Mgr inż. Piotr Stopyra Hodowla Roślin Strzelce Sp. z o.o. Grupa IHAR ZALETY UPRAWY BOBIKU Bobik należy do roślin bobowatych grubonasiennych (strączkowych). Jest uprawiany na nasiona w plonie głównym i wyróżnia się najwyższym potencjałem plonotwórczym w tej grupie roślin. Plony bobiku w warunkach produkcyjnych wynoszą 3-4 tony nasion z jednego hektara, a w wyjątkowo korzystnych warunkach nawet 5 t/ha. Nasiona bobiku zawierają 28-30% białka ogólnego o wysokiej wartości biologicznej i są komponentem do produkcji pasz. Po zbiorze bobiku na 1 ha pozostaje 4-5 ton resztek pożniwnych, zawierających około 70 kg N, 20 kg P 2 O 5 i 40 kg K 2 O. Bobik stanowi wartościowy przedplon dla roślin zbożowych, a zwłaszcza dla pszenicy ozimej. Uprawa bobiku w Polsce ma długą tradycję. Już w 1923 r. Lucjan Kaznowski wyhodował bobik Nadwiślański. Była to bardzo popularna odmiana, przystosowana do warunków przyrodniczych Polski. Z Krajowego Rejestru została wycofana dopiero w 2008 r. Powierzchnia uprawy bobiku w 1989 r. wynosiła 121 tys. ha. W następnych latach areał uprawy bobiku systematycznie spadał. W 2005 r. wynosił 12 tys. ha, w 2013 r. już tylko 6 tys. ha. Po uruchomieniu specjalnej płatności obszarowej do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych oraz wprowadzeniu wymogu zazielenienia gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na materiał siewny wszystkich roślin strączkowych, w tym również bobiku. Powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych roślin strączkowych wzrosła z 6 455 ha w 2013 r. do 18 667 ha w 2015 r., a bobiku z 558 ha w 2013 r. do 2 095 ha w 2013 r. (tab. 1). Tabela 1. Plantacje nasienne roślin bobowatych grubonasiennych (PIORiN) Gatunek Plantacje nasienne zakwalifikowane [ha] 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Łubin wąskolistny 3 208 2 754 2 768 2 584 3 501 6924 Groch siewny 3 011 2 305 1 650 1 333 1 980 4 984 Łubin żółty 2 357 1 872 1 768 1 606 1 852 3 035 Bobik 423 442 333 558 901 2 095 Wyka siewna 373 268 269 342 707 1554 Łubin biały 41 13 11 31 17 70 Wyka kosmata 10 0 0 0 1 5 Ogółem 9 422 7 653 6 798 6 455 8 960 18667 40 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.
Wzrosła też sprzedaż materiału siewnego i areał plantacji produkcyjnych. Jednak w praktyce nie wszyscy rolnicy poradzili sobie z technologią uprawy. Dalszy wzrost powierzchni zasiewów i wielkości produkcji będzie zależał od rozwoju rynku, systemu obrotu i przetwórstwa. W warunkach gospodarki rynkowej rolnicy uprawiają tylko te gatunki, których ryzyko uprawy jest najmniejsze, a wyprodukowany surowiec można sprzedać i osiągnąć oczekiwany dochód. Dlatego niezbędna jest polityka państwa wspierająca uprawę roślin strączkowych. Od 2011 r. realizowany jest Program Wieloletni pod nazwą Ulepszanie krajowych źródeł białka roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach. Pozytywne efekty programu są znaczące. Uzasadnione jest przedłużenie tego programu na lata 2016-2020, jak również kontynuacja programu wsparcia upraw tych roślin. Odmiany tradycyjne Najstarszą formą uprawną jest bobik tradycyjny (niesamokończący). Posiada kwiaty barwne, pęd zakończony liśćmi powyżej kwiatów, nasiona barwne najczęściej beżowe, ciemniejące podczas dłuższego przechowywania wskutek utleniania tyrozyny. Przydatność nasion bobiku tradycyjnego w żywieniu jest ograniczona z powodu wysokiej zawartości tanin, które są głównym czynnikiem antyżywieniowym, powodując obniżenie strawności białka i węglowodanów oraz pogorszenie smakowitości paszy. W Krajowym Rejestrze są 4 odmiany bobiku tradycyjnego: Ashleigh, Bobas, Oena i Sonet. Odmiany niskotaninowe Bobik biało kwitnący (niesamokończący) posiada kwiaty białe, pęd zakończony liśćmi Fot. 1. Bobik tradycyjny Fot. 2. Nasiona bobiku tradycyjnego Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 41
powyżej kwiatów, nasiona szarobeżowe o bardzo małej zawartości tanin. Nasiona bobiku biało kwitnącego nie ciemnieją podczas przechowywania. Jest to najbardziej przydatny bobik w żywieniu zwierząt. Nasiona nie są gorzkie i mogą być stosowane bez ograniczeń, szczególnie w żywieniu trzody chlewnej i drobiu. Strawność białka i aminokwasów jest lepsza niż w bobiku tradycyjnym, energia metaboliczna jest nawet wyższa niż w poekstrakcyjnej śrucie sojowej. W Krajowym Rejestrze są 4 odmiany bobiku biało kwitnącego: Albus, Amulet, Kasztelan i Olga. Odmiany samokończące W bobiku samokończącym pęd jest skrócony i zakończony kwiatem, a następnie strąkiem. Zaletą odmian samokończących bobiku jest mała wysokość roślin, mała skłonność do wylegania, wczesne i równomierne dojrzewanie, a tym samym łatwiejsze wykonywanie oprysków i łatwiejszy zbiór kombajnem. Nasiona tego bobiku są takie same jak bobiku tradycyjnego. W Krajowym Rejestrze jest tylko jedna odmiana bobiku samokończącego Granit. Wymagania środowiskowe Bobik jest rośliną gleb średnich i ciężkich, dobrze uwilgotnionych. Wytwarza on silny palowy system korzeniowy, osiągający długość 110 cm. Korzenie boczne są niemal tak długie jak korzeń główny. Dobrze rozwinięty system korzeniowy bobiku drenuje glebę poprawiając jej właściwości fizyczne i chemiczne. Bobik jest zdolny do pobierania składników pokarmowych z trudno dostępnych związków oraz z głębszych warstw, przez co uruchamia nieprzyswajalny dla zbóż fosfor i potas. Fot. 3. Bobik biało kwitnący Fot. 4. Nasiona bobiku biało kwitnącego 42 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.
Najlepiej udaje się na glebach zwięzłych o ph zbliżonym do obojętnego. Gleby o ph poniżej 5,5 trzeba wapnować. Nasiona bobiku kiełkują w temperaturze 3-4 o C i wschodzą po 3-4 tygodniach. Pęczniejące nasiona pobierają wodę w ilości 150% swej masy. Rośliny w fazie wschodów wytrzymują przymrozki do -8 o C. Wtedy też przechodzą pełną jarowizację. Bobik kiełkuje hipogenicznie, tzn. liścienie pozostają pod ziemią, a wydłuża się epikotyl (łodyżka nadliścieniowa). Dzięki temu głęboko umieszczone nasiona nawet w zwięzłej glebie dobrze wschodzą. Wiosenne chłody przyhamowują wzrost nadziemnej części rośliny, natomiast silnie rozrasta się system korzeniowy.takie rośliny wytwarzają krótsze łodygi, obficie kwitną, zawiązują więcej strąków i wcześniej dojrzewają. Przy głębokim siewie z podziemnej części łodygi wyrastają korzenie przybyszowe. Dzięki temu bobik mniej wylega i lepiej znosi suszę. Bobik ma małe wymagania termiczne i duże wymagania wodne, szczególnie w okresie kwitnienia, zawiązywania strąków i wypełniania nasion. Niedobór wody w fazie kwitnienia zwiększa opadanie kwiatów. Zwiędłe rośliny w fazie intensywnego wzrostu strąków mają skłonność do łamliwości łodyg. Do uprawy bobiku nadają się rejony, gdzie suma opadów rocznych wynosi 700-800 mm, a suma opadów od marca do sierpnia osiąga 320 mm. Fot. 5. Bobik samokończący Fot. 6. Bobik samokończący łodyga zakończona strąkiem Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 43
Tradycyjnymi rejonami uprawy bobiku w Polsce są tereny nadmorskie, Żuławy, Warmia i Mazury, tereny nadwiślańskie, Dolny Śląsk i pogórze. Najmniej przydatne do uprawy bobiku są rejony Polski Centralnej i Wielkopolski. Zasady agrotechniki Bobik powinno się uprawiać w stanowisku po zbożach w 3-4 roku po oborniku. Wówczas skutecznie eliminuje on niekorzystny wpływ uprawy zbóż po sobie, hamując rozprzestrzenianie się chorób grzybowych, a szczególnie chorób podstawy źdźbła. Po sobie może być uprawiany co 4-5 lat. Wapnowanie gleby najczęściej wykonuje się po zbiorze zbóż. Wapno wysiewa się na ściernisko, a następnie miesza z glebą gruberem. Potrzeby wapnowania określają Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze na podstawie analiz próbek gleby. Dawki wapna podawane są w tonach CaO/ha, np. dla gleby średniej w przedziale ph 5,1-5,5 dawka wynosi 2,5 t CaO/ha. Stosując wapno zawierające 45% CaO + 15%Mg0 należy wysiać około 3,6 t/ha. Pole pod bobik powinno być zaorane przed zimą. Wiosną, gdy tylko wilgotność gleby umożliwi wjazd na pole, wysiewa się nawozy w ilości 60-80 kg/ha P 2 O 5, 80-120 kg/ha K 2 O i 30 do 60 kg N/ha. Przedsiewne nawożenie azotem jest potrzebne, ponieważ najintensywniejsza asymilacja azotu przez bakterie brodawkowe jest na początku pąkowania. Do tego czasu azot pobierany jest z nasion, a następnie z gleby. Wiosenna uprawa roli powinna wymieszać nawozy z glebą i umożliwić głęboki siew nasion. Stosując siewniki do siewu bezpośredniego lub agregaty uprawowo-siewne z redlicami talerzowymi, często uprawa nie jest potrzebna. Żeby wysiać nasiona siewnikiem zbożowym na głębokość 8-10 cm, trzeba głęboko uprawić glebę, a redlice dodatkowo dociążyć. Zalecana obsada wynosi 40-45 roślin na 1 m 2 dla odmian o tradycyjnym typie wzrostu i 55-60 roślin na 1 m 2 dla odmian samokończących. Ilość wysiewu nasion w kg/ha wylicza się mnożąc zalecaną obsadę x masę 1000 nasion w g, a następnie dzieląc przez zdolność kiełkowania w %. Orientacyjna ilość wysiewu wynosi 220-240 kg/ha dla bobiku tradycyjnego i biało kwitnącego oraz 240-260 kg/ha dla bobiku samokończącego. Rozstawa rzędów powinna wynosić 20-25 cm. Nie należy przekraczać zalecanej obsady, gdyż rośliny bobiku przy nadmiernym zagęszczeniu w łanie nie zawiązują strąków na dolnych, a często i środkowych piętrach, pomimo dobrych warunków do wzrostu i rozwoju. Ponadto nadmiernie wyrastają i wylegają. Materiał siewny powinien być wysokiej jakości i zaprawiony środkami grzybobójczymi. Wskazane jest również zastosowanie szczepionki zawierającej bakterie brodawkowe Rhizobium. Szczepienie nasion wykonuje się bezpośrednio przed siewem, żeby bakterie jak najkrócej były narażone na działanie światła i utratę wilgotności. Pielęgnacja Zwalczanie chwastów jest podstawowym zabiegiem decydującym o powodzeniu uprawy bobiku. Najgroźniejsze są chwasty dwuliścienne, a głównie komosa biała i samosiewy rzepaku. 44 Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r.
Do zwalczania chwastów dwuliściennych w bobiku aktualnie zarejestrowany jest Aflex Super 450 SC, Nuflon 450 SC i Afalon Dyspersyjny 450 SC w mieszaninie zbiornikowej z preparatem GoldenClomazon 480 EC. Te preparaty stosuje się na glebę bezpośrednio po siewie. Oprysk na wilgotną glebę zwiększa skuteczność zastosowanych preparatów. Do 5 dni po siewie można stosować Boxer 800 EC. Do nalistnego zwalczania chwastów najpóźniej 3 dni przed wschodami bobiku zarejestrowany jest Roundup Max 2. Do zwalczania chwastów jednoliściennych i samosiewów zbóż w bobiku zarejestrowany jest Fusilade Forte 150 EC. Stosuje się go po wykształceniu przez bobik 2-3 liści. Z preparatów owadobójczych zarejestrowane są dwa: Bulldock 025 EC i Tekapo 025 EC. Wschodzące rośliny bobiku mogą być uszkadzane przez oprzędziki. Żerują dorosłe chrząszcze, wygryzając na brzegach liści ząbki. W przypadku masowego wystąpienia konieczny jest oprysk, gdyż uszkodzenia są duże, a wylęgłe larwy żerują potem na brodawkach korzeniowych. Od połowy maja do końca kwitnienia bobiku występują naloty mszyc, głównie trzmielinowo-burakowej. Mszyce bardzo szybko się namnażają, dlatego należy je zwalczać, gdy przed kwitnieniem zauważymy pojedyncze owady na kilkunastu roślinach, a w czasie kwitnienia początek kolonii na kilku roślinach. Mszyce mogą zniszczyć plantację w 100%. Ponadto są wektorami chorób wirusowych. Zwalczanie mszyc nie jest trudne, jeżeli stosujemy się do zaleceń podawanych przez producentów preparatów. Groźnymi szkodnikami są strąkowce: bobowy i bobikowy. Chrząszcze nalatują na kwitnący bobik. Samice składają jaja na zawiązujących się strąkach. Wylęgłe larwy wgryzają się do nasion i uszkadzają wnętrze. Strąkowce mogą uszkodzić nawet kilkadziesiąt procent nasion. Zwalczanie strąkowców jest trudne, gdyż skutecznie można zwalczyć tylko dorosłe owady. Pierwszy oprysk należy wykonać w okresie przekwitania pierwszego piętra kwiatów, lecz przed zawiązaniem pierwszych strąków, drugi 7-10 dni później. Najgroźniejszą chorobą bobiku jest askochytoza, ponieważ poraża liście, łodygi, strąki i nasiona. Askochytoza przenosi się przez nasiona i opanowane przez grzyb resztki roślinne. Zalecane jest opryskiwanie zapobiegawcze lub natychmiast po wystąpieniu pierwszych objawów choroby w postaci plam na liściach. Ponadto na bobiku występuje plamistość czekoladowa i rdza bobu. Do zwalczania askochytozy i plamistości czekoladowej zarejestrowany jest Gwarant 500 SC. Zbiór Dobrze prowadzona plantacja bobiku nie wymaga desykacji. Bobik zbiera się kombajnem jednofazowo, gdy wszystkie strąki są czarne, a nasiona suche (13-14% wilgotności). Wczesne odmiany nadają się do zbioru zaraz po żniwach zbożowych. W latach wilgotnych zbiór się opóźnia, a nasiona wymagają dosuszenia. Jeśli na plantacji wystąpi zachwaszczenie wtórne, to dla ułatwienia zbioru dobrze jest zastosować Reglone 200 SL. Zebrane nasiona powinny być wstępnie oczyszczone. Zapobiega to butwieniu nasion podczas przechowywania. Rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne wydanie 3 styczeń 2016 r. 45