OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH Wypadki majowe 1891 roku w Żyrardowie. Wydawnictwo źródeł. Zebrał i opracował Henryk Rappaport. Warszawa 1973, s. 312. Wydane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych materiały źródłowe obrazują ważny etap rozwoju ruchu robotniczego w Polsce. Wydarzenia, jakie rozegrały się w Żyrardowie w maju 1891 roku czytamy na wstępie najdowodniej świadczą o umasowieniu i upolitycznieniu ruchu strajkowego polskiej klasy robotniczej. Tłem strajku w tym okresie była przede wszystkim ciężka sytuacja, w jakiej znajdowali się robotnicy Zakładów Żyrardowskich. Problematyka tych wydarzeń nie była szeroko omawiana w literaturze historycznej. Długie poszukiwania archiwalne umożliwiły pokazanie najistotniejszych przekazów źródłowych przybliżających dziś obraz tamtych dni. Wydawnictwo ułatwia podjęcie wielu zagadnień badawczych i dokonanie weryfikacji niektórych poglądów. Publikowane źródła pochodzą z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Ogółem znalazły się tu 102 pozycje (w tym 9 aneksów). Chociaż wypadki żyrardowskie miały miejsce w pierwszych dniach maja 1891 roku to ramy chronologiczne wydawnictwa obejmują lata 1889 1894. Wszystkie jednak pozycje są ściśle związane z problematyką zasadniczą; odzwierciedlają tło, przyczyny, przebieg i skutki tych wydarzeń. Tak więc archiwalia te mówią o położeniu robotników żyrardowskich, działalności organizacji robotniczych, krokach podejmowanych przez władze carskie przeciwko obchodom pierwszomajowym, strajkach robotniczych oraz represjach skierowanych przeciwko ich uczestnikom.
Wśród podanych do druku przekazów znalazły się raporty żandarmerii i strażników fabrycznych, informacje i depesze naczelników powiatowych oraz notatki kierowane do prokuratora. Ponadto dużą część wydawnictwa stanowią protokoły zeznań (31 pozycji). Zamieszczono również pierwszomajowe ulotki, odezwy i broszury (9 pozycji). Opublikowano też spisy aresztowanych (s. 183 186), raport o wysiedlaniu rodzin za udział w zaburzeniach roku 1891 (s. 240) oraz obszerną notatkę żandarmerii carskiej o rozwoju ruchu robotniczego w Warszawie (s. 262). Na uwagę badacza zasługują również przekazy źródłowe wytworzone przez kancelarie wojskowe. Są to: notatka szefa sztabu okręgu o środkach podjętych w związku ze zbliżającym się dniem 1 Maja (s. 41 42), depesza gubernatora warszawskiego do naczelnika powiatowego z poleceniem wezwania do Żyrardowa oddziałów wojskowych (s. 58), depesza oficera do specjalnych poruczeń do gubernatora warszawskiego o sytuacji w Żyrardowie (s. 59) oraz informacja gubernatora warszawskiego dla generał-gubernatora warszawskiego w sprawie realizacji zarządzeń dotyczących podżegaczy do strajku (s. 124). Wszystkie publikowane pozycje zaopatrzone zostały w nagłówki (regesty) oraz przypisy archiwalne i objaśniające. Źródła ogłoszono drukiem w języku oryginału polskim i rosyjskim. Wydawnictwo zawiera obszerny wstęp, wykaz skrótów oraz indeksy osób, nazw geograficznych, warsztatów, zakładów przemysłowych i fabryk. Zamieszczono też wykaz druków wymienionych w tekstach źródłowych (w układzie chronologicznym) i spis dokumentów. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich. Tom. 7. Warszawa 1973, s. 576. Niniejszy tom * jest kontynuacją publikacji przekazów źródłowych do problematyki stosunków polsko-radzieckich. Całością wydawnictwa kieruje zespół pracowników naukowych z Instytutu Krajów Socjalistycznych Polskiej Akademii Nauk oraz Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Akademii Nauk ZSRR. * Poprzednie tomy tego wydawnictwa omówiono w Biuletynie nr 1, 1969, s. 174 176.
Omawiany tom zawiera 304 pozycje źródeł obejmujących okres od 3 stycznia 1939 roku do 15 grudnia 1943 roku. Zamieszczone w nim materiały obrazują najistotniejsze wydarzenia tych lat, związane z problematyką polityczną, gospodarczą, społeczną i wojskową. Dotyczą one głównie stosunków polsko-radzieckich; rzucają też światło na kształtującą się wówczas sytuację międzynarodową. Wydawnictwo otwierają materiały przedstawiające skomplikowaną sytuację polityczną w przededniu drugiej wojny światowej. Źródła z roku 1939 charakteryzują kolejne fazy kryzysu europejskiego, wywołanego dążeniem Niemiec do ustanowienia panowania nad światem. W tomie zamieszczone zostały memoriały czy też deklaracje polskich i radzieckich kierowników politycznych oraz gospodarczych. Wartość poznawczą mają teksty układów handlowych zawartych między Polską a Związkiem Radzieckim w lutym 1939 roku (s. 29 46) oraz szereg komunikatów i oświadczeń czynników rządowych obu stron. Na uwagę zasługuje wiele źródeł dotyczących propozycji zwołania konferencji przedstawicieli państw zagrożonych w celu przeciwdziałania agresji hitlerowskiej (s. 55 63). W tomie znalazła swoje odbicie cała problematyka związana z obradami misji wojskowych ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji poświęconymi rokowaniom w sprawie zawarcia konwencji o zbiorowym bezpieczeństwie (s. 130 147, 158, 189 196). Historyka zajmującego się zagadnieniami wojskowymi zainteresuje wiele przekazów źródłowych. Wśród nich wymienić można pozycje dotyczące formowania jednostek polskich na terenie Związku Radzieckiego w oparciu o porozumienie zawarte przez gen. Władysława Sikorskiego (s. 225 i nast.). Znajdują się tu m.in. depesze i pisma Polskiej Misji Wojskowej w ZSRR (s. 225 i 234), umowa wojskowa z 14 sierpnia 1941 roku (s. 242 244), nota i pismo w sprawie przeniesienia Armii Polskiej do Iranu (s. 271 272, 305 306) i depesza gen. Władysława Andersa do premiera Sikorskiego na temat odmowy wysłania oddziałów polskich na front (s. 322 323). W publikacji reprezentowane są też źródła związane z organizacją polskich sił zbrojnych, o które zabiegał Związek Patriotów Polskich. Tak więc wymienić można: pismo płka Zygmunta Berlinga do Komisariatu Ludowego Spraw Wewnętrznych z 8
kwietnia 1943 roku w sprawie organizowania jednostek wojskowych (s. 395 396), pismo Wandy Wasilewskiej do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z kwietnia 1943 roku w sprawie utworzenia Armii Polskiej (s. 408 409), komunikat z 8 maja 1943 roku o formowaniu 1 dywizji piechoty (s. 415), informację z 22 sierpnia 1943 roku o wymarszu dywizji na front (s. 469 470), wywiad prasowy gen. Berlinga z 4 listopada 1943 roku na temat udziału Polaków w bitwie pod Lenino (s. 485 487) i dekrety Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o nadaniu wysokich odznaczeń zasłużonym na polu walki (s. 488 489). Wszystkie przekazy źródłowe ogłoszone zostały w języku oryginału polskim, rosyjskim, niemieckim i angielskim. Pochodzą one z archiwów polskich (m.in. Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum KC PZPR, Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Centralnego Archiwum Wojskowego) i zagranicznych (radzieckich, angielskich, niemieckich). Wydawnictwo poprzedza wstęp oraz wykaz ważniejszych skrótów. Część końcową zaś stanowią: spis dokumentów, chronologia ważniejszych wydarzeń oraz indeksy ważniejszych partii, organizacji i instytucji, dzienników i czasopism, nazwisk i nazw geograficznych. Tom 7 Dokumentów i Materiałów opracowali: Euzebiusz Basiński, Kapitolina W. Bolszakowa, Iwan A. Chrienow, Świetlana M. Falkowicz, Włodzimierz T. Kowalski, Stanisław Łopatniuk, Pro-chor N. Olszański, Walentina S. Parsadanowa, Irina D. Pawłuszi-na i Stanisław Wroński przy współudziale Haliny Adalińskiej, Margarity N. Czernych, Wiery W. Diechtiarenko, Aleksandra W. Iwancowa, Wielmiry S. Niewolinoj, Klementyny Pytlarczyk i Aleksandra Zatorskiego. Ruch oporu w Rejencji Katowickiej 1939 1945. Wybór dokumentów. Opracowali: Zofia Boda- Krężel, Bogdan Kobuszewski, Jadwiga Osojca, Mieczysław Wrzosek. Warszawa 1972, s. 532. Staraniem Wojskowego Instytutu Historycznego w serii Wojna wyzwoleńcza
narodu polskiego ukazało się cenne wydawnictwo źródłowe. Publikacja ta stwarza możliwości szerszego udostępnienia badaczom materiałów związanych ściśle z problematyką polskiego ruchu oporu w Rejencji Katowickiej w latach 1939 1945 i jego zwalczaniem przez okupanta. Omawiane wydawnictwo obejmuje wybrane źródła pozwalające stwierdzić, że okupant prowadził od początku na terenie Górnego Śląska szeroko zakrojoną politykę antypolską, realizowaną za pomocą wyrafinowanych metod i drastycznych środków. Przy pomocy tych materiałów możliwe jest też poznanie działalności zbrojnej polskiego ruchu oporu. Wśród przekazów źródłowych znajdują się rozkazy komendantów policji ochronnej, pisma komendantów żandarmerii, polecenia dla grup realizujących zadania specjalne, wykazy sił policyjnych w Rejencji Katowickiej, okólniki policji porządkowej okręgu wojskowego, meldunki sytuacyjne, raporty komendantów żandarmerii, telefonogramy policyjne i pisma burmistrzów. Pierwsze źródło pochodzi z 12 września 1939 roku; jest to rozkaz nr 2 komendanta policji ochronnej przy szefie zarządu cywilnego w Katowicach o stanie i podziale sił policji ochronnej skierowanych na obszar Górnego Śląska. Wybór zamyka fragment meldunku porannego komendanta policji ochronnej w Rejencji Katowickiej do prezydenta rejencji o akcji kontroli personaliów w Mysłowicach z 12 stycznia 1945 roku. Z innych pozycji wymienić można informacje o aresztowaniu członków polskiej organizacji tajnej (s. 32 34), meldunki o nastrojach wśród mieszkańców poszczególnych powiatów rejencji (s. 45 53), okólnik wyższego dowódcy SS i policji w sprawie zadań policji ochronnej i współdziałaniu z innymi jednostkami przy likwidacji ruchu oporu (s. 64), informacje o aresztowaniach dokonanych wśród inteligencji polskiej (s. 72 75, 77 78), meldunki dotyczące ewakuacji ludności polskiej do Generalnej Guberni (s. 88 89, 91 92) i akcji sabotażowej (s. 94, 104, 109 110, 297 303) oraz raporty o aresztowaniu członków i sympatyków Polskiej Partii Robotniczej (s. 315 317). Dla badacza wartość poznawczą mają też: szczegółowa informacja gestapo w Katowicach o działalności ruchu oporu w drugim kwartale 1944 roku (s. 351 358), pismo policji porządkowej we Wrocławiu o przesuwaniu się wielkiej radzieckiej formacji partyzanckiej ze Słowacji w kierunku
Zakopanego (s. 417) oraz obszerne sprawozdanie komendanta policji bezpieczeństwa w Katowicach dotyczące organizacji i działalności ruchu oporu na terenie całej rejencji (s. 438 466). Materiały ogłoszono drukiem w tłumaczeniu na język polski. Przechowywane są one w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach, Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Centralnym Archiwum KC PZPR. Poszczególne pozycje ułożone zostały chronologicznie i zaopatrzone w tytuł (regest), informacje archiwalne i szczegółowe przypisy tekstowe. Całość zawierającą 311 przekazów poprzedzono wstępem historycznym. Publikację zamykają: spis przekazów źródłowych oraz indeksy osób i nazw geograficznych. Franz Halder, Dziennik Wojenny. Tom 2. Opracował Hans Adolf Jacobsen. Warszawa 1973, s. 610 + 1 mapa sytuacyjna. Drugi tom * codziennych zapisów szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych III Rzeszy dotyczy okresu od planów inwazji na Anglię do początku kampanii na Wschodzie (1.07.1940 21.06.1941). Ujęte w nim są istotne wydarzenia nie tylko z życia wojskowego, ale też z politycznego i społecznego faszystowskich Niemiec. Pierwsze zapisy dotyczą wstępnych narad generałów, w czasie których omawiano zasadnicze problemy prowadzenia wojny przeciwko Anglii. Rozważane były różne możliwości; głównie uważano, że warunkiem powodzenia... jest przewaga lotnicza (s. 15). Dalej Halder notuje rozmowy z dowódcami wielkich jednostek, omawia formy działania operacyjnego i zmiany personalne w najwyższych władzach wojskowych. Porusza też zagadnienia struktury organizacyjnej poszczególnych rodzajów wojsk, mających uczestniczyć w działaniach. W notatce pod datą 11 lipca 1940 roku szef Sztabu Generalnego zapisał: Poranna narada u naczelnego dowódcy: zgadza się on z projektem planu operacyjnego. Omówiono * Tom 1 omówiony został w Biuletynie nr 5, s. 182 183.
poszczególne drobne postulaty (s. 31). W zapisach znajdują się też obok wielu doniosłych spraw i zagadnień planowania oraz prowadzenia kampanii wojennych przeciwko Anglii, Jugosławii i Grecji liczne informacje źródłowe rzucające światło na inne militarne i polityczne problemy II wojny światowej; ma w nich swoje odbicie kwestia stosunków pomiędzy Rzeszą a jej sojusznikami głównie Włochami i Japonią. Są też wzmianki o stosunku do państw neutralnych. Z kart Dziennika Wojennego dowiadujemy się o szczegółach planu uderzenia na Związek Radziecki. Już latem 1940 roku podjęta została decyzja w tej sprawie. Napaść na Kraj Rad była od początku planowana jako totalna wojna rabunkowa i niszczycielska. W oparciu o zapisy możliwe staje się dokładne ułożenie kalendarium przygotowań hitlerowskiej machiny wojennej do zaplanowanej agresji. Pod datą 31 lipca 1940 roku Halder m.in. zapisał: W tej konfrontacji Rosja musi być zlikwidowana. Wiosna 1941 roku. Im szybciej rozbijemy Rosję, tym lepiej. Operacja będzie miała sens tylko wówczas, jeśli za jednym zamachem rozbijemy państwo... Czas jej trwania pięć miesięcy (s. 68 69); Na kolejnych stronach Halder zapisał dalsze rozważania typu operacyjnego. Znajduje się też informacja z narady u Hitlera, w czasie której ten ostatni stwierdził, że... aparat kierowniczy rosyjskiego państwa musi być zdruzgotany. Na obszarach wielkorosyjskich niezbędne jest zastosowanie najbardziej brutalnej przemocy (s. 385). Dziennik zawiera 13 załączników, wśród których wymienić można: dyrektywę w sprawie strategicznego rozwinięcia wojsk do operacji Barbarossa (s. 555 561), materiały poszczególnych ogniw dowództwa niemieckiego do referatów na naradę z szefami sztabów frontu zachodniego (s. 572 573) oraz notatkę generalnego kwatermistrza z narady, w której uczestniczyli wszyscy szefowie sztabów (s. 574 576). Publikacja zaopatrzona została w obszerny wstęp pióra Władysława Kozaczuka, który jest też tłumaczem wydawnictwa. Część końcową Dziennika stanowią: wykaz bibliograficzny oraz indeks nazwisk.