Prace Muzeum Ziemi Nr 50, 2012 PL ISSN 0032-6275 Prace z zakresu badań nad bursztynem Eksploatacja surowca bursztynowego z nagromadzeń czwartorzędowych w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku Treść. Omówiono wyniki badań geologicznych prowadzonych w rejonie Gdańska w XIX i na początku XX wieku pod kątem występowania surowca bursztynowego przez geologów pruskich, przede wszystkim: E.G. Zaddacha (1817 1881), G. Berendta (1836 1920) oraz R. Klebsa (1850 1911). Wykorzystano ponadto dawne opracowania kartograficzne z tego okresu obrazujące miejsca eksploatacji bursztynu. Górnicza eksploatacja złóż bursztynu w rejonie Gdańska, według literatury niemieckojęzycznej prowadzona była głównie sposobem odkrywkowym i w prymitywnych kopalniach podziemnych. W celu wydobycia kopaliny kopano szurfy, drążono szybiki, stawiano oszalowane kopalnie wieloszybikowe o głębokości do około 20 m. Dokonano analizy pięciu map geologicznych Prowincji Prusy w skali 1:100 000 z lat 1870 1879 oraz dziewięciu map geologicznych w skali 1:25 000 opracowanych przez Pruską Służbę Geologiczną w latach 1896 1913, co pozwoliło uszczegółowić rozmieszczenie znalezisk i kopalni bursztynu, a tym samym poszerzyć informacje na temat eksploatacji bursztynu na ziemiach polskich. Informacje na temat wydobycia surowca bursztynowego stwierdzono na arkuszu Gdańsk z 1871 r., arkuszu Tczew, który został opracowany w latach 1878 1879 oraz na arkuszu Pruszcz Gdański z 1903 r. Zarówno dziewiętnastowieczne niemieckojęzyczne mapy, jak i literatura nie były dotychczas dogłębnie wykorzystane w publikacjach. Zwrócono uwagę na możliwość szerszego zastosowania XIX-wiecznych materiałów kartograficznych w badaniach wystąpień bursztynu. Wstęp Przełom XVIII i początek XIX wieku stanowią ważny okres dla rozwoju geologii i kartografii geologicznej, wówczas zostały sformułowane i ogólnie zaakceptowane zasady stanowiące podwaliny współczesnej geologii (Stanley 2002; Urban i Graniczny 2009 a, b). Był to również okres innowacji technologicznych. Dokonujące się na kontynencie europejskim przemiany gospodarcze, będące częścią rewolucji przemysłowej, miały duży wpływ na rozpoznanie nowych złóż bursztynu bałtyckiego i ich efektywną eksploatację. W tym czasie nie ustalono jeszcze pozycji stratygraficznej i charakterystyki litologicznej osadów bursztynonośnych, nieznana była również dokładna lokalizacja i zasięg najbogatszych złóż bursztynu. Wydajność kopalni bursztynu w okolicach Gdańska, założonych w gniazdowych złożach plejstoceńskich była jeszcze na początku XIX wieku porównywana do wydajności kopalni budowanych na Półwyspie Sambijskim (Braun 1802), gdzie znajdują się największe, najwcześniej poznane i współcześnie eksploatowane na skalę przemysłową paleogeńskie złoża sukcynitu (Kramarska i in. 2008). W celu rozpoznania złóż bursztynu w XIX wieku podejmowano niejednokrotnie prace poszukiwawcze. Wyniki tych badań znajdujemy w licznych opracowaniach geologów pruskich, takich jak Gottlieb Berendt (1866), Ernst Gustaw Zaddach (1869) i Richard Klebs (1883) oraz na mapach geologicznych Gotlieba Berendta (1871), Alfreda Jentzscha (1879) i Wolffa (1903 a, b). Problematyka badań związana z występowaniem i pozyskiwaniem surowca bursztynowego z nagromadzeń czwartorzędowych w XIX i na początku XX wieku oraz rozmieszczeniem znalezisk i kopalni na dawnych mapach była podejmowana przede wszystkim w licznych publikacjach i opracowaniach Barbary Kosmowskiej-Ceranowicz (1995, 2002, 2003, 2004) oraz B. Kosmowskiej-Ceranowicz i Teresy Pietrzak (1985). Lokalizację dawnych kopalni i znalezisk bursztynu na obszarze Polski, wraz z dokładnym określeniem źródła informacji znajdujemy w katalogu Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Bałtyku przez Kurpie do Karpat (Kosmowska-Ceranowicz 2002). Analizę dostępnych materiałów bibliograficznych dotyczących geologicznych poszukiwań złóż bursztynu zarówno paleogeńskich, jak i czwartorzędowych w województwie pomorskim w przedziale czasowym od XVIII do XX wieku przeprowadziła Kosmowska- Ceranowicz (2003, 2004).
46 Celem niniejszej pracy jest uzupełnienie istniejącej wiedzy na temat historii poszukiwań bursztynu na Pomorzu, zwłaszcza wskazanie na stare mapy geologiczne, które do tej pory nie były znane i wykorzystywane w tym zakresie. Dziewiętnastowieczne opracowania kartograficzne stanowią wartościowe źródło informacji przestrzennej i mogą być cennym uzupełnieniem publikacji przedstawiających występowanie złóż bursztynu bałtyckiego oraz dawne metody eksploatacji tej kopaliny. Na wstępie procesu badawczego dokonano wyboru obszaru badań. Pod względem geograficznym obszar badań zawężono do Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Kaszubskiego. Przeprowadzona kwerenda dziewiętnastowiecznej literatury niemieckiej oraz materiałów historyczno-kartograficznych, znajdujących się w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym PIG PIB w Warszawie, umożliwiła bliższe uszczegółowienie tematu. W badaniach wykorzystano opracowania geologiczne Berendta (1866), Zaddacha (1869) i Klebsa (1883), a także inne materiały, takie jak: pruska mapa topograficzna Messtischblätter w skali 1:25 000 i opracowane na podkładach topograficznych arkusze mapy geologicznej Prowincji Prusy w skali 1:100 000 ( Geologische Karte der Provinz Preußen ) oraz arkusze mapy geologicznej i geologiczno-agronomicznej w skali 1:25 000 ( Geologische Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten ). Opracowywane w XIX i na początku XX wieku pruskie mapy topograficzne, tzw. arkusze stolikowe Urmesstischblätter, a zwłaszcza Messtischblätter, które pokryły znaczną część ziem polskich znajdujących się wówczas pod zaborem pruskim odznaczały się dużą szczegółowością, bardzo dobrą czytelnością i nadzwyczajną dokładnością (Jankowski 1961; Jankowska 1993). Na podkładach map topograficznych opracowane zostały później mapy geologiczne. Były to mapy kartometryczne, pozwalające obecnie na precyzyjną lokalizację nagromadzeń bursztynu i dawnych miejsc eksploatacji. Informacje historyczne o miejscach wydobycia bursztynu ze względu na zmienność i nieregularną budowę złóż tej kopaliny oraz ich stochastyczny charakter należą do istotnych przesłanek poszukiwawczych (Łazowski 2007; Nieć i in. 2010) i były wykorzystywane wielokrotnie, m.in. w podejmowanych w latach 70. ubiegłego wieku pracach geologiczno-poszukiwawczych (Sylwestrzak 1976; Wojtkiewicz, Lipiński 1976). Rozwój myśli naukowej w zakresie geologii złóż bursztynu Wiek XIX i początek wieku XX charakteryzuje niesłychanie szybki rozwój górnictwa bursztynu. Był to okres przełomowy w rozwoju geologii złóż bursztynu. Zmieniły się proporcje między ilością bursztynu pozyskanego tradycyjnymi metodami poławiania i szperania 1, a bursztynem wydobytym w kopalniach odkrywkowych oraz podziemnych. Powstały wówczas kopalnie, które wykorzystywały technologie rewolucji naukowo-technicznej i rozpoznanie geologiczne prowadzone przez geologów (Małka 2010). W tym czasie wszechstronne studia w dziedzinie problematyki bursztynu prowadziło, istniejące już od roku 1790 Królewskie Towarzystwo Fizyczno- Ekonomiczne w Królewcu (Königlichen Physikalisch- Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg). Wydawane przez towarzystwo w latach 1860 1939 roczniki ( Schriften der Königlichen Physikalisch- Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg ) przyczyniły się nie tylko do rozpowszechnienia wiedzy na 1 Dawna metoda pozyskiwania bursztynu, która polegała na poławianiu bursztynu z wody za pomocą długich żerdzi i tyczek, którymi poruszano kamienie i piasek leżący na dnie morza. Bursztyn posiada niską gęstość właściwą w stosunku do wody, w związku z czym opadał wolniej, dzięki czemu bursztyniarze byli w stanie dostrzec błyszczące bryłki tej kopalnej żywicy i wyłowić je przy pomocy kaszorka, czyli obręczy z siatką umieszczoną na długim kiju (Runge 1869). temat bursztynu i jego złóż, ale także wniosły znaczny wkład w rozwój badań bursztynu (Kwiatkowska 1997). Badania geologiczne pod kątem występowania bursztynu w rejonie Gdańska prowadzili związani z towarzystwem geolodzy: Berendt (1866), Zaddach (1869), oraz Klebs (1883), który współpracował również z firmą Stantien & Becker będącą w owym czasie potentatem w dziedzinie eksploatacji bursztynu. Ważną rolę w rozpoznaniu złóż bursztynu odegrał sekretarz Królewskiego Towarzystwa Fizyczno- Ekonomicznego w Królewcu geolog dr Ernst Gustaw Zaddach 2. W latach 1860 1866 Zaddach prowadził badania geologiczne na Półwyspie Sambijskim. Wynikiem szczegółowych badań było ustalenie genezy i stratygrafii złóż bursztynu. Zdaniem Zaddacha (1867) złoże bursztynu na Półwyspie Sambijskim jest złożem wtórnym, a ląd na którym rosły lasy bursztynowe był położony na terenie dzisiejszego Bałtyku i rozciągał się od dzisiejszej Sambii, po wyspy Bornholm, Gotlandię i Jaremę. W późniejszym okresie złoże bur- 2 E.G. Zaddach w 1850 r., jako pierwszy, rozpoczął badania budowy geologicznej Półwyspu Sambijskiego. Udokumentował on dolnooligoceński wiek asocjacji bursztynonośnej, a wprowadzony przez niego podział litostratygraficzny (wraz z nazwami wydzieleń) paleogenu Półwyspu Sambijskiego z niewielkimi zmianami obowiązuje do dziś.
Eksploatacja bursztynu w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku 47 sztynu podlegało wielokrotnej redepozycji. Odmienny pogląd reprezentował G. Berendt (1866), jego zdaniem Półwysep Sambijski był jedynym miejscem występowania pierwotnych złóż bursztynu. Berendt, podobnie jak Zaddach, również rozróżniał złoża redeponowane. W roku 1868 na zlecenie pruskiego Ministerstwa Handlu i Przemysłu Zaddach prowadził badania geologiczne pod kątem występowania bursztynu w okolicach Gdańska. Wyniki jego badań zostały opublikowane w 1869 r. w roczniku Królewskiego Towarzystwa Fizyczno-Ekonomicznego. Celem badań było udokumentowanie bogatych trzeciorzędowych 3 (według współczesnej nomenklatury paleogeńskich) złóż bursztynu na Pomorzu. W swojej pracy z 1869 r. Zaddach pisze: Dzięki obecnie przeprowadzonym badaniom na Sambii udowodniono, że występujące tam złoża bursztynu znajdują się przede wszystkim w utworach określanych jako niebieska ziemia, zaliczonych do starszego trzeciorzędu [ ], celowe zarówno z powodów naukowych jak i gospodarczych jest przeprowadzenie dokładnych badań w innych częściach rejonu. Zamierzeniem tych badań jest odpowiedź na pytanie, czy gdzieś poza Półwyspem Sambijskim występuje bursztyn w osadach trzeciorzędowych, a jeśli tak, czy można go podobnie jak na Sambii planowo eksploatować metodami górniczymi 4. Na początku XIX wieku wydajność kopalni budowanych na wysoczyznowym terenie okolic Gdańska była porównywana do wydajności kopalni na Półwyspie Sambijskim. W roku 1802 anonimowy, niemiecki autor pracy Über die Bernstein Gräbereien in Hinter-Pommern pisze, że w okolicach Gdańska (m.in. w Brzeźnie, Bąkowie, Różynach, Kleszczewku, Kokoszkach, Łęgowie) znajdują się liczne odkrywkowe kopalnie bursztynu zasługujące na taką samą uwagę jak kopalnie budowane na Sambii (Braun 1802). Nic więc dziwnego, że spodziewano się odkrycia bogatych złóż i podjęto prace poszukiwawczo-rozpoznawcze. Prowadzone w dalszym ciągu przez Zaddacha (1869) badania wykazały, że na Pomorzu występują, w porównaniu do złóż sambijskich, ubogie złoża redeponowane dyluwialne (czyli w aktualnie przyjętym podziale litostratygraficznym plejstoceńskie) i aluwialne (holoceńskie), nie ma natomiast złóż trzeciorzędowych (paleogeńskich). 3 Autorka używa historycznej nazwy trzeciorzęd [red.]. 4 Nachdem durch die neueren Untersuchungen im Samland nachgewiesen war, dass die dortige Hauptablagerung des Bernsteins in der sogenannten blauen Erde den altern Tertiärschichten angehört (...)schien eine wiederholte Untersuchung der größeren Bernsteinlager in anderen Landesteilen sowohl in wissenschaftlicher als in gewerblicher Beziehung wünschenswert, um die Frage zu entscheiden, ob auch hier irgendwo sich der Bernstein in tertiären Ablagerungen finde und wie im Samland durch regelmäßigen Bergbau gewonnen werden könne (Zaddach 1869). Na pytanie, które postawił Zaddach w 1869 roku, znaleziono bardziej precyzyjną odpowiedź ponad 100 lat później w trakcie badań geologiczno-poszukiwawczych wykonanych w rejonie Chłapowa, podczas których udokumentowano w profilach otworów wiertniczych paleogeńską asocjację bursztynonośną. Prowadzone w kolejnych latach badania pozwoliły ustalić zasięg i miąższość osadów bursztynonośnych ogniwa z Połczyna będącego odpowiednikiem bursztynonośnego poziomu niebieskiej ziemi (Marzec, Woźny 1972; Piwocki i in. 1985; Piwocki, Olkowicz-Paprocka 1987). Z najnowszych badań wynika, że w rejonie Chłapowa, Karwi i na Półwyspie Helskim bogate złoża paleogeńskie in situ występują na dużych głębokościach, przekraczających zwykle 100 m ppt. Zasobne złoża paleogeńskie w rejonie Zatoki Gdańskiej nie były do tej pory wydobywane. Głębokość zalegania tych złóż praktycznie uniemożliwia ich eksploatację ewentualne prace poszukiwawcze powinny być poprzedzone wstępną oceną ekonomiczną (Kramarska i in. 2008; Nieć i in. 2010). Wiek XIX równolegle z rozkwitem geologii i górnictwa bursztynu przynosi istotne zmiany w dziedzinie kartografii geologicznej. Rozwój kartografii geologicznej był ściśle związany z rozwojem kartografii topograficznej. W XIX wieku powstały mapy kartometryczne wykorzystujące pomiary terenowe oparte na triangulacji. W latach 20. XIX wieku na zlecenie władz pruskich rozpoczęto opracowanie mapy stolikowej Urmesstischblätter w skali 1:25 000 wykonanej na podstawie osnowy triangulacyjnej (Jankowska 1993). Dla terenu Polski do roku 1876 wykonano około 1200 arkuszy mapy stolikowej Urmesstischblätter (Konias 2010), które nie zostały opublikowane ze względu na dużą liczbę błędów (Lindner 2003 vide Lorek 2011). W latach 1876 1930 zostały opracowane i wydane nienaganne pod względem odwzorowania terenu mapy topograficzne Messtischblätter 5. Pruskie mapy topograficzne w porównaniu do opracowywanych w tym czasie map rosyjskich i austriackich cechowała nowoczesność i wysoka dokładność pomiarów trygonometrycznych (Jankowski 1961). Osiągnięcia pruskiej kartografii w dziedzinie map referencyjnych, będących kanwą dla wszystkich opracowań tematycznych stanowiły doskonałe zaplecze dla pruskiej kartografii geologicznej (Asch 2003 vide Stackebrandt 2005). W drugiej połowie XIX wieku na zlecenie Królewskiego Towarzystwa Fizyczno-Ekonomicznego w Królewcu opracowano mapę geologiczną Prowincji 5 Niemieckie, topograficzne mapy sztabowe ( Messtischblätter ) w skali 1:25 000, stały się wzorem tego typu opracowań dla wielu państw europejskich. Również obecnie są one wysoko cenionym źródłem informacji wykorzystywanym m.in. w analizach geoinformacyjnych (Lorek 2011).
48 Prusy ( Geologische Karte der Provinz Preussen ) w skali 1:100 000 w cięciu arkuszowym. Podstawę kartograficzną mapy geologicznej stanowiły najbardziej aktualne arkusze map topograficznych, początkowo były to wydawane w latach 60. XIX w. arkusze Mapy Sztabu Generalnego (Generalstabskarte) w skali 1:100 000. Była to druga mapa w Europie, która wizualizowała utwory czwartorzędowe i przedstawiała stratygrafię utworów holoceńskich i plejstoceńskich. Łącznie zaplanowano opracowanie 41 arkuszy mapy geologicznej (Berendt 1865; Schiefferdecker i in. 1870; Kwiatkowska 1997). Autorami arkuszy mapy byli przede wszystkim: geolog, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu w Królewcu, profesor Akademii Górniczej w Berlinie Gottlieb Berendt, od roku 1901 członek honorowy Królewskiego Towarzystwa Fizyczno-Ekonomicznego oraz profesor geologii, kustosz zbiorów geologicznych Wschodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego; i dyrektor Królewskiego Towarzystwa Fizyczno- Ekonomicznego w Królewcu Alfred Jenztsch (Quiring 1955; Kwiatkowska 1997). W terenowych pracach kartograficznych brał również udział geolog, farmakolog, kustosz muzealny, do roku 1899 doradca do spraw geologii w firmie Stantien & Becker, wybitny znawca i zbieracz bursztynu tamtych czasów Richard Klebs 6 (Kwiatkowska 1997; Ritzkowski 1999; Kaiserling, Kaiserling 2008). W latach 1865 1879 opracowano łącznie 17 arkuszy mapy geologicznej Prowincji Prusy ( Geologische Karte der Provinz Preussen ), z czego do roku 1887 opublikowano 15 (Jentzsch 1887), pozostałe zaplanowane arkusze mapy geologicznej w skali 1:100 000 prawdopodobnie nie zostały opracowane. Opracowanie map geologicznych było kontynuowane w bardziej szczegółowej skali (1:25 000) przez działającą w latach 1873 1939 Pruską Służbę Geologiczną (Königlich Preußischen Geologischen Landesanstalt und Bergakademie). W XIX w. Pruska Służba Geologiczna była jedną z lepiej rozwijających się w tym czasie instytucji naukowo-badawczych na kontynencie europejskim. W Królestwie Pruskim powstały bardzo dokładne mapy geologiczne, tutaj ustalono standardy kartowania geologicznego przyjęte później nie tylko w pozostałych krajach niemieckojęzycznych, 6 Richard Klebs miał duży wkład w rozwój badań bursztynu. Jego zasługą było nakłonienie właścicieli firmy Stantien & Becker do przekazywania najbardziej cennych z punktu widzenia naukowego okazów bursztynu na rzecz specjalnie w tym celu utworzonego Muzeum Bursztynu w Królewcu. W 1874 lub 1875 roku znalazł w surowcu zmagazynowanym w firmie pierwszą inkluzję jaszczurki w bursztynie. Zbiory firmy Stantien & Becker zgromadzone w Muzeum Bursztynu w 1899 r. przeszły na własność Uniwersytetu Alberta w Królewcu. W roku 1902 Klebs został zaproszony jako doradca przez rosyjskiego cara Mikołaja II do Rosji podczas odrestaurowywania Bursztynowej Komnaty (Kwiatkowska 1997; Ritzkowski 1999; Kaiserling, Kaiserling 2008). ale także w całej Europie (Asch 2003 vide Stackebrandt 2005) 7. Mapy geologiczno-agronomiczne i geologiczne w skali 1:25 000 ( Geologische Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten ) były źródłem dokładnej informacji na temat budowy geologicznej przedstawiają stratygrafię utworów geologicznych, ich skład petrograficzny, następstwo warstw do głębokości 2 m, kopalnie, lokalizacje sond ręcznych i mechanicznych. Do poszczególnych arkuszy map geologicznych dołączono objaśnienia, w których omówiono budowę geologiczną obszarów objętych mapą, przedstawiono profile ważniejszych otworów wiertniczych, a także wyniki prac zdjęciowych i laboratoryjnych. Ważną rolę w dziedzinie kartografii geologicznej odegrali również polscy badacze, którzy od czasu wydania opracowanej w przez Jean Etienne a Guettarda w 1764 r. najstarszej mapy geologicznej Polski prowadzili w poszczególnych zaborach prace geologiczne, mające na celu rozpoznanie budowy geologicznej pod kątem występowania surowców naturalnych (Kosmowska- Ceranowicz 1968). Rozwój polskiej kartografii geologicznej należy wiązać z tak wybitnymi osobami jak Stanisław Staszic, Georg Gottlieb Pusch i Ignacy Domeyko 8 (Graniczny i in. 2006). S. Staszic i G.G. Pusch zajmowali się również złożami i znaleziskami bursztynu. Na mapie geologicznej dołączonej do słynnego dzieła z 1815 roku O ziemiorodztwie Karpatow i innych gór i równin Polski wśród najmłodszych wydzieleń S. Staszic zaznaczył m.in. na obszarze Pomorza Gdańskiego sygnatury bursztynu. Staszic uważał, że sukcynit został przetransportowany wraz z macierzystymi pniami drzew, natomiast Pusch (1836) rozróżniał złoża pierwotne i wtórne redeponowane (vide Popiołek 2004). Na arkuszach mapy geologicznej Prowincji Prusy ( Geologische Karte der Provinz Preußen ) w skali 1:100 000, które odzwierciedlały budowę geologiczną powierzchni terenu, zaznaczano kopalnie bursztynu. Informację na temat występowania tej kopaliny w rejonie 7 Doświadczenie Pruskiej Służby Geologicznej w kartografii geologicznej sprawiło, że w 1881 r. na Międzynarodowym Kongresie Geologicznym powierzono jej kontrolę edytorską wydawanej Mapy Geologicznej Europy (Asch 2003 vide Stackebrandt 2005). 8 Ignacy Domeyko jest autorem znakomitego dzieła z kartografii geologicznej wykonana przez niego mapa geologiczna jest porównywalna z mapami geologicznymi opracowanymi wówczas w innych krajach europejskich, jednak ukazała się dopiero w 1850 r. w atlasie wydanym przez A.H. Dufoura i F. Wronowskiego w Paryżu (Graniczny i in. 2006). Duże zasługi w dziedzinie kartografii geologicznej naszego kraju mieli polscy geolodzy z zaboru austriackiego, w którym od 1866 r. działała Komisja Fizjograficzna Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Wydany w latach 1885 1913 przez Komisję Fizjograficzną Atlas Geologiczny Galicji jest pierwszą polską seryjną edycją mapy geologicznej i stanowi największe osiągnięcie w historii polskiej kartografii geologicznej do czasu odzyskania niepodległości (Kosmowska-Ceranowicz 1968; Graniczny i in. 2007).
Eksploatacja bursztynu w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku 49 Gdańska znajdujemy na arkuszu mapy geologicznej Gdańsk (pl. II: 1), który został opublikowany w 1871 r. oraz na arkuszu Tczew opublikowanym prawdopodobnie w 1879 r. Arkusz Gdańsk mapy geologicznej w skali 1:100 000, na którym są zaznaczone liczne kopalnie bursztynu, został opracowany w latach 1870 1871 przez autora pierwszej mapy występowania złóż bursztynu na Półwyspie Sambijskim prof. dr. G. Berendta 9 (Schiefferdecker i in. 1870; Berendt 1871). Fakt zaznaczenia kopalni bursztynu na mapie wynika z zainteresowań Berendta, który był z wykształcenia geologiem, miał także wiedzę górniczą i był autorem licznych publikacji związanych z górnictwem bursztynu. Informacje na temat występowania złóż bursztynu autor zaprezentował na mapie w formie sygnatur, przy czym rozróżnił złoża dyluwialne (czyli w aktualnie przyjętym podziale litostratygraficznym plejstoceńskie) 10 i aluwialne (holoceńskie). Kopalnie bursztynu Berendt oznaczył sygnaturami skrzyżowanych łopat niebieskich w przypadku złóż plejstoceńskich i brązowych (czarnych) w przypadku złóż holoceńskich. Podobną konwencję zastosowano na opracowanym w latach 1878 1879 arkuszu Tczew zaznaczając symbolem skrzyżowanych łopat dawną kopalnię bursztynu wybudowaną w złożu dyluwialnym w miejscowości Sucumin, położonej w okolicach Starogardu Gdańskiego. Autorem arkusza Tczew był Alfred Jenztsch, ale terenowe prace kartograficzne w południowo-zachodniej części arkusza, tam gdzie została zaznaczona kopalnia bursztynu zostały przeprowadzone przez R. Klebsa. Na pozostałych przeanalizowanych arkuszach mapy geologicznej Prowincji Prusy: Delta Wisły (Weichsel Delta), Elbląg (Elbing) oraz Delta Wisły & Mierzeja Wiślana (Weichsel Delta & Frische Nehrung) nie zaznaczono miejsc eksploatacji bursztynu. Na arkuszach szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:25 000 wykonywanej w późniejszym okresie w latach 1896 1913 przez Pruską Służbę Geologiczną informacje na temat wystąpień bursztynu w rejonie Gdańska znajdujemy jedynie na arkuszu Pruszcz Gdański opracowanym w roku 1897 przez W. Wolffa, a wydanym w 1903 roku. Autor arkusza wyróżnia trzeciorzędowe osady bursztynonośne, których wiek 9 G. Berent miał duże doświadczenie w kartografii geologicznej. W latach 1865 1869 prowadził terenowe prace kartograficzne na Półwyspie Sambijskim, czego efektem było opracowanie sześciu arkuszy mapy geologicznej Prowincji Prusy ( Geologische Karte der Provinz Preußen ) w skali 1:100 000 (Schiefferdecker i in. 1870). 10 W owym czasie nieznana była jeszcze teoria lodowcowa, która została opracowana kilka lat później przez szwedzkiego geologa Otto Torella w roku 1875 r. Jako ciekawostkę można dodać, że przy pracach terenowych w okolicach Berlina, które doprowadziły do sformułowania tej teorii brał również udział G. Berendt (Popiołek 2001). Fig. 1 Fragment niemieckiej mapy geologicznej w skali 1:25 000, arkusz Praust (Pruszcz Gdański) z 1903 r. z zaznaczoną starą (nieczynną) kopalnią bursztynu na Bursztynowej Górze (alte Bernsteingrube) w okolicach Bąkowa. Ze zbiorów Archiwum map CAG PIG-PIB w Warszawie. Part of a geological map in the scale of 1:25 000, the sheet of Praust (Pruszcz Gdański) from 1871 with old amber mine (alte Bernsteingrube) at the Amber Mount near Bakowo. From the Central Geological Archives (CAG) in Warsaw. został określony na dolny oligocen. Nie znano wówczas genezy tych utworów, zdaniem Wolffa mogą to być wychodnie skał trzeciorzędowych lub kry glacjalne w osadach dyluwialnych (plejstoceńskich). Na pozostałych arkuszach szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:25 000 obejmujących omawiany rejon, czyli na arkuszu Gdańsk (Danzig), Wisłoujście (Weichselmünde), Oliwa (Oliva), Mikoszewo (Nickelswalde), Trutnowy (Trutenau), Pręgowo (Prangenau), Żukowo (Zuckau), Chwaszczyno (Quaschin) nie zaznaczono kopalni bursztynu ani osadów bursztynonośnych. Brak zaznaczonych miejsc eksploatacji niekoniecznie wynika z ich nieobecności, ale raczej z późniejszego, lekceważącego stosunku geologów pruskich do złóż małych, mało zasobnych i szybko ulegających wyczerpaniu. Przykładowo na arkuszu Żukowo z lat 1899 1900, nie zaznaczono osadów bursztynonośnych ani żadnych miejsc eksploatacji, chociaż na tym terenie znajdowało się złoże w Klukowie, w którym bursztyn eksploatowano od początku XVIII wieku i wydobywano go jeszcze w 1914 roku (Kuhn 1900; Kaunhowen 1914). Na arkuszu szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:25 000 Pruszcz Gdański z 1903 r. W. Wolff oznaczył metodą szrafowania osady bursztynonośne, podał ich wiek oraz wprowadził dodatkowe opisy (np. alte Bernsteingrube nieczynna (stara) kopalnia bursztynu; fig. 1). W objaśnieniach do mapy autor podaje dokładne opisy osadów bursztynonośnych i ich głębokości zalegania.
50 Wartościowym źródłem informacji związanych z występowaniem bursztynu w XIX i XX wieku w rejonie Gdańska są również publikacje W. Rungego (1868), F. Kaunhowena (1913, 1914) oraz K. André ego (1937). Autorzy nie prowadzili jednak własnych badań osadów bursztynonośnych i powtarzali informacje zawarte w oryginalnych pracach, szczególnie Berendta i Zaddacha. Kaunhowen (1914) wymienia kopalnie bursztynu w rejonie Gdańska założone w złożach plejstoceńskich, znane z wcześniejszych badań, podaje również interesującą informację na temat wiercenia przeprowadzonego na terenie obecnej dzielnicy Pogórze w Gdyni, w którym udokumentowano na głębokości 150 m ppt, bezpośrednio ponad utworami kredy, trzeciorzędową (paleogeńską) asocjację bursztynonośną. Na takiej samej głębokości udokumentowano osady bursztynonośne również w Zagórzu, dzielnicy Rumi (Hinze 1900 fide Kosmowska-Ceranowicz 2004). Były to jedynie ciekawostki geologiczne, w tamtych czasach głębokie położenie trzeciorzędowych złóż bursztynu w rejonie Zatoki Gdańskiej całkowicie uniemożliwiało eksploatację. Współczesna technika w przypadku głębiej położonych stratoidalnych złóż bursztynu teoretycznie umożliwia zastosowanie otworów hydromechanicznych na etapie prac poszukiwawczo-rozpoznawczych połączonych z równoczesną eksploatacją (Nieć i in. 2010). Hydromechaniczna technologia górnicza może stanowić w przyszłości metodę perspektywiczną, nie została jednak jeszcze zastosowana do eksploatacji głębiej położonych złóż bursztynu. Eksploatacja czwartorzędowych złóż bursztynu w XIX i na początku XX wieku w rejonie Gdańska Złoża występujące w okolicach Gdańska nie nadawały się do systematycznej eksploatacji takiej, jaka była prowadzona na Półwyspie Sambijskim, ponieważ z reguły były to małe złoża gniazdowe powstałe w czwartorzędzie z redepozycji. Najczęściej stosowaną metodą wydobycia bursztynu w tym rejonie było drążenie szurfów (Małka 2010). Szurfy były stosowane zwykle do eksploatacji nagromadzeń występujących płytko pod powierzchnią terenu oraz nagromadzeń bogatszych mających znaczną rozciągłość przestrzenną i wielocentymetrowe miąższości. Niekiedy szurfy osiągały znaczne głębokości, dochodząc nawet do 9 12 m (Berendt 1866). W przypadku szurfów, a także płytkich kopalni szybikowych w celu stwierdzenia bursztynu stosowano otwory próbne, które pozwalały bez większego nakładu pracy rozpoznać złoże (Braun 1802). Prawdopodobnie złoża plejstoceńskie w XIX w. i na początku XX w. były lepiej rozpoznane od złóż holoceńskich. Złoża plejstoceńskie były eksploatowane w dużo większym stopniu i na większą skalę w porównaniu do złóż holoceńskich. Świadczy o tym większa liczba informacji na temat tych złóż w publikacjach geologów pruskich, jak również ich częstsza lokalizacja na mapach geologicznych. Plejstoceńskie nagromadzenia bursztynu stanowiły całe pakiety paleogeńskich osadów bursztynonośnych transportowane przez lodowiec w postaci kier glacjalnych oraz ziarna i otoczaki transportowane w rozproszeniu. Złoża plejstoceńskie były wydobywane w granicach obecnego miasta Gdańska w Lesie Oliwskim, Trzech Nurtach, na obszarze dzisiejszych gdańskich osiedli: Klukowo, Firoga, Bysewo i Kokoszki oraz w jego okolicach w dzisiejszym powiecie gdańskim we wsiach: Kleszczewko, Różyny, Łęgowo, Kłodawa, Goszczyno, Bielkowo, Lublewo, Kowale i w miejscowości Bąkowo (Braun 1802; Zaddach 1869; Wolff 1903 a, b). W miejscowościach Bielkowo, Lublewo, Kowale a także na terenie współczesnego miasta Gdańska w Klukowie, Kokoszkach, w Lesie Oliwskim, Trzech Nurtach, na terenie dawnej wsi Firoga i w Bysewie (obecnie osiedla w Gdańsku) istniały w XIX wieku liczne szurfy kopane do głębokości 12 21 m (Zaddach 1869; Klebs 1883). Na początku XIX wieku eksploatację złóż plejstoceńskich prowadzono we wsiach: Różyny, Kleszczewko, Łęgowo, Bąkowo i na terenie obecnego osiedla Kokoszki w Gdańsku (Braun 1802). Bursztyn początkowo eksploatowano z warstw płytszych, stopniowo schodząc coraz głębiej. Wyćwiczone ucho bursztyniarza rozpoznawało bursztyn pod łopatą po specyficznym dźwięku (Braun 1802). Wodę gruntową i deszczową wypełniającą szybiki usuwano ręcznie przy pomocy dużych łopat i wiader (Berendt 1866). Już na początku XIX w. próbowano zastosować pompy i węże w celu usunięcia wody gromadzącej się w wykopach podczas wydobycia. Metody te w przypadku piasków i glin okazywały się mało skuteczne (Braun 1802). W trakcie odwadniania nie usuwano całkowicie wody wypełniającej wyrobisko, ponieważ niski poziom wody stale utrzymywany na dnie kopalni ułatwiał bursztyniarzom eksploatację. Mała gęstość bursztynu powodowała, że w zawiesinie piasków i żwirów opadał on wolniej od innych składników osadu. W celu efektywniejszego wydobycia poruszano osady zalegające na dnie szybików i stosowano kaszorki, którymi wyłapywano bryłki bursztynu wypływające na powierzchnię wody (Berendt 1866).
Eksploatacja bursztynu w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku 51 Prawdopodobnie jednym z najbogatszych złóż plejstoceńskich było złoże bursztynu w okolicach Klukowa. Bursztyn w Klukowie był eksploatowany już od początku XVIII w. i wydobywano go jeszcze w 1914 r. W roku 1858 znaleziono tutaj okaz ważący około 6 kg (Klebs 1883; Kaunhowen 1914). Prawdopodobnie w latach 1869 1971 bursztyn w tym rejonie eksploatowano w czterech kopalniach (pl. II: 2) położonych w okolicach wsi Dreieck (obecnie Trzy Norty) i Viereck (obecnie osiedle Firoga w Gdańsku). Nagromadzenia bursztynu, eksploatowane w czasach historycznych w rejonie Klukowa były związane z transportem bursztynonośnych paleogeńskich osadów w postaci kier (porwaków) glacjalnych. Są to nienaruszone, całe pakiety osadów górnoeoceńskich mechanicznie oderwanych przez lądolód od wychodni skał macierzystych. Po ustąpieniu lądolodu porwaki były osadzane i przykrywane przez młodsze osady. O formie występowania nagromadzeń bursztynu w Klukowie świadczą opisy litologiczne warstw w kopalniach szybikowych stawianych na tym terenie w XIX w. Badania geologiczne w okolicach Klukowa w 1869 r. prowadził Zaddach, który przedstawił profile geologiczne osadów czwartorzędowych z kopalni w okolicach wsi Dreieck (Trzy Norty) i w kopalni w okolicy wsi Viereck (Firoga). Według Zaddacha (1869) w kopalni w okolicach wsi Viereck (Firoga) w górnej części profilu występowały szare piaski drobnoziarniste z domieszką glaukonitu i pojedynczymi blaszkami muskowitu, poniżej pojawiała się jasnoszara glina zwałowa, w spągu występowały piaski lodowcowe zawierające gniazdowe złoża bursztynu, były to piaski gruboziarniste kwarcowe i kwarcowo-skaleniowe z dużą domieszką glaukonitu i piasków węglistych oraz z pojedynczymi blaszkami muskowitu. W kopalni w okolicach wsi Dreieck (Trzy Norty) w górnej części profilu występowały żółte piaski gliniaste niewapniste o miąższości 4,5 6 m, poniżej piaski przewarstwione wapnistą jasnoszara gliną zwałową. W spągu występowały piaski bardzo gruboziarniste kwarcowe i kwarcowo-skaleniowe z dużą domieszką glaukonitu, bez łyszczyków. Opisane profile różniły się między sobą tym, że w profilu Viereck (Firoga) w stropie nie występowały żółte piaski gliniaste. Niewielkie sączenia wody pojawiały się w obu przypadkach powyżej warstwy glin zwałowych (Zaddach 1869). Plejstoceńskie osady bursztynonośne występujące w rejonie Klukowa w stanie wilgotnym tworzyły mazistą masę, rozpoznawano je zwykle po czarnej barwie piasku wynikającej z dużej ilości domieszek substancji węglistej. Bursztyn występował w osadach bursztynonośnych nieregularnie, w szerokim zakresie frakcji razem ze zwęglonymi szczątkami roślin. Bardzo często nagromadzenia bursztynu znajdowano w wydłużonych soczewach, obserwowano linijne ułożenie tych osadów, dlatego powszechnie były one określane jako żyły bursztynonośne (Bernsteinader). W okolicach Klukowa nagromadzenia bursztynu występowały na głębokości 13 23 m. W celu wydobycia bursztynu kopano zwężające się ku spągowi szurfy, drążono szybiki, i stawiano dochodzące nawet do około 20 m głębokości oszalowane kopalnie wieloszybikowe (fig. 2). Szybiki przebijały warstwę piasków i dochodziły do zwięzłych glin lodowcowych, w których znajdowano bursztyn z fragmentami drewna (detrytusem). Głębokie wyrobiska wymagały zabezpieczenia ścian przed osypywaniem. Stosowano oszalowania wykonane z bali o grubości 23 27 cm, które mocowano w odstępach 40 45 cm. W szybiku ustawiano pomosty jeden ponad drugim po przeciwległych stronach wyrobiska. Urobek z dna szybu przerzucany był na kolejne wyższe pomosty aż do powierzchni terenu. Nadkład i odpady eksploatacyjne rozrzucono wokół górnych krawędzi wyrobisk (Berendt 1866). Po wyeksploatowaniu jednego szybiku kilka metrów dalej drążono kolejny. W celu wydobycia przypadkowo rozmieszczonych gniazdowych i żyłowych złóż bursztynu na określonym obszarze wykonywano wiele szybików tworząc kopalnie wieloszybikowe. Złoża miały charakter stochastyczny (losowy). Kwestią przypadku było czy w danej sztolni natrafiono na bursztyn, czy też nie. Nie zaobserwowano żadnej stałej głębokości, na której miał występować bursztyn. Fig. 2 Oszalowana kopalnia szybikowa (Duckelschächt) w plejstoceńskim złożu gniazdowym bursztynu, Klebs 1883. Boarded small shaft amber mine (Duckelschächt) in the Pleistocene pocket amber deposit.
52 Zwykle praca w pojedynczej kopalni szybikowej trwała 5 6 dni i była prowadzona przez 10 bursztyniarzy, którzy pracowali w ramach kontraktu z właścicielem gruntu i otrzymywali połowę zysku. Drugą połowę dzielili między siebie właściciel gruntu i handlarz bursztynem, który wykładał pieniądze, oszacowywał i kupował wydobyte bryłki bursztynu. Był on również głównym beneficjentem całego przedsięwzięcia (Zaddach 1869). Kopalnie bursztynu utrzymywały się w okolicach Klukowa przez wiele lat, ze względu na duży popyt na surowiec; nagromadzenia bursztynu były metodycznie eksploatowane. Zdaniem Zaddacha (1869) w okolicach Klukowa z uwagi na to, że robotami ziemnymi trudnili się głównie chłopi, którzy latem pracowali przy żniwach, a jesienią zbierali plony, eksploatację prowadzono głównie w zimie. Prawdopodobnie przy poszukiwaniu i nadzorowaniu prac zatrudniano również wykwalifikowanych bursztyniarzy z Gdańska. Możemy o tym wnioskować na podstawie faktu, że bursztyniarze z Gdańska byli czasami sprowadzani w celu wydobycia i poszukiwania bursztynu w inne rejony Pomorza. Wspomina o tym m.in. Hass (1930), który opisując eksploatację bursztynu we wsi Dretyń (okręg Miastko) dodaje, że fachowcy z Gdańska bardzo dobrze sprawdzili się w powierzonym im zadaniu. Plejstoceńskie złoża bursztynu były eksploatowane w XIX wieku również w Bąkowie, na Bursztynowej Górze i w pobliskim Lublewie (Braun 1802; Berendt 1866, 1871; Zaddach 1869; Wolff 1903 a). Nagromadzenia bursztynu, eksploatowane w czasach historycznych w rejonie Bąkowa, na Bursztynowej Górze i w jej pobliskich okolicach były związane z transportem bursztynonośnych paleogeńskich osadów deltowych w postaci kier (porwaków) glacjalnych, w rejonie Lublewa powstały natomiast najprawdopodobniej złoża rozsypiskowe związane z marginalną częścią lodowca (Małka 2012). W drugiej połowie XIX wieku w okolicach Lublewa bardzo intensywnie parano się eksploatacją bursztynu, o czym dowiadujemy się z pracy Zaddacha z 1869 r. oraz analizując mapy geologiczne wydane w końcu XIX wieku. Dawne materiały kartograficzne wskazują na to, że wydobycie w rejonie Lublewa prowadzono przez wiele lat. W okresie między rokiem 1869 a rokiem 1871 istniała tam kopalnia bursztynu (Bernstein Grube). Kopalnia bursztynu w Lublewie prawdopodobnie była czynna w szerszym przedziale czasowym. Na arkuszu Gdańsk (Danzig) mapy topograficznej w skali 1:100 000 (Karte des Deutschen Reiches 1893) opublikowanej około 1883 1893 roku kopalnię bursztynu w rejonie Lublewa zaznaczono sygnaturą i podpisano (Bernstein Gr.). Nie wiemy jednak, czy w tym czasie kopalnia bursztynu nadal działała, ponieważ wspomnianą mapę zredagowano na podstawie już istniejących arkuszy, które powstawały w latach 60. XIX wieku (Konias 2010). Nie można wykluczyć, że intensywna eksploatacja prowadzona w okolicach Lublewa w II połowie XIX w. była zaczątkiem szerszego zainteresowania tym rejonem i przyczyniła się w kolejnych latach do odkrycia złóż bursztynu na Bursztynowej Górze, położonej w okolicach Bąkowa. Górnicza eksploatacja złóż bursztynu na Bursztynowej Górze była prowadzona prawdopodobnie już po wyeksploatowaniu złoża bursztynu w Lubiewie. Pod koniec XIX wieku w roku 1897 w ramach prac kartograficznych przeprowadzono tam badania geologiczne, które pozwoliły określić zasięg i charakter osadów. Bursztyn występował w osadach paleogeńskich. Obecnie wiemy, że były to kry glacjalne (porwaki) osadów górnoeoceńskich w obrębie utworów czwartorzędowych. Wówczas nie potrafiono ustalić poprawnie genezy tych utworów. W objaśnieniach do mapy geologicznej arkusz Pruszcz Gdański z 1903 r. (Wolff 1903 a, b) znajdujemy opisy paleogeńskich osadów bursztynonośnych, tzw. niebieskiej ziemi (fig. 1) na Bursztynowej Górze. Były to szarozielone piaski drobnoziarniste i piaski mułkowate z glaukonitem i muskowitem oraz pojedynczymi fosforytami, w których znajdowano różne frakcje bursztynu. Precyzyjnie, jak na owe czasy, określony jest wiek tych osadów na dolny oligocen. Górniczą eksploatację złóż bursztynu w tym rejonie prowadzono głównie sposobem odkrywkowym, budowano również prymitywne kopalnie podziemne. W celu wydobycia bursztynu kopano szurfy, drążono szybiki, stawiano dochodzące nawet do około 25 m głębokości oszalowane kopalnie wieloszybikowe. Analiza rzeźby powierzchni ziemi okolic Bursztynowej Góry wskazuje również na budowę licznych sztolni i wyrobisk korytarzowych na północnym stoku wzniesienia (L. Jurys, inf. ustna). Większość wyrobisk, które powstały w wyniku eksploatacji bursztynu na Bursztynowej Górze ma średnice rzędu 10 20 m. Eksploatacja na Bursztynowej Górze mogła być prowadzona do głębokości około 20 25 m, jednak ze względu na właściwości fizyczne utworów, z których sukcynit był wydobywany, ściany kopalni stopniowo uległy osypaniu. Najgłębsze zachowane wyrobisko na Bursztynowej Górze ma 15 m głębokości i 40 m średnicy (fig. 3). Na południe od Gdańska paleogeńskie osady bursztynonośne występowały również w okolicach Goszczyna, Kłodawy, Łęgowa oraz miejscowości Różyny i Kleszczewko. W Różynach długo była czynna kopalnia, której głębokość dochodziła do 12 m. W Łęgowie kopalnia bursztynu miała co najmniej 4 m głębokości (Wolff 1903 b).
Eksploatacja bursztynu w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku 53 Fig. 3 Największe wyrobisko po eksploatacji bursztynu na Bursztynowej Górze, w okolicach Bąkowa. The largest postmining pit at the Amber Mount near Bąkowo. Odkryte złoża w rejonie Gdańska były regularnie i intensywnie eksploatowane. Z wydobycia bursztynu rezygnowano dopiero po wyczerpaniu złoża, albo gdy bryłki pozyskiwanego bursztynu były zbyt małe, aby mogło to ekonomicznie uzasadniać dalsze prace wydobywcze. Artykuły dawnych geologów dokumentują więc złoża plejstocenskie, które obecnie są już wyczerpane. Prawdopodobnie najdłużej było eksploatowane plejstoceńskie złoże w Brętowie, obecnie dzielnicy Gdańska, gdzie prowadzono wydobycie w trzech kopalniach aż do 1940 roku (Zalewska 1971, 1974). Złoża holoceńskie były eksploatowane w nadmorskiej części delty Wisły w drugiej połowie XIX wieku w okolicach Wisłoujścia 11, a także w Brzeźnie i Stegnie (Braun 1802; Berendt 1871; Klebs 1883). Bursztyn w okolicach Brzeźna wydobywano na początku XIX w. (Braun 1802). Złoża holoceńskie w rejonie Wisłoujścia intensywnie eksploatowano około roku 1871. W nadmorskiej części delty Wisły wybudowano wówczas trzy kopalnie bursztynu (Berendt 1871). W roku 1868 intensywna eksploatacja złóż holoceńskich była prowadzona również w okolicach Stegny przez firmę Stantien & Becker. Dokładne opisy metod eksploatacji bursztynu w tym rejonie podaje 11 Złoże bursztynu w rejonie Wisłoujścia było znane i eksploatowane już w XVIII w (F.S Bock 1767). Zdaniem Zalewskiej (1971) złoże było permanentnie wydobywane od neolitu. Zaddach (1869) i Klebs (1883). Bursztyn w Stegnie wydobywano w lesie sosnowym, około 1 km od brzegu morza, z głębokości 5 m. Ściany wykopu o szerokości 4 m wzmacniano drewnianą obudową. Złoże bursztynu było wyraźnie wydłużone w ogólnym kierunku W-E, równoległe do brzegu morskiego, miało ok. 20 cm miąższości i 10 m szerokości. Na głębokości 3 m natrafiono na wodę, którą usuwano przy pomocy dwóch dużych drewnianych łopat. Bursztyn wydobywano spod wody, przy czym poziom wody utrzymywano na rzędnej 0,3 0,6 m ponad dnem kopalni. Ze względu na mały ciężar właściwy w zawiesinie piasku i mułu bursztyn opadał wolniej. Na skutek fizycznego oddzielania się sukcynitu od skały płonnej możliwa była jego eksploatacja. W tym celu bursztyniarze stosowali specjalne siatki zwane kaszorkami (Käscher) 12, którymi wyławiali tzw. śmieć bursztynowy (Bernsteinmüll), zawierający oprócz bursztynu detrytus i szczątki muszli małżów, głównie Cardium (Zaddach 1869). Taki sposób eksploatacji bursztynu był często spotykany na Pomorzu i być może stosowano go również przy eksploatacji złóż w rejonie Wisłoujścia. Na początku XX wieku natrafiono przypadkowo na duże ilości surowca bursztynowego podczas prac związanych z budową portu w Gdyni. W latach 1924 1934 podczas prac budowlanych i robót refulacyjnych pozyskano znaczne ilości bryłek bursztynu, dochodzących nieraz do paru kilogramów (Kosmowska-Ceranowicz 2004). Do systematycznej eksploatacji złóż holoceńskich w okolicach Gdańska powrócono w latach 70. ubiegłego wieku (Listkowski, Łazowski 1975). Wówczas zastosowano po raz pierwszy w celu wydobycia metodę hydrauliczną, która stanowi do dziś najbardziej efektywny sposób pozyskiwania bursztynu ze złóż. Obszar położony w Delcie Wisły został obecnie uznany za wysoce i umiarkowanie perspektywiczny, a w rejonie Gdańska są prowadzone prace poszukiwawczo-rozpoznawcze na gruntach będących własnością powiatu Miasta Gdańsk (Jurys i in. 2008; Nieć i in. 2010). Autorka chciałaby podziękować Pani Profesor Barbarze Kosmowskiej-Ceranowicz za pomoc w opracowaniu tego artykułu, a w szczególności za inspirację, konstruktywną krytykę i dociekliwość. 12 Kaszorki były używane głównie podczas pozyskiwania bursztynu z Bałtyku (cf. przypis 1) Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Oddział Geologii Morza ul. Kościerska 5 80-328 Gdańsk e-mail: anna.malka@pgi.gov.pl
54 literatura Andree K. 1937: Der Bernstein und seine Bedeutung in Naturund Geisteswissenschaft, Kunst und Kunstgewerbe, Technik, Industrie und Handel. 219. Gräfe und Unzer, Königsberg. Berendt G. 1865: Bericht an die Königl. Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg über die geognostischen Kartenaufnahmen des Jahres 1865 innerhalb der Provinz Preußen. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft 6. Beilage A, 6-12. Königsberg. Berendt G. 1866: Die Bernstein-Ablagerungen und ihre Gewinnung. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft 7: 107 130. Königsberg. Berendt G. 1871: Geologische Karte der Provinz Preußen. Sect. 12 Danzig. Maßstab1:100 000. Neumann, Berlin. Bock F. S. 1767: Versuch einer kurzen des Preußischen Bernsteins und einer neuen wahrscheinlichen Erklärung seines Ursprunges. Zeise und Hartung, Königsberg. Braun J.G. (red.) 1802: Über die Bernstein Gräbereien in Hinter- Pommern. Braun J.G, Berlin. Graniczny M., Kacprzak J., Urban H. 2006: Mapy geologiczne i opisy ziem polskich w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. Przegląd Geologiczny 54 (9). Graniczny M., Kacprzak J., Urban H., Wołkowicz S. 2007: Atlas Geologiczny Galicyi pierwsza seryjna edycja map geologicznych ziem polskich. Przegląd Geologiczny 55 (5). Hass U. 1930: Bernsteingräberei in Hinterpommern. W: Heimatkalender für Ostpommern auf das Jahr 1930. Tłum. polskie: Hass U.: Eksploatacja bursztynu na Pomorzu. W: Bursztynisko 33/2011, 36-37. Jankowska M. 1993: Okoliczności powstania i sposób opracowania pruskiej mapy topograficznej z I połowy XIX wieku w skali 1:25 000. Jankowski W. 1961: Niemiecka mapa w skali 1:25 000 na terenach polskich na wschód od Odry i Nysy. W: Przegląd Geodezyjny 32 (11), 417-422; (12), 458 462. Jentzsch A. [1879]: Geologische Karte der Provinz Preußen. Sect. 20. Dirschau. Maßstab1:100 000. Neumann. Berlin. Jentzsch A. 1887: Über den neuesten Stand der geologischen Kartierung Preußen. W: Schriften der Königlichen Physikalisch- Ökonomischen Gesellschaft 28, 17. Königsberg. Jurys L., Kramarska R., Oller M., Cylkowska H. 2008: O metodyce dokumentowania i eksploatacji holoceńskich złóż bursztynu w delcie Wisły. Górnictwo Odkrywkowe 2-3, 111-118. Karte des Deutschen Reiches, Blatt 70. Danzig 1893: R. Eisenschmidt, Verlags-Buchhandlung. Haupt-Vertrieb der Karten der Konigl. Landes-Aufnahme. Armee- und Marine- Haus. Berlin; URL: http://www.davidrumsey.com/ Kaunhowen F. 1913: Der Bernstein in Ostpreussen. W: Jahrbuch der Königlichen Preußischen Geologischen Landesanstalt 34 (2), 1-80, Berlin. Kaunhowen F. 1914: Bernstein. W: Die nutzbaren Mineralien. Bd 2. 445-455. Verlag Dammer &, Stuttgart. Kaiserling E., Kaiserling E. 2008: Bernstein aus dem privaten Nachlass von Richard Klebs (Königsberg). W: Exkursionsführer und Veröffentlichungen der deutschen Gesellschaft für Geowissenschaften (EDGG), Heft 236, Hannover. [Onlinefassung]; URL: http://de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/ 2559782#Leben_und_Werk Klebs R. 1883: Gewinnung und Verarbeitung des Bernsteins. 37. Hartungsche Buchdruckerei, Königsberg. Konias A. 2010: Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku. Słupsk. Kosmowska-Ceranowicz B. 1968: Polska kartografia geologiczna przed 1919 r. Katalog wystawy. Przedmowa A. Halicka. 73. Muzeum Ziemi PAN, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Kosmowska-Ceranowicz B. 1995: Bursztyn na mapach obejmujących Bursztynowe wybrzeże Bałtyku. W: P. Grabowski, J. Ostrowski (red.): Ziemie Dawnych Prus Wschodnich w Kartografii. XVI Ogólnopolska Konferencja Historyków Kartografii. 67-75. Olsztyn. Kosmowska-Ceranowicz B. 2003: Naturalne nagromadzenia bursztynu w województwie pomorskim na tle znalezisk i dawnych kopalni bursztynu w Polsce. AMBERIF 2003, 10. Sympozjum. Muzeum Ziemi / Konferencje naukowe / Streszczenia referatów 15, 6-13. Kosmowska-Ceranowicz B. 2004: Amber deposits in the Pomerania Province. Prace Muzeum Ziemi 47, 63-72. Kosmowska-Ceranowicz B., Pietrzak T. 1985: Z dziejów rozwoju wiedzy o znaleziskach bursztynu i ich prezentacji na mapach dawnych i współczesnych. Prace Muzeum Ziemi 37, 27-60. Kosmowska-Ceranowicz B. 2002: Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Bałtyku przez Kurpie do Karpat. 158. Biblioteka Kurpiowska im. Stacha Konwy. Łomża. Kramarska R., Kasiński J. R., Siwkow W. 2008: Bursztyn paleogeński in situ w Polsce i krajach ościennych Geologia, eksploatacja, perspektywy. Górnictwo Odkrywkowe 2-3, 97-110. Kuhn B. 1900: Geologische Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Maßstab 1:25 000. Blatt Zuckau. Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergaka-demie. Berlin. Kwiatkowska K. 1997: Bernstein in den Schriften der Königlichen Physikalisch-ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg (1860 1939). W: Metalla. Sonderheft 29-38. Listkowski W., Łazowski L. 1975: Wyniki badań złóż bursztynu w okolicach Gdańska. Przegląd Geologiczny 23 (8), 385-388. Lorek D.J. 2011: Potencjał informacyjny map topograficznych Urmesstischblätter z lat 1822 1833 z terenu Wielkopolski. Poznań. Łazowski L. 2007: Uwagi o ochronie i wykorzystaniu zasobów bursztynu. Przegląd Geologiczny 55 (8), 670-672. Małka A. 2010: Dawne kopalnie i metody eksploatacji złóż bursztynu bałtyckiego. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 439, 491-506. Małka A. 2012: Bursztyn w osadach późnoplejstoceńskich w rejonie Bursztynowej Góry. Bursztynisko 34, 11-14. Marzec M., Woźny E. 1972: Litologia i stratygrafia utworów trzeciorzędu okolic Jastrzębiej Góry koło Pucka. Przegląd Geologiczny 20 (12), 562-570. Nieć M., Jurys L., Kasiński J.R, Klich J., Kramarska R., Listkowski W., Łazowski L., Małka A., Mucha J., Sałaciński R., Saternus A., Urbański P., Zieliński K. 2010: Zasady poszukiwań i dokumentowania złóż bursztynu. Zalecenia metodyczne. Warszawa. Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I, Kosmowska-Ceranowicz B., Grabowska J., Odrzywolska-Bieńkowa E. 1985: Stratygrafia osadów bursztynonośnych okolic Chłapowa koło Pucka. Prace Muzeum Ziemi 37, 61-77.
Eksploatacja bursztynu w okolicach Gdańska w XIX i na początku XX wieku 55 Piwocki M., Olkowicz-Paprocka I. 1987: Litostratygrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszukiwań bursztynu w północnej Polsce. Biuletyn Instytutu Geologicznego 356, 7-28. Popiołek J. 2001: Badania najmłodszych utworów geologicznych Polski i poglądy na ich genezę przed rokiem 1875. Prace Muzeum Ziemi 46, 149-170. Popiołek J. 2004: Informacje o występowaniu bursztynu na ziemiach polskich w dawnej literaturze (XVI XIX wiek). Prace Muzeum Ziemi 47, 73-78. Quiring, H. 1955: Berendt, Gottlieb Michael. W: Neue Deutsche Biographie 2 (1955), 69 f. [Onlinefassung]; URL: http://www. deutsche-biographie.de/pnd117586641.html Runge W. 1868: Der Bernstein in Ostpreussen. 70. Charisius, Berlin. Ritzkowski S. 1999: Die Eidechse Nurcas succinea Boulenger der ehem. Königsberger Bernsteinsammlung. W: B. Kosmowska- Ceranowicz, H. Paner (red.): Investigations into amber. Proceedings of the International Interdisciplinary Symposium Baltic amber and other fossil resins, 997 Urbs Gyddanyzc 1997 Gdansk, 2 6 September 1997 Gdańsk. Gdańsk. Schiefferdecker, Möller, Andersch C., Elditt H., Tischler O. 1870: Bericht über die geognostischen Untersuchungen der Provinz Preußen dem Hohen Landtage der Provinz Preußen übereicht von der Königl. physikalisch-ökonomischen Gesellsaft zu Königsberg. Königsberg. Stackebrandt W. 2005: Can geological surveys have their own standards? Some personal remarks from inside the geological survey of Branderburg, Germany. W: S. Ostaficzuk (red.): The Current Role of Geological Mapping in Geoscientes. 45-50. Springer, Netherlands. Sylwestrzak U. 1976: Sprawozdanie z geologiczno-poszukiwawczych badań złóż bursztynu na terenie województwa słupskiego, gdańskiego i elbląskiego. CAG PIG PIB. Warszawa. Stanley S. 2002: Zasada uniformitaryzmu. W: Historia Ziemi. 3-6. Wydawnictwo Naukowe PWN. Urban H., Graniczny M. 2009 a: Podwaliny nowoczesnej geologii. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 433, 10-13. Urban H., Graniczny M. 2009 b: Dokonania polskich geologów w kraju i za granicą w okresie rozbiorów. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 433, 14-34. Wolff W. 1903 a: Geologische Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Maßstab 1:25 000. Blatt Praust. Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakadademie, Berlin. Wolff W. 1903 b: Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preußen und benachbarten Bundesstaaten. Blatt Praust. 5-6; 39. Koniglich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakadademie, Berlin. Wojtkiewicz J., Lipiński K. 1976: Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych w rejonie miejscowości Różyny, Kleszczewo, Warcz, Smęgorzyno, Lipce. CAG PIG PIB, Warszawa. Zaddach E.G. 1867: Das Tertiärgebirge Samlands. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft 8, 85-197. Königsberg. Zaddach E.G. 1869: Beobachtungen über das Vorkommendes Bernsteins und die Ausdehnung des Tertiärsgebirge in Westpreussen und Pommern. Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft 10, 1-82. Königsberg. Zalewska Z. 1971: Bursztyn bałtycki i jego złoża. Wszechświat 10, 261-265. Zalewska Z. 1974: Geneza i stratygrafia złóż bursztynu bałtyckiego. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 281, 139-173. Exploitation of raw amber from Quaternary accumulations in Gdańsk vicinity in the 19 th and at the beginning of 20 th century Summary In the 19 th and at the beginning of the 20 th century amber was extracted in the area of Gdańsk mainly from Pleistocene accumulations. The deposits were exploited within the boundaries of today s Gdańsk: Las Oliwski, Trzy Nurty, Bretowo also in the area of present-day Gdańsk quarters of Klukowo, Firoga, Bysewo and Kokoszki. Succinite was also extracted in today s Gdańsk County in the villages of Kleszczewko, Różyny, Łęgowo, Kłodawa, Goszczyno, Bielkowo, Lublewo, Kowale and also in Bąkowo at Amber Mount. Mining of Holocenic concentrations was limited to the coastal part of the Vistula delta. The region s amber deposits were mainly strip-mined, but there were also some primitive underground mines. To excavate the fossil resin, people would drill bore-holes, dig shafts and set up tubbed multi-shaft mines reaching up to 20 m in depth. Geological maps from that period provide lots of valuable information about mining for amber. In the period of time between 1865 1878 the Royal Society of Physics and Economics in Koenigsberg commissioned developing a geological map of Prussia in the scale of 1:100 000, where amber mines were marked. Information about mining for this mineral is to be found in the sheet of Danzig (Gdańsk) from 1871 and sheet of Dirschau (Tczew) developed between 1878 1879. On the remaining analysed map sheets of Weichsel Delta (the Vistula delta) and Elbing (Elbląg) also Weichsel Delta & Frische Nehrung (the Vistula delta & the Vistula spit) no amber mining sites were marked. Developing of geological maps was continued in the scale of 1:25 000 by the Prussian Geological Survey. The sheet of Praust (the Pruszcz Gdański) from 1903 provides information about the occurrence of amber in Palaeogene sediments and its extraction. No amber-bearing sediments and no amber mines were marked on the map sheets of Danzig (Gdańsk), Nickelswalde (Mikoszewo), Trutenau (Trutnowy), Weichselmuende (Wisłoujście), Prangenau (Pręgowo), Oliva (Oliwa), Zuckau (Żukowo), Quaschin (Chwaszczyno). Nineteenth-century geological maps have not been used in publications showing amber occurrence and former mines. They make a valuable source of information about amber mining not only on the Polish territory but also in Samland Peninsula. Translated by Adam Trubłajewicz