178 35,7 163 32,7 194 40,2 180 37,4 161 33,5 167 34,9 Jaworznie 35 36,6 29 30,4 23 24,2 16 16,9 22 23,3 26 27,7 18 19,2 Katowicach 110 24 132 29 113 24,9 116 25,5 117 25,8 103 22,9 104 23,3 Kłobucku 41 48,3 26 30,6 22 25,8 23 26,8 23 26,8 20 23,3 27 31,6 Lublińcu 30 39,2 40 52,4 27 35,1 30 38,8 33 42,6 38 49,2 29 37,6 Myszkowie 19 26,5 24 33,5 29 40,5 27 37,5 21 29,2 19 26,4 18 25,0 Raciborzu 30 27,1 39 35,2 18 16,3 26 23,6 13 11,8 14 12,8 30 27,4 Rudzie Śląskiej 42 29,1 45 31,3 55 38,4 40 27,9 46 32,2 52 36,7 36 25,5 Rybniku 90 32,4 56 20,1 67 24,1 59 21,1 57 20,4 52 18,6 59 21,1 Sosnowcu 45 20,2 42 19 56 25,6 41 19 52 24,3 68 32 49 23,3 Tychach 82 21,4 22 5,7 57 14,7 70 17,9 62 15,9 51 13,0 51 13,0 Wodzisławiu Śląskim 64 25,6 69 27,6 90 36,1 90 35,9 87 34,8 80 32,0 63 25,3 Zawierciu 42 34,1 32 26 40 32,6 21 17,1 14 11,4 30 24,6 31 25,5 Żywcu 26 17,3 31 20,6 13 8,6 27 17,6 20 13,1 30 19,6 25 16,3 województwo śląskie razem liczba zachorowań /zapadalność 1381 29,7 1175 25,3 1186 25,5 1255 27,1 1148 24,9 1135 24,6 1124 24,4 W 2014 roku stwierdzono, iż w porównaniu do roku 2008 ilość zachorowań spadła o 257 (18,6%). Natomiast w porównaniu do roku 2013 stwierdzono spadek o 11 zachorowań (1%). Statystyki te są jednak ciągle mało zadowalające. Od kilku lat odnotowuje się stałą wysoką ilość zachorowań na terenach nadzorowanych przez Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych w Gliwicach, Bytomiu, Katowicach. Najwyższą zapadalność obserwuje się na terenie Chorzowa, na terenie powiatu lublinieckiego oraz na terenie nadzorowanym przez PPIS w Gliwicach.
1600 1400 1200 1381 1175 1186 1255 1148 1135 1124 1000 800 600 400 200 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wykres 1. Liczba zachorowań na gruźlicę w województwie śląskim w latach 2008-2014 Analizując przypadki zachorowań na gruźlicę, które zakończyły się zgonem, w latach 2008-2014 (7 lat), należy stwierdzić iż takich zdarzeń łącznie wystąpiło 400. Gruźlica jest jednostką chorobową, która stanowi najczęstszą przyczynę zgonów wśród wszystkich chorób zakaźnych. Tabela 2. Zgony z powodu gruźlicy w latach 2008-2014 wg nadzoru PPIS woj. śląskiego. Nadzór PPIS w: 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Razem Bielsku-Białej 1 0 1 1 3 2 3 11 Bytomiu 5 8 7 5 7 8 6 46 Chorzowie 6 6 2 4 10 9 2 39 Cieszynie 0 0 1 0 0 0 0 1 Częstochowie 2 3 1 5 6 6 8 31 Dąbrowie Górniczej 4 1 1 3 3 2 2 16 Gliwicach 14 14 11 18 9 6 6 78 Jaworznie 2 2 1 1 1 1 1 9 Katowicach 9 8 5 8 8 6 7 51 Kłobucku 1 1 0 1 2 1 1 7 Lublińcu 0 4 0 2 1 2 2 11 Myszkowie 1 2 0 0 1 1 0 5
Raciborzu 1 4 3 2 2 0 2 14 Rudzie Śląskiej 1 5 2 2 2 2 2 16 Rybniku 3 1 0 0 1 2 0 7 Sosnowcu 4 3 1 0 5 2 2 17 Tychach 2 0 2 0 0 0 1 5 Wodzisławiu Śląskim 6 3 3 6 4 2 1 25 Zawierciu 3 0 0 0 2 2 2 9 Żywcu 0 0 0 0 1 0 1 2 województwo śląskie razem 65 65 41 58 68 54 49 400 W omawianym okresie największą liczbę zgonów zarejestrowano w Gliwicach i powiecie gliwickim (78 zgonów). Podsumowanie Należy podkreślić, iż podstawową bronią w walce z chorobą pozostaje profilaktyka również pod postacią szczepień ochronnych, edukacja oraz przestrzeganie zasad higieny oraz prawidłowe odżywianie, które minimalizują możliwość zakażenia prątkiem gruźlicy. Osoby, które miały bezpośredni kontakt z chorymi z już rozpoznaną gruźlicą powinny jak najszybciej skontaktować się z lekarzem. Renata Cieślik- Tarkota, Janina Šabacka Oddział Epidemiologii WSSE w Katowicach Bibliografia: 1. Wiesław Magdzik, Danuta Naruszewicz Lesiuk, Andrzej Zieliński Choroby zakaźne i pasożytnicze epidemiologia i profilaktyka, Wyd. α-medica Press 2007r., str. 123-129 2. NIZP PZH Przegląd epidemiologiczny, Gruźlica Płuc- Czy grozi nam epidemia?, 2008r., str. 16-17 3. Gabriel Virella, Wydanie I polskie pod redakcją Piotra B. Heczko, Mikrobiologia i choroby zakaźne Wyd. Urban & Partner 2000r. str. 193-106 4. Barbara A. Bannister, Norman T. Begg, Stephen H. Gillespie, Wydanie I polskie pod redakcją Jacka Juszczyka Choroby zakaźne, wyd. Urban & Partner, Wrocław 1998r., str 366-391. oraz Dane statystyczne i epidemiologiczne pochodzące z meldunków dotyczących chorób zakaźnych gromadzone i analizowane na terenie województwa śląskiego przez 20 Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych oraz Śląskiego Wojewódzkiego Państwowego Inspektora Sanitarnego.