ZESZYTY WARUNKI EKONOMICZNE PRODUKCJI PSZCZELARSKIEJ W LATACH Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice WPROWADZENIE

PSZCZELNICZE Rok XXXI ZESZYTY NAUKOWE 1987 WARUNKI EKONOMICZNE PRODUKCJI PSZCZELARSKIEJ W LATACH 1982-1985 Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice WPROWADZENIE Zmieniające się warunki produkcji pszczelarskiej powodują potrzebę prowadzenia badań z zakresu jej organizacji, ekonomiki, a w tym także i kosztów. Formuła kosztowa w dużym stopniu znajduje zastosowanie w ustalaniu cen na produkty rolnicze, chociaż nie ma tak bezpośredniego zastosowania jak w przemyśle (G r o c h o w s k i 1984). Przy ustalaniu cen, koszty produkcji nie stanowią jedynej przesłanki ze względu na pewne elementy subiektywizmu w ich obliczaniu. Gdyby jednak nawet istniała możliwość obliczenia rzeczywistych kosztów produkcji to nie mogłyby one być jednym kryterium (M a n t e u f f e l 1984). Wielkość kosztów wytwarzania produktów rolniczych, a w tym również pasiecznych powinna jednak stanowić punkt odniesienia dla cen. Cena winna być wyższa od kosztów produkcji. Bardziej ścisłe określenie tej zależności jest trudne. W pracy przeprowadzono analizę kosztów produkcji i jej opłacalności oraz czynników ją warunkujących. Wielorakość tych czynników była już przedmiotem niektórych opracowań (G r o m i s z M., B o w n i k K. 1969), jednakże niewiele z nich określało końcowe efekty ekonomiczne badanych pasiek, co stawia sobie za cel niniejsza praca. METODYKA Badania przeprowadzono w okresie od 1982 do 1985 roku w 256 pasiekach z terenu całej Polski. Większość właścicieli tych pasiek było i jest 75

aadal stałymi korespondentami Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. Na odpowiednio opracowanych formularzach dostarczali oni danych o stanie i efektach ekonomicznych własnych pasiek. Zbierane informacje dotyczyły: wykształcenia właścicieli pasiek zasobów pożytkowych systemu gospodarki pasiecznej wyposażenia pasiek w sprzęt - intensywności gospodarki pasiecznej - nakładów i kosztów ponoszonych - uzyskiwanych dochodów Materiały z 32 pasiek z terenu województwa skierniewickiego zbierane były bezpośrednio przez prowadzącego badania. Pozwoliło to na rozszerzenie zakresu zbieranych informacji i umożliwiło ich weryfikację. Wyniki badań zestawiono w postaci tabelarycznej. Intensywność gospodarki pasiecznej określono procentem wymienianych matek pszczelich, procentem rodzin pszczelich, zktórych wirowano miód, rodzin przezimowanych, tych, które roiły się i przezimowały. Nakłady wyrażono w jednostkach naturalnych, a koszty wartością pieniężną według cen realizacji. Wynagrodzenie za godzinę pracy wyceniono na 100 zł w 1982 r., a następnie założono rocznie 12,5% jego wzrost, co odzwierciedlało w tym okresie faktyczny poziom wynagrodzenia pracowników najemnych. W opracowaniach z' zakresu ekonomiki, rolnictwa wynagrodzenie oblicza się biorąc za podstawę wielkość funduszu spożycia, a więc wartości dochodów nominalnych z pracy, przeznaczonych w rolnictwie na konsumcję i inwestycje nieprodukcyjne. Pasieka różni się jednak od gospodarstwa rolnego. Pszczelarzami są najczęściej mieszkańcy miast. Prowadzenie własnej pasieki traktują oni jako dodatkowe zajęcie, co uzasadnia podany system liczenia wynagrodzeń według stawek pracowników najemnych. Amortyzację naliczano w wysokości 10% od wartości odtworzeniowej sprzętu, którego wartość jednostkowa wyższa była od ceny 1 kg miodu w skupie. W ten sam sposób liczono oprocentowanie środków trwałych, do których należały najczęściej budowle, ule i miodarki. Wartość produkcji obliczono biorąc za podstawę ceny zbytu, a więc takie, po jakich były sprzedawane poszczególne produkty. Na podstawie zgromadzonych materiałów określono charakteryzujące produkcję mierniki (wyrażone wartością pieniężną lub naturalną) i wskaźniki (wyrażone w procentach). Koszt jednostkowy obliczono traktując miód, wosk i pozostałą produkcję jako produkcję sprzężoną. Średnią cenę zbytu potraktowano jako średnią ważoną z cen skupu w placówkach państwowych i cen wolnorynkowych. Obliczono też procent miodu, jaki trafia do punktów skupu. Wskaźnikiem opłacalności faktycznej określono procentową relację wartości produkcji do poniesionych kosztów (nakładów) przyjmując za podstawę stan faktyczny, w którym producenci sprzedali miód częściowo p) 76

cenach skupu, a CZęSClOWOpo cenach wolnorynkowych. Wskaźnik opłacalności teoretycznej określony został tą samą formułą przy założeniu, że wszystkie produkty sprzedane były w punktach skupu. Współczynniki korelacji obliczono tylko w tych przypadkach, kiedy analizowane czynniki podejrzewano o współzależność przy poziomie istotności a = 0,05. Metodyka badań analizowana była i dopracowana w kolejnych publikacjach (P i - d e k 1977, 1980, 1983). WYNIKI Ogólna charakterystyka polskiego pszczelarstwa w oznaczonym okresie. Liczba rodzin pszczelich w Polsce była wysoka. W 1984 r. osiągnęła poziom dotychczas nie notowany wynoszący około 2,7 miliona rodzin pszczelich (tab. 1) (Zestawienie MRiGŻ 1984). W analizowanym okresie Liczba pasiek w Polsce w latach 1982-1985. Number ofapiaries in Poland in the years 1982-1985. Liczba rodzin Średnia wielkość Średnia produkcja Rok pszczelich (tys.) pasieki (rodzin miodu z 1 rodziny pszczelich (kg) pszczelej (kg) Year Number colonies of bee (tys.) Tabela 1 Cena skupu l kg miodu (zl) Average size Average production Purchace prices of apiary (bee of honey from l bee l kg of honey colonies) colony (kg) zł) 1982 1983 1984 1985 2420 2526 2675 2571 11,6 11,5 11,5 11,4 8,0 10,2 6,6 5,7 400 400 300 400 uległa ona jednak niewielkim wahaniom zachowując tendencję zwyżkową. Można jednak podejrzewać, że tak duża liczba rodzin pszczelich spowodowana była podawaniem przez pszczelarzy dla celów statystycznych zawyżonych danych w związku z reglamentacją cukru. Na podstawie badań określających napszczelenie w pobliżu sadów oszacowano liczbę rodzin pszczelich w Polsce na 1,7 miliona (P i d e k 1985). Pasieki charakteryzowały się dużym rozdrobnieniem. Srednia wielkość pasieki wynosiła 11,5 rodzin pszczelich. 86,5% pasiek posiadało więcej niż 50 rodzin pszczelich. Podobne tendencje obserwowane są i w innych krajach. W USA 94% osób zajmujących się pszczelarstwem stanowią hobbyści, 6% pszczelarze przemysłowi, a 1% pełnozatrudnieni, a za takich uważa się pszczelarzy posiadających więcej niż 400 rodzin pszczelich (S c h n e i d e r 1970). Mało stabilna była produkcja miodu. Zdecydowanie wyższe 77

w 1983 r. zbiory miodu i zwiększony z tego powodu skup spowodowały konieczność obniżenia ceny w 1984 r. Cena miodu wielokwiatowego obni- ~yla się z 100,,1 na aoo "l. ZOlltala ona podmestona na poziom poprzedni dopiero w 1985 roku. Charakterystyka składu socjalnego właścicieli pasiek. Właściciele objętych badaniami pasiek należą do różnych grup socjalnych. Tylko 7,2% określa swój zawód jako pszczelarz. Pozostali wykonują różne zawody. Większość, bo 70,7% zamieszkuje w miastach, a tylko 29,3% na wsi. Istniejąca sytuacja jest następstwem dążenia ludności zamieszkującej w mieście do kontaktu z przyrodą. Ilość traktowanych jako dodatkowe zajęcie prowadzonych przez rolników pasiek zmniejsza się w związku z coraz trudniejszymi warunkami gospodarki pasiecznej, spowodowanymi nieumiejętną chemizacją rolnictwa oraz trudnymi do wyleczenia chorobami pszczół. Poziom wykształcenia pszczelarzy jest wyższy od przeciętnego w Polsce. 24,5% posiada wykształcenie wyższe, 27,2 średnie, 23,1 zawodowe, 25,4% podstawowe. Pszczelarstwem zajmują się osoby starsze. 33,8% stanowią emeryci. Liczba badanych pasiek Number ofinvestigated apiaries Tabela 2 Pasieki Rodziny pszczele Wielkość pasieki Apiaries Bee colonies Size of apiary Liczba Number Liczba % % Number l - 10 17 8,2 111 1,3 11-20 29 14,1 430 5,0 21-30 36 17,5 922 10,7 31-40 35 17,0 1190 13,9 41-50 22 10,7 1203 14,0 51-60 24 11,6 1352 15,8 "> 60 43 20,9 3368 39,3. Razem Together 206 100,0 8576 100,0 Charakterystyka analizowanych pasiek. Średnia wielkość analizowanej pasieki jest czterokrotnie wyższa niż średniej wielkości pasieka w Polsce, wynosi bowiem 41,6 rodzin pszczelich (tab. 2). Jeszcze większe różnice są w grupie pasiek większych od 50 rodzin pszczelich. Udział takich pasiek w grupie doświadczalnej jest 15-krotnie większy niż średnio w Polsce. Z badań na terenie województwa skierniewickiego wynika, że pasieki większe stosują bardziej efektywne metody gospodarki pasiecznej. Stąd też i ef.ekty ekonomiczne są uwarunkowane wielkością pasiek. Można po- 78

dejrzewać, że we wszystkich grupach pewien wpływ miała na nie warroza, która występowała w 14,5% pasiek. Użytkowane systemy uli. Dominującym typem ula we wszystkich grupach oprócz pasiek mniejszych od 10 rodzin był ul wielkopolski (tab. 3). W obrębie tego typu dominował stojak, który stanowił 85,4%. Ta duża popularność ula wielkopolskiego wynika z jego uniwersalności. Można bowiem w nim łączyć elementy gospodarki typowej dla uli leżaków, jak np: zimowanie na 1 korpusie z elementami gospodarki typowymi dla uli wie- Struktura systemów uli w pasiekach % Strukture of hive system in apiaries % Tabela 3 Wielkość pasieki Typ ula System of hives Size of apiary i Warszawski I Wielkopolski I Dadant IWielokorpusowy I Inne Other 1-10 68,4 23,0 8,6 11-20 15,3 58,9 9,6 16,3 2ł - 30 38,5 46,9 6,0 3,2 5,4 31-40 28,0 35,4 22,3 2,0 12,3 41-50 13,9 62,4 12,2 9,6 2,0 51-60 8,9 71,4 6,8 10,7 2,2 > 60 18,1 60,1 14,2 6,5 1,2 x 27,3 47,9 13,4 4,6 6,9 lokorpusowych. Chodzi tutaj przede wszystkim o umiejscowienie ramek z czerwiem w stosunku do ramek z miodem. Ule o podobnej do ula wielkopolskiego konstrukcji i podobnych wymiarach ramek stosowane są w wielu krajach europejskich pod różnymi nazwami. Ul warszawski poszerzony nie znajduje się już wprawdzie w normie na ule, ale jest bardzo rozpowszechniony wśród pasiek amatorskich o długoletnich tradycjach pszczelarskich, a popyt na ten typ ula jest wciąż duży. Znajduje on zastosowanie w szczególności w pasiekach prowadzonych ekstensywnie. Dlatego w strukturze uli użytkowanych w pasiekach, ten system znajduje się na drugim miejscu. W małym stopniu wykorzystywane są do tej pory ule wielekorpusowe. Najczęściej spotykane są dwa systemy uli wielokorpusowych: o wymiarach ramek 435X300 mm i 360X230 mm. Przyjmuje się, że stosowanie uli wielokorpusowych ułatwia gospodarkę pasieczną zmniejszając nakłady pracy. Brak możliwości operowania w nich całymi korpusami, lecz pojedynczą ramką powoduje jednak, że obsługa rodzin 'pszczelich w tych ulach staje się niekiedy równie lub nawet bardziej pracochłonna w porównaniu z innymi systemami uli (M a r c i n k o w s k i 1986). 79

Rośliny pożytkowe. Analiza pożytków pozwoliła określić ich strukturę Źródłem nektaru i pyłku były następujące rośliny: Rzepak ozimy Lipa Sady Akacja Mniszek Malina Spadź Łąki Roślinność leśna Koniczyna Kruszyna Ognicha Gorczyca Facelia Inne 19,27% 13,85% 11,11% 10,95% 8,07% 6,51% 4,28% 3,04% 2,67% 1,54% 0,82% 0,51% 0,34% 0,52% 16,52% Układ pożytków w Polsce zmienia się. W miejsce pożytku głównego, który kiedyś rozpoczynał się w połowie maja i trwał do połowy lipca występuje kilka pożytków w różnym okresie. Jedną trzecią stanowią pożytki wczesne, a przede wszystkim sady i rzepak. Te dwie uprawy mają największy udział w strukturze pożytków. Uprawy rolnicze stanowią w analizowanych pasiekach ponad 40% pożytków pszczelich. Resztę pożytków stanowią nektaroi pyłkodajne drzewa oraz chwasty. Wykorzystując nektar i pyłek upraw rolniczych pszczoły przyczyniają się do większej produkcji nasion z tych upraw. Dlatego należałoby dążyć do zwiększenia wykorzystania pożytku tych upraw. Zmiany w układzie pożytkowym zachodzą powoli i tylko w pewnym stopniu są następstwem zmian w strukturze entomofilnych upraw rolniczych. Poziom intensywności badanych pasiek. Ocena intensywności produkcji jest trudna. Z podstawy zastosowanych wskaźników wynika, że średni poziom intensywności analizowanych pasiek był zadowalający (tab. 4). Wymieniono w nich znacznie więcej niż 1/3 matek pszczelich, przy czym w pasiekach największych corocznie wymieniano prawie połowę matek pszczelich. Wystarczająca częstotliwość wymiany matek miała również miejsce w pasiekach najmniej szych. Częstotliwość wymiany matek pszczelich była więc wystarczająca. Większość matek pszczelich produkowana była we własnym zakresie przez pszczelarzy. Tylko pewien ich procent pochodził z zakupu. W największym stopniu korzystają z matek zakupionych pasieki średniej wielkości posiadające od 20 do 50 rodzin pszczelich. Co 10 matka pszczela 80

Tabela 4 Intensywność gospodarki pasiecznej (w % w stosunku do ogółu) Intensivity of bee manageme2t method (percentage relation to all) I Wymiana matek I Wirowanie Wielkość Changing of miodu z Stosowanie Przezimowapasieki queens rodzin nie nadsta- wa/o Roiło się 'pszczelich wek Using of a Overwinter- supers ing Size of apiary własne zakupio- Extracting of ne honey from own l Swarming buying bee colonies : 1-10 41,9 1,4 30,6 54,7 49,0 96,0 11-20 33,8 3,2 16,2 71,3 49,4 96,2 21-30 28,7 9,6 24,7 70,7 53,2 97,2 31-40 22,5 12,9 20,8 71,1 55,4 95,4 41 50 33,4 7,9 19,1 76,1 66,7 97,0 51 60 42,4 2,2 18,2 75,8 60,4 96,3 > 60 48,8 1,0 13,7 78,5 76,4 96,1 x 35,9 5,5 20,5 71,2 58,7 96,3 pochodzi W nich z zakupu. W najmniejszym stopniu korzystały z zakupu matek pasieki największe. W pasiekach tych pozyskiwano je we własnym zakresie i nowoczesnymi metodami w oparciu o posiadany materiał reprodukcyjny. W pasiekach najmniejszych wykorzystano do wymiany matki ratunkowe i roje. Badania potwierdziły ogólnie znaną prawidłowość, iż większaczęstotliwość wymiany matek przy wykorzystaniu matek wysokojakościowych ogranicza rojenie się rodzin pszczelich. Rodziny pszczele w pasiekach małych roiły się ponad dwukrotnie częściej niż w pasiekach dużych, gdzie roiło się tylko 13,7% stanu rodzin pszczelich. W pasiekach największych produkcję miodu uzyskiwano średnio z 2/3 rodzin pszczelich. W pasiekach najmniejszych, odwirowano miód tylko z połowy rodzin pszczelich. Pozostałe nie były zdolne do produkcji, ponieważ siła ich była zbyt mała, wyroiły się, lub też charakteryzowały się niekorzystnymi cechami gentycznymi. W pasiekach większych w produkcję zaangażowany był większy procent rodzin pszczelich. Proces miodobrania ułatwiały w nich nadstawki. Nie zauważono natomiast wpływu wielkości pasieki na jakość zimowania rodzin pszczelich. We wszystkich pasiekach zimowanie było dobre. a procent osypanych rodzin pszczelich mniejszy od 5%. Nakłady w produkcji pasiecznej. Podstawowym materiałem używanym w produkcji pasiecznej był cukier (tab. 5). Jego zużycie w pasiekach było w pewnym stopniu limitowane rocznymi przydziałami na ten cel. Przy- 6 Pszczelnicze zeszyty... 81

Nakłady materiałowe i pracy na 1 rodzinę pszczelą Materiais and labour eonsumonon for 1 bee colony Tabela 5 Wielkość pasieki (rodzin pszczelich) Cukier (kg) Węza (kg) Pracochłonność (rbg) Size of apiary Labour consumption (bee colonies) Sugar (kg) Foundation (kg) (man hour) l - 10 13,2 0,2 14,5 11-20 12,9 0,3 11,3 21-30 12,6 0,3 11,7 31-40 13,1 0,3 11,3 41-50 12,5 0,3 9,3 51-60 14,0 0,3 9,5 > 60 13,4 0,3 8,7 x 13,1 0,3 10,9 działy te w analizowanym okresie wynosiły 13 kg na jedną rodzinę pszczelą. Tylko w 1982 r. były one większe. Przydziały pokrywały zapotrzebowanie, ponieważ średnie zużycie cukru w pasiekach w ciągu roku kształtowało się na tym samym poziomie bez względu na wielkość pasieki. 82,5% cukru pszczelarze zużywali na dokarmianie zimowe. Pozostałą ilość na podkarmianie stymulacyjne. 74,0% pszczelarzy przeprowadzało podkarmianie stymulacyjne w okresie wiosennym. Tylko 40,3% pszczelarzy podkarmiało pasieki również na początku sierpnia. Podkarmianie sierpniowe przy braku Koszt produkcji na l rodzinę pszczelą w cenach z 1985.12.31 (zł) Cost of production for l bee colony in prices from 31 December 1985 (zl) Tabela 6 Wielkość pasieki Cukier Węza Praca Transport Size of apiary 'Sugar Foundation Work Transport l -10 990,2 492,0 2175,0 230,1 11-20 965,3 548,1 1977,5 230,1 21-30 941,3 584,4 1755,0 310,2 31-40 978,8 561,4 1695,0 202,1 41-50 939,8 587,3 1395,0 305,2 51 60 1048,5 573,5 1425,0 340,1 > 60 1005,0 611,2 1305,0 450,1 x 981,3 565,4 1675,4 295,4 % 18,0 10,4 30,7 5,4 82

rodzin pszcze- pożytków w tym okresie umożliwia właściwe przygotowanie lich do zimowania. Zużycie węzy w pasiekach największych osiągało poziom 0,32 kg, podczas gdy w pasiekach najmniejszych było około 30% mniejsze. Pomiędzy wielkością pasieki i zużyciem węzy stwierdzono istotną korelację r= +0,5l. W 85,7% węza pochodziła z zakupu. Tylko w 14,3% wyrabiana była przez pszczelarzy we własnym zakresie. Zwiększenie zużycia węzy, a przez to częstsza wymiana plastrów z wielu względów jest pożądana. Możliwości takie istnieją, nawet na terenach pożytkowo ubogich, a do takich należy województwo skierniewickie. O częstotliwości wymiany plastrów decydują jednak najczęściej możliwości czasowe i nawyki prowadzącego pasiekę. Nakłady pracy w polskich pasiekach są jeszcze duże. Największą pracochłonnością charakteryzują się pasieki najmniejsze. Nakłady pracy są w nich o 67% większe aniżeli w pasiekach największych. Pasieki duże charakteryzują się bowiem lepszą organizacją pracy i wyposażeniem w sprzęt, co pozwala na uzyskiwanie większych wydajności. Korelacja pomiędzy nakładami pracy na 1 rodzinę pszczelą i wielkością pasieki jest istotna i wynosi r== -0,45. Koszt produkcji pasiecznej a cena miodu. Sumaryczny koszt produkcji pasiecznej w przeliczeniu na 1 rodzinę pszczelą w pasiekach różnej wielkości utrzymywał się na tym samym poziomie (tab. 6). Poszczególne składniki kosztu różniły się jednak w zależności od wielkości pasiek. Różnice w kosztach materiałów wynikały z ich zużycia w procesie produkcji. Większe pasieki 'zużywały z zasady więcej materiałów. Z kolei mniejsze były w nich nakłdy pracy, co między innymi wynikało z lepszego wypo- Amortyzacja Inne Razem Oprocentowanie Ogółem środków trwałych Depretiation Other Together Interest of capital Total 750,1 150,1 4787,5 750,1 5537,6 790,1 210,2 4721,2 790,1 5511,3 830,5 215,3 4636,7 830,5 5467,2 795,3 310,1 4542,7 795,3 5337,9 910,1 280,2 4417,6 910,1 5327,7 885,1 295,2 4567,3 885,1 5452,5 940,1 340,1 4651,5 940,1 5591,6 843,0 257,3 4617,8 843,0 5460,8 15,4 4,7 84,6 15,4 100,0 83

sażenia tych pasiek. Sprzęt trwały będący wyposażeniem pasiek podnosił koszty prowadzenia pasiek z tytułu amortyzacji i oprocentowania. Koszty te były równoważne kosztom pracy i stanowiły pc> około 30% kosztów całkowitych. Koszty materiałowe, transport w strukturze kosztów stanowiły więc zaledwie 40%. Koszty produkcji na 1 rodzinę pszczelą (zł) w różnych latach Cost of production for 1 bee colony in different years (zł) Tabela 7 Rodzaj kosztu Kind of cost 1982 1983 1984 1985 Cukier Sugar 520,9 636,1 691,5 980,4 Węza Foundation 449,0 613,4 576,7 599,8 Transport Transport 126,7 166,4 203,4 298,7 Inne Other 188,9 229,7 340,3 360,8 Razem materiały i usługi Together materials 1285,5 1645,6 1811,9 2239,7 Praca Work 942,3 1496,3 1487,5 1498,8 Amortyzacja 10 % Depreciation 10 % 626,7 751,4 950,6 830,3 Razem Together 2854,5 3893,3 4250,0 4568,8 Opracowanie środków trwałych Interest of capital 626,7 751,4 950,6 830,3 Ogółem Totał 3481,2 4644,7 5200,6 5399,1 % 100,0 133,4 149,4 155,1 Koszty produkcji w kolejnych latach wzrastały (tab, 7). W 1985 r., a więc w ostatnim roku dla którego prowadzono analizę były one o 55% wyższe niż dla roku 1982. Średni przyrost kosztów w ciągu roku wynosił więc około 18%. Koszt poszczególnych materiałów zużytych w procesie produkcji wzrastał w różnym stopniu. Koszt cukru w okresie pierwszych trzech lat utrzymywał się na zbliżonym poziomie. Za to w ostatnim roku wzrósł on ponad 40%, co spowodowane było wzrostem ceny. Wzrost kosztu 84

produkcji miodu nie był przypadkiem odosobnionym. Wzrastał koszt produkcji ogrodniczej. Koszt produkcji jabłek w tym okresie wzrósł o 59,8% (Materiały Pracowni Ekonomiki i Organizacji Produkcji Sadowniczej ISK). Wzrosło wynagrodzenie pracowników zakładów uspołecznionych. W 1983 r. o 20,8%, a w 1984 o 19,8% (Rocznik Statystyczny 1985). Prawidłowością jest, iż za wzrostem kosztów produkcji podąża cena. W analizowanym okresie prawidłowość ta została zachwiana. Cena miodu będącego podstawowym produktem nie podniosła się, a w 1984 r. została nawet obniżona o 25%. Spowodowane to było znacznie zwiększoną jego produkcją, a tym samym i jego podażą w 1983 r., ograniczonymi możliwościami zbytu oraz opodatkowaniem związanym z przechowywaniem miodu jednostek zajmujących się jego obrotem. W najmniej korzystnej sytuacji byli pszczelarze produkujący miód wielokwiatowy, ponieważ ceny na ten produkt były naj niższe. Najwyższe były ceny miodu spadziowego i wrzosowego. Koszt produkcji różnych odmian miodu utrzymywał się zaś na zbliżonym poziomie. Wynika z tego, że na ceny miodu w mniejszym stopniu wpływa koszt produkcji, a w większym prawa rynkowe, a więc podaży i popytu. Poziom produkcji miodu i wosku. Produkcja miodu z jednej rodziny pszczelej utrzymywała się na poziomie niewiele różniącym się od średniej krajowej (tab. 8). W obrębie badanej populacji była ona jednak zróżnico- Produkcja z 1 rodziny pszczelej Production from 1 bee colony Tabela 8 Size of apiary Other Together Honey(kg) Wal( (kg) (bee colonies) (honey units) (honey unit) 1-10 5,3 0,2 6,0 11-20 10,4 0,2 0,2 11,3 21-30 10,0 0,3 0,3 11,4 31-40 9,8 0,3 0,4 11,3 41-50 11,6 0,3 0,5 13,2 51-60 11,1 0,4 0,6 13,1 60 12,8 0,4 0,8 15,0 x 10,1 0,3 0,4 11,6 Wielkość pasieki Inne (jednostki Razem (jedno- Miód (kg) Wosk (kg) (rodzin pszczelich) miodowe) stek miodowych) wana. W pasiekach najmniejszych była ona o połowę mniejsza, natomiast w pasiekach największych ponad 20% wyższa od średniej z analizowanej populacji pasiek. Pomiędzy wielkością pasieki a produkcją miodu z jednej rodziny pszczelej nie stwierdzono istotnej korelacji. Bardziej wyraźna zależność zarysowała się pomiędzy wielkością pasieki a produkcją wosku. Produkcja wosku nie tylko dostarczała pszczelarzom dochodu, ale wpły- 85

wała na higienę pasiek. Korelacja pomiędzy wielkością pasiek i produkcją wosku była istotna i wynosiła r = +0,4l. Dla polepszenia efektów ekonomicznych pasiek pszczelarze rozszerzają asortyment wytwarzanych produktów o pyłek, propolis, mleczko pszczele etc. Badana populacja pasiek nie miała pod tym względem osiągnięć. Wartość produkcji 'Zll l rodzinę pszczelą Value of production from l bee colony (zł) Tabela 9 w tym (%) Wielkość pasie- Miód Wosk Inne Razem Sprzedaż ki Potrzeby wolnorynkowłasne wa, (Size of apiary ) Honey Wax Other Together free self market needs l -- 10 11-20 21-30 31-40 41-50 51 60 > 60 2304,8 5045,4 5051,6 4493,2 5120,2 4930,1 5200,2 27,2 43,3 35,4 33,5 27,6 22,3 15,9 47,4 24,0 16,8 15,1 12,6 10,3 7,8 256,4 350,1 487,2 702,6 690,1 560,1 639,2 126,4 150,3 180,3 221,2 253,1 320,2 2635,8 5589,2 5741,3 5424,7 6071,6 5775,9 6183,3 4592,2 29,3 19,1 526,5 178,8 5345,9 Wartość produkcji 'Zll rodzinę pszczelą Value of production frorn l bee colony (zl) T a b e I a 10 Produkty Products L a t a y e a r s 1982 1983 1984 1985 Miód Honey 3818,4 4808,5 3492,2 3722,8 Wosk Wax 352,3 526,6 450,9 714,1 Inne Other R a z e m Together 535,2 416,9 4705,9 5752,0 585,7 4528,8 317,5 4754,5 % 100,0 122,2 96,2 101,0 86

Przede wszystkim sprzedawano roje, a niekiedy propolis. Objęte analizą pasieki nie pozyskiwały zupełnie na sprzedaż pyłku. Ilość tych produktów przeliczona według obowiązujących jednostek przeliczeniowych lub na podstawie obecnych relacji cen na jednostki miodowe wzrastała wraz z wielkością pasieki. Ogólny jej poziom był jednak bardzo mały, ponieważ stanowił tylko 4,24% produkcji całkowitej. Wartość produkcji i dochód rolniczy. Pasieki większe uzyskiwały wyższą produkcję o odpowiednio większej wartości w porównaniu z pasiekami małymi (tab. 9). W jej strukturze 71%.do 84% stanowił miód. Wosk natomiast tylko od 7,5% do 15,0%. Poziom wartości produkcji pasiek w analizowanym okresie nie zmieniał się (tab. 10). Wyjątkiem był rok 1983, w którym wzrosła ona 23% w stosunku do roku poprzedniego, ze względu na większą w tym roku produkcję oraz bardziej atrakcyjną cenę miodu. Sytuacja ta pogłębiła dysproporcje pomiędzy przychodami pochodzącymi ze sprzedaży miodu oraz przychodami ze sprzedaży pozostałych produktów. Średni z 4 lat dochód rolniczy (pszczelarza), będący wynagrodzeniem za posiadanie pasieki i pracę w niej, największy był w grupie pasiek posiadających ponad 60 rodzin pszczelich i wynosił 2836,80 zł z jednej rodziny pszczelej. Posiadanie 100-pniowej pasieki gwarantowało miesięczny dochód rolniczy na poziomie zbliżonym do średniej płacy w sektorze uspołecznionym. Dochód rolniczy i średnia płaca w sektorze uspołecznionym są wielkościami tylko w pewnym stopniu porównywalnymi. Właściciele pasiek najmniejszych nie otrzymywali praktycznie żadnego wynagrodzenia za pracę i z tytuły posiadanej pasieki (23,30 zł z jednej rodziny pszczelej), a otrzymywane przychody wystarczyły zaledwie na pokrycie kosztów materiałowo-pieniężnych. Ocena efektów ekonomicznych pasiek. Jednostkowy koszt produkcji miodu był wysoki i przekraczał jego cenę skupu. Tylko w pasiekach większych od 60 rodzin pszczelich był on niższy od tej ceny (tab. 11). Pszczelarze w zależności od wielkości pasieki sprzedawali w punktach skupu od 25,4% miodu w pasiekach małych do 76,3% w pasiekach dużych. Właściciele pasiek małych oraz średniej wielkości dla zwiększenia ich opłacalności sprzedawali znaczną część miodu po cenach wolnorynkowych; Zbyt miodu organizowali we własnym zakresie albo poprzez związki pszczelarskie. Ceny tak sprzedawanego miodu były średnio o 21% wyższe w porównaniu z cenami skupu. Jednak nawet takie ceny nie gwarantowały należytej opłacalności. Średnio przychód dla całej populacji badanych pasiek był niższy od ponoszonych przez nie kosztów o około 2%. W najmniej korzystnej sytuacji były pasieki naj mniejsze. Wartość produkcji w nich stanowiła mniej niż połowę w stosunku do ponoszonych kosztów. W większych pasiekach relacja ta była bardziej korzystna. Wskaźnik opłacalności w większości grup był wyższy od 100. Gdyby jednak przyjąć, że pszczelarze całość wyprodukowanego przez siebie miodu sprzedawali po obowiązujących cenach skupu, to tylko pasieki większe od 60 rodzin pszcze- 87

Mierniki i wskaźniki ekonomiczne Economical indem Tabela 11 Wielkość pasieki Size of apiary Jednostkowy koszt produkcji miodu (zł) Cena zbytu l kg miodu Miód sprzedany w (zł) punktach skupu (%) Unit production Averrage selling price Percent market procost of honey (zł) (zl) duction of honey (%) l - 10 922,9 432,4 15,3 11-20 487,7 483,3 28,6 21-30 479,6 505,2 45,1 31-40 472,4 458,0 30,5 41-50 403,6 443,3 68,7 51 60 416,2 443,4 75,4 60 372,8 405,3 86,0 x 507,9 453,0 49,9 lich miałyby szanse na zrównoważenie przychodami uzyskiwanych kosztów. Średnio zaś wartość produkcji byłaby o 20% niższa od kosztów. 15,4% tych kosztów stanowiło oprocentowanie środków trwałych. Wobec braku jednorodnej metodyki i interpretacji liczenia kosztów, uwzględnienie oprocentowania jako ich składnika należy traktować jako jedną z alternatyw. Pominięcie tego składnika podniosłoby opłacalność produkcji pasiecznej. Przy takiej metodyce liczenia oferowane ceny skupu i uzyskiwany dzięki nim przychód był tylko nieco niższy od ponoszonych kosztów. Faktycznie uzyskiwane ceny gwarantowały zaś opłacalność 15,8% Wartość produkcji uzyskiwana w przeliczeniu na 1 rbg w niewielkim stopniu przekraczaał cenę skupu 1 kg miodu. Niska była również produktywność środków trwałych, co spowodowane było relatywnie wysokimi cenami tych środków. W okresie od 1977 produktywność ta utrzymywała się na podobnym poziomie (P i d e k 1983). PODSUMOWANIE I WNIOSKI Analizowane pasieki były bardzo rozdrobnione. Prowadziły je osoby różnych profesji. Dominującym typem ula był wielkopolski. Przeważały pożytki wczesne. Ten układ pożytków mógł mieć wpływ na nadmierne rojenie rodzin pszczelich pomimo wystarczającej częstotliwości wymiany matek pszczelich i ilości odbudowanej w rodzinach węzy. Średnia produkcja miodu i wosku była mała, a dochody z jego sprzedaży nie pokrywały 88

Wskaźnik opła- Wskaźnik opłacalno- Produktywność śrocalności faktycz- ności teoretycznej dków produkcji na Produktywność pracy (zł/l rbg) % % 1000 zł Real profitability Theoretical profitabi- Productivity ofwork Productivity ofinve- % lity (%) zl/manhour stment for 1000 zl 47,6 40,0 181,8 351,4 101,4 77,9 494,6 707,5 105,0 78,6 490,7 691,7 101,6 78,6 480,1 678,1 114,0 91,7 652,9 667,2 105,9 89,1 608,0 649,0 110,6 100,7 710,7 657,8 98,1 79,5 517,0 629,0 poniesionych kosztów, które w analizowanym okresie corocznie rosły. Pomimo tego ceny utrzymywały się oprócz lat wyjątkowych na stałym poziomie. Pasieki większe były prowadzone bardziej intensywnie, uzyskiwały wyższą produkcję i więcej wyprodukowanego przez nie miodu trafiało do punktów skupu. W pasiekach tych wartość produkcji była z zasady wyższa od poniesionych na nią kosztów. Dla zwiększenia dochodów pszczelarze sprzedawali znaczną część miodu po cenach wolnorynkowych, które były wyższe od obowiązujących cen skupu. Mało korzystne relacje cen i kosztów produkcji mogły mieć w perspektywicznej ocenie hamujący wpływ na rozwój pszczelarstwa. Dla zwiększenia opłacalności pasieki powinny rozszerzyć asortyment wytwarzanych produktów. LITERATURA G r o c h o w s k i Z. (1984) - Podstawy kształtowania cen produktów rolniczych. Zag. Ek. RoZ. 4: 49-66. G r o m i s z M., B o w n i k K. (1969) - Warunki przyrodniczo-pożytkowe i osiągnięciapasiek w latach 1946-1966. Pszczelno Zesz. Nauk. (13): 1-56. M a n t e u f f e l R. (1984) - Modyfikacja rachunku ekonomicznego w gospodarstwie rolniczym. Zag. Ek. RoZ. 4: 4-23. M a r c i n k o w s k i (1986) - Przydatność kilku typów uli dla różnych metod gospodarki pasiecznej. Dysertacja doktorska. P i d e k A. (1977) - Opłacalność produkcji pszczelarskiej w wyodrębnionych modelach pasiek. Pszczelno Zesz. Nauk. (21): 1-30. P i d e k A. (1980) - Opłacalność produkcji pasiecznej w latach 1977-1978. Pszczelno Zesz. Nauk. (24): 9-18. 89

P i d e k A. (1983) - Zmiany warunków ekonomicznych produkcji pszczelarskiej w latach 1970-1981. Pszczelno Zesz. Nauk. (27): 77-89. p i d e k A. (1985) - Wykorzystanie rodzin pszczelich do zapylania w sadach indywidualnych. Co nowego w sadownictwie (2-4): 18-20. Rocznik statystyczny (1985) S c h n e i d e r R.. S. (1970) - A economic survey of comercial beekeeping in the Illionois - Wiseonsin and California Arizona areas. University of Illinois. USA. Zestawienie Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (1981). Zmiany w ekonomice ;produkcji sadownicze] (1982, 1985). Materiały Pracowni Ekonomiki i Organizacji Produkcji Sadowniczej ISK Skierniewice. 3KOHOMl1'-IECKJ.1E YCJIOBJ.1H IIACEQHOrO IIP0J.13BO):{CTBA B ro):{ax 1982-1985 A. II ~.ą e K Pe310Me J.1CJIe.ąoBaH~H6bIJI~ nposeaeasr B 256 nacexax o cpe.ąheh BeJI~q~He 41,6 n'łeji~- HbIX cexsea, B ~CJIe.ąOBaHbIXnacexax.ąOM~~pOBaJI~ yji~ BeJIbKOnOJICKOrOC~CTeMa. WCnOJIb30BaHonpezsne acero paaaae B3HTK~. B KaJK.ąbu1 ren npoaeneao o6meh 1/3 n'łeji~hbix MaTQK. B Oł{HOHnqeJI~HOH cesrse ~CnOJIb30BaHO c cpenaex 0,3 xr ~c- KycTBeHHoHBO:W;~HbI.Cpenane npoh3boł{ctbo6bijio 11,6 Meł{OBbIXeł{~HHą IIp~ TaKOM ~x ypoaae ~OXO~bI 6bIJI~ 20/0 H~JKe p03xoł{ob.casnsre xoponre pe3yjibtatbi ~MeJI~ cambie 60JIbWe nacexx. ):{OXOł{bIB H~X 6bIJI~ 11% BbIJKe pasxonos. B nocjie,lih~e 'łetblpe rona po3xo~bi B nacexax ybeji~'ł~ji~cb 55%. ECONOMICAL SITUATION OF BEE PRODUCTION IN THE YEARS 1982-1985 Andrzej Pi dek Summary 256 apiaries was investigated. The average size an apiary was 41,6 bee colonies Overhelming majority of thern was kept in wielkopolski system of hive. Early honey flow was mostly utilized for honey production. Yearly 1/3 of queens in bee colonies was exchanged, It was used 0,3 kg of foundation. The averagę production from l bee colony was 11,6 honey unit. In that case total income was 2% lower than production costs. The bigest api arie s had the best economical effects, in which total income was surpased by 11% production costs. During investigated period (4 years) produdion costs grew about 55%.