THE PRESENT STATE, POSSIBILITIES AND CONDITIONINGS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF INLAND FISHING IN POLAND

KRZYSZTOF KUPREN, KONRAD TURKOWSKI, ANNA HAKUĆ BŁAŻOWSKA, TOMASZ KAJETAN CZARKOWSKI dr inż. Krzysztof Kupren, dr hab. Konrad Turkowski, mgr Anna Hakuć Błażowska Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie dr Tomasz Kajetan Czarkowski Warmińsko Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie 3 8 STAN OBECNY ORAZ MOŻLIWOŚCI I UWARUNKOWANIA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO RYBACTWA ŚRÓDLĄDOWEGO W POLSCE Abstract THE PRESENT STATE, POSSIBILITIES AND CONDITIONINGS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF INLAND FISHING IN POLAND The character of inland fishing in Poland is changing. Numerous benefits of this economic sector are more frequently observed and used. In case of management in open water basins one may observe drawing away from the priority of obtaining protein and drawing close to recreation, maintenance of biodiversity and improvement of water quality. In case of pond fishing (carp production) as the main objective is perceived not only production of fish for consumption purposes, but also environmental functions performed by ponds. Observed changes of the most important objectives realized by fishing are dependent on many external conditionings (among others on the level of economic growth) and internal ones (among others hydrological, ecological and ichthyologic). Realization of strategic aim of fishing, which, in accordance with Polish Fishing Development Strategy, is sustainable development of areas dependent on fishing in the coming years will be enabled by Operational Programme Sustainable development of fishing sector and coastal areas 2007 2013. Jak wskazano w poprzednim podrozdziale, gospodarka rybacka może stanowić przykład działalności gospodarczej, w której długotrwałe korzyści ekonomiczne uwarunkowane są zrównoważonym gospodarowaniem zasobami stanowiącymi źródło tych korzyści. Wynika to z całkowitego i ścisłego uzależnienia efektów działalności gospodarczej od zachowania określonej wielkości pogłowia ryb, stanu środowiska, a także wielu korzyści zewnętrznych generowanych przez sektor rybacki. 1 1 A. Wołos, M. Leopold, Podstawowe wyróżniki gospodarki rybacko wędkarskiej w procesie ekorozwoju, w: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój, red. A. Wołos, Wyd. IRS, Olsztyn 2006, s. 21-27. 258

Zarówno rybacka gospodarka jeziorowa w przypadku terenów obfitujących w wody śródlądowe, 2 jak i rybacka gospodarka stawowa w przypadku terenów naturalnie pozbawionych tych zasobów, 3 mogą stanowić zasadniczy element warunkujący zrównoważony rozwój tych obszarów. POJĘCIE RYBACTWA Rybactwo jest pojęciem niezwykle obszernym może oznaczać miejsce, metodę połowu, najczęściej jednak dotyczy ryb i ich eksploatacji. 4 W jego zakres wchodzi rybactwo morskie, ograniczone najczęściej do rybołówstwa i rybactwo śródlądowe, które z kolei dzieli się na stawowe, jeziorowe i rzeczne. 5 Rybactwo stawowe (akwakultura) dotyczy sztucznie utworzonych zbiorników wodnych oraz gatunków ryb, których chów jest najbardziej efektywny. Rybactwo jeziorowe i rzeczne związane jest ze zbiornikami naturalnymi i obejmuje wiele czynności związanych z zagospodarowaniem i eksploatacją rybnych zasobów rzek i jezior. 6 W słownictwie unijnym 7 rybołówstwo śródlądowe oznacza połowy prowadzone w celach zarobkowych przy użyciu sprzętu pływającego służącego do połowu wyłącznie w wodach śródlądowych lub przy użyciu innych urządzeń stosowanych do połowów pod lodem. W rozumieniu dokumentów UE, akwakultura oznacza chów lub hodowlę organizmów wodnych za pomocą technik opracowanych w celu zwiększenia produkcji tych organizmów powyżej naturalnej zdolności środowiska; organizmy takie pozostają własnością osoby fizycznej lub prawnej w ciągu całego stadium hodowli lub chowu do odłowów włącznie. Według klasyfikacji FAO (Food and Agriculture Organization), na rybactwo śródlądowe składa się rybactwo komercyjne, rekreacyjne oraz specjalistyczne działy rybactwa związane z produkcją materiału zarybieniowego, sprzętu rybackiego i wędkarskiego, pasz, przetwórstwa ryb, transportu marketingu i turystyki. 8 2 Ibidem. 3 K. Turkowski, A. Lirski, A. Wołos, A. Daczka, Dopłaty wodnośrodowiskowe jako instrument wdrażania rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach stawowych, w: Ekologiczne aspekty rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 183-195. 4 L.G. Anderson, Necessary components of economic surplus in fisheries economics, Can. J. Fish. Aquat. Sci, 1980, No. 37, p. 858-870; L.G Kesteven, Fisheries research and fisheries legislations, Fisheries Research, 1996, No. 40, p. 207-211; M. Siponnen, The Finnish inland fisheries system, Biological Research Reports from the University of Jyvaskyla, 1999. 5 Rybactwo śródlądowe, red. J. Szczerbowski, Wyd. IRS, Olsztyn 1993. 6 Ibidem; Encyklopedia rybacko wędkarska, red. J. Szczerbowski, Wyd. IRS, Olsztyn 1998. 7 Rozporządzenie Rady (WE) NR 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rybackiego, Dz.Urz. UE L z dn. 15.08.2006. 8 K.T. O Grady, Review of island fisheries and aquaculture in the EIFAC area by subregion and subsector, FAO Fisheries Report 509, 1995 Suppl. 1. 259

RYBACTWO ŚRÓDLĄDOWE W POLSCE W Polsce rybactwo śródlądowe klasyfikowane jest jako działalność obejmująca chów i hodowlę oraz gospodarowanie na wodach śródlądowych. Ten tradycyjny podział znajduje odzwierciedlenie w przepisach prawnych dotyczących między innymi: rolnictwa, prawa własności wód i gruntów oraz przepisów podatkowych. Produkcja ryb słodkowodnych w Polsce od kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie. W roku 2007 wyniosła łącznie 51,4 tys. ton. Większość produkcji konsumpcyjnych ryb słodkowodnych pochodzi z chowu stawowego (karp i pstrąg), natomiast około 1/3 stanowią odłowy ryb z wód naturalnych (zawodowe połowy jeziorowe oraz wędkarskie). 9 Rybactwo śródlądowe na wodach otwartych Powierzchnia wód śródlądowych w Polsce (z wyłączeniem stawów) wynosi około 550 tys. ha, w tym około 300 tys. ha jezior, 139 tys. ha rzek i potoków, 55 tys. ha zbiorników zaporowych (o powierzchni powyżej 20 ha), 40 tys. ha zalewisk i starorzeczy. Z tej powierzchni około 480 tys. ha użytkowana jest rybacko. 10 Większość tej powierzchni stanowi własność publiczną. Zgodnie z przepisami polskiego prawa, połowu ryb w wodach powierzchniowych w celach zarobkowych lub rekreacyjnych, dokonywać mogą jedynie osoby i podmioty do tego uprawnione. 11 W 2005 roku, w celu wprowadzenia na rynek, wodach powierzchniowych odłowiono około 3,5 tys. ton ryb, a w 2006 roku 2,87 tys. ton.12 W połowach wystąpiły co najmniej 34 gatunki ryb. Spośród zarejestrowanych połowów, większość, bo około 60%, stanowiły gatunki charakterystyczne dla jezior silnie zeutrofizowanych, uważane za małocenne ryby karpiowate takie jak leszcz, płoć i krąp. Na cztery gatunki cenne: szczupaka, sielawę węgorza i sandacza, przypadło około 20% produkcji całkowitej. Zwiększony popyt na materiał zarybieniowy przyczynia się do zróżnicowania asortymentu i wzrostu produkcji ryb w gospodarstwach hodowlanych. Wraz z rosnącą eutrofizacją wód śródlądowych oraz w świetle wyników badań naukowych, zmienia się charakter śródlądowej działalności połowowej. Produkcja żywności staje się mniej istotna niż zarządzanie zasobami ryb dla celów rekreacyjnych. Znaczenie połowów rekreacyjnych w powierzchniowych wodach śródlądowych jest bardzo du- 9 J. Guziur, Rybactwo stawowe Polski, w: Technologia produkcji rybackiej a jakość karpia. Wpływ rodzaju technologii produkcji rybackiej i jakości środowiska wodnego na wybrane wskaźniki hodowlane i patomorfologiczne karpia konsumpcyjnego (Cyprinus Carpio L.), red. J. Szarak, K.A. Skibnicka, J. Guziur, Pracownia Wydawnicza Elset, Olsztyn 2008, s. 20-31; J. Seremak-Bulge, Rynek i spożycie ryb w 2008 roku w Polsce, w: Szkolenie producentów ryb, Wyd. PTR, Poznań 2009, s. 5-12. 10 M. Mickiewicz, A. Wołos, H. Draszkiewicz-Mioduszewska, Gospodarka rybacka w śródlądowych wodach płynących w roku 2005, cz. 1. Uprawnieni do rybactwa, obwody rybackie, połowy gospodarcze i zatrudnienie, Komunikaty Rybackie 2007, nr 1, s. 1-9. 11 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne, Dz.U. z 2005 roku nr 239, poz. 2019 z późn. zm. 12 M. Mickiewicz, A. Wołos, H. Draszkiewicz-Mioduszewska, Gospodarka..., op.cit.; M. Mickiewicz, A. Wołos, H. Draszkiewicz-Mioduszewska, Gospodarka rybacka w śródlądowych wodach płynących w roku 2006, cz. 1. Uprawnieni do rybactwa, obwody rybackie, połowy gospodarcze i zatrudnienie, Komunikaty Rybackie 2008, nr 1. 260

że. 13 Ilość wędkarzy w Polsce ocenia się na 1,5 mln osób. Rozwój usług związanych z wędkarstwem rekreacyjnym przyczynia się do wzrostu dochodów, tworzenia lub utrzymania miejsc pracy poprzez dywersyfikację działalności społeczno-gospodarczej, szczególnie w sektorze turystycznym. 14 Rybactwo stawowe Z ogólnej powierzchni ponad 70 tys. ha stawów w Polsce, eksploatowane jest około 50 tys. ha (około 70%). 15 Produkcję ryb prowadzi się w około 10 tys. gospodarstw o powierzchni ponad 1 ha, z czego tylko około 600 z nich zajmuje się chowem i hodowlą profesjonalnie. 16 W ich skład wchodzi około 400 gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha specjalizujących się w pełnotowarowym chowie karpia i ryb dodatkowych oraz około 200 wyspecjalizowanych gospodarstw pstrągowych. Wiele gospodarstw, szukając dodatkowych źródeł dochodu, dąży do dywersyfikacji działalności, prowadząc chów i hodowlę więcej niż jednego gatunku ryb (na przykład: lina, tołpygi białej i pstrej, amura, jesiotra). Wielkość rocznej produkcji uzależniona jest od wielu elementów. Z uwagi na charakter produkcji, najważniejszymi spośród nich są warunki środowiskowe (między innymi temperatura wody, jej jakość, wielkość i miesięczny rozkład opadów, ekspozycja słoneczna stawu). Poza tym nie mniej istotny jest koszt zakupu pasz, cena sprzedaży ryb, choroby ryb i wielkość strat powodowanych przez zwierzęta żywiące się rybami. 17 Polska jest największym producentem karpia w Unii Europejskiej. W 2007 roku wyprodukowano 15,4 ton karpia i był to kolejny rok, w którym obserwowano spadek podaży (w 2003 roku było to 19,5 tony). Praktycznie całość produkcji przeznaczona jest na rynek krajowy. 18 Karp hodowany jest głównie w ziemnych stawach rybnych, metodami ekstensywnymi, przy wykorzystaniu naturalnych możliwości produkcyjnych wód w stawach. Niezależnie od produkcji ryb, stawy rybne już od początku ich wykorzystywania pełniły szereg istotnych funkcji pozarybackich. Ziemne stawy karpiowe stanowią istotny i cenny element krajobrazu, przyczyniają się do poprawy jakości wód powierzchniowych, retencjonują wody powierzchniowe, tworzą liczne siedliska dla roślin i zwierząt z gatunków prawnie chronionych. 19 Drugim typem działalności hodowlanej, pod względem znaczenia, jest produkcja słodkowodnych ryb zimnolubnych, głównie pstrąga tęczowego. Zdecydowana większość gospodarstw pstrągowych zlokalizowana jest w północnej i południowej części Polski, to jest na terenach zasobnych w czyste i chłodne wody rzek i potoków. W przeciwieństwie do karpia, w chowie i hodowli ryb łososiowatych stosowane są intensywne metody, wykorzystujące nowoczesne pasze granulowane i środki techniczne, a produkcja przebiega zwykle w stawach betonowych. Obiekty hodowli pstrąga, w przeciwieństwie do stawów karpiowych, posiadają niewielki areał; gospodar- 13 A. Wołos, Społeczne, ekonomiczne i ekologiczne znaczenie wędkarstwa, w: Rybactwo, op.cit., s. 57-71; J. Guziur, Rybactwo..., op.cit. 14 A. Wołos, Społeczne..., op.cit. 15 J. Guziur, Rybactwo..., op.cit. 16 Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Warszawa 2002. 17 J. Guziur, Rybactwo..., op.cit. 18 J. Seremak-Bulge, Rynek..., op.cit. 19 J. Guziur, Rybactwo..., op.cit. 261

stwa o powierzchni 1 ha uważane są za duże. Ilość dostarczanego na przestrzeni ostatnich lat na rynek krajowy i zagraniczny pstrąga tęczowego, ciągle rośnie. Ocenia się, że w roku 2007 produkcja tego gatunku wyniosła około 17 tys. ton, przy około 13,5 tony w 2003 roku.20 Uwarunkowania rozwoju zrównoważonego rybactwa śródlądowego Poziom rozwoju gospodarczego danych obszarów pozostaje w wyraźnym związku ze strategicznymi celami rybactwa śródlądowego, jak również liczbą użytkowników zasobów rybackich (rysunek 1). Rysunek 1. Cykle rozwojowe rybactwa śródlądowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Turkowski, Rozwój zrównoważony a rybactwo śródlądowe, w: Rybactwo, op.cit., s. 9-19. W warunkach względnie niskiego poziomu rozwoju gospodarczego, zasadniczym celem rybactwa śródlądowego (gospodarowania na wodach otwartych) jest pozyskiwanie żywności poprzez odłów ryb, a podstawową formą rybactwo komercyjne (gospodarka towarowa). W miarę wzrostu zamożności społeczeństwa, wyraźnego znaczenia nabiera rekreacja, w tym rybactwo rekreacyjne (wędkarstwo). Dalszy społeczno-gospodarczy rozwój obszarów powoduje przesunięcie głównych celów strategicznych rybactwa na cele konserwatorskie, związane z zachowaniem bioróżnorodności nie tylko ryb, ale również wielu innych organizmów związanych ze środowiskiem wodnym. Ten ostatni model rybactwa śródlądowego występuje w najbardziej rozwiniętych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Kanada, czy niektóre kraje zachodnioeuropejskie. W Polsce, od momentu załamania się rybackiej gospodarki towarowej, co miało miejsce pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, obserwuje się wyraźny, choć już mniej gwałtowny spadek odłowów rybackich. Wśród użytkowni- 20 Ibidem; J. Seremak-Bulge, Rynek..., op.cit. 262

ków rybackich dominującym typem gospodarowania staje się gospodarka rybackowędkarska i wędkarska, a więc działalność ukierunkowana na rekreację. 21 Poziom rozwoju gospodarczego obszarów zależy do uwarunkowań zewnętrznych, które wspólnie z uwarunkowaniami wewnętrznymi (hydrologicznymi, ekologicznymi i ichtiologicznymi), oddziałują na podejmowane w rybactwie decyzje, cele operacyjne i strategiczne (rysunek 2). Rysunek 2. Podstawy decyzji strategicznych i operacyjnych w rybactwie śródlądowym Źródło: Ibidem. Celem strategicznym, realizowanym na poziomie gospodarstwa rybackiego, może być rozwój zrównoważony, który łączy takie cele jak: produkcja i odłów ryb, wędkarstwo i rekreacja, ochrona zasobów przyrody oraz utrzymanie określonej jakości wód. Podstawowe uwarunkowania zewnętrzne w rybactwie mają zasięg globalny, międzynarodowy i krajowy (rysunek 2) i są ze sobą ściśle powiązane (rysunek 3). Narzędziem realizacji określonej polityki rybackiej w Polsce jest Strategia rozwoju rybołówstwa, będąca częścią Narodowego Planu Rozwoju (rysunek 3). Realizowana w kraju polityka rybacka stanowi element Wspólnej Polityki Rybackiej (Common Fisheries Policy CFP), której cele kształtują się pod wpływem zmian zachodzących zarówno w wewnętrznych stosunkach w UE, jak i w skali globalnej. Podstawowym dokumentem o charakterze globalnym, który określa również ogólne ramy Wspólnej Polityki Rybackiej, jest Kodeks odpowiedzialnego rybołówstwa 22 (rysunek 3). 21 A. Wołos, Społeczne..., op.cit.; A. Wołos, S. Falkowski, Pojęcie kompleksowej gospodarki rybacko wędkarskiej, w: Rybactwo, op.cit., s. 27-37. 22 Kodeks Odpowiedzialnego Rybołówstwa, FAO, Rzym 1995. 263

Rysunek 3. Podstawowe uwarunkowania zewnętrzne rybactwa śródlądowego Źródło: Ibidem. Zawarte w Kodeksie... postanowienia ukierunkowane są na zapewnienie rozwoju i skutecznej ochrony żywych zasobów ekosystemów wodnych i ich różnorodności biologicznej. W uzasadnieniu potrzeby spisania go podkreślono, że gospodarowanie zasobami rybackimi, które dostarczają pożywienia, zatrudnienia i rekreacji są źródłem handlu i dobrobytu ekonomicznego dla ludzi na całym świecie obecnie i w przyszłości, powinno być prowadzone w sposób odpowiedzialny. Dotyczy to całości przedsięwzięć rybackich: połowów przetwórstwa i handlu rybą oraz innymi organizmami akwakultury, badań naukowych oraz innych zagadnień związanych z rybactwem i rybołówstwem. W Kodeksie... określone zostały międzynarodowe zasady i standardy odpowiedzialnych praktyk (tak zwane zasady odpowiedzialnego rybactwa) i choć ich stosowanie opiera się na zasadzie dobrowolności, w znacznej części odnoszą się one do postanowień regulacji międzynarodowych w tym Konwencji Narodów Zjednoczonych. Nie ulega wątpliwości, że pojęcie odpowiedzialnego rybactwa nawiązuje do ogólnej idei rozwoju zrównoważonego. Tak więc pojęcie zrównoważonego rozwoju, jako strategicznego celu w rybactwie, wynika zarówno z przedstawionych specyficznych uwarunkowań wewnętrznych, jak i zewnętrznych, kształtujących określoną politykę rybacką. Zrównoważone rybactwo śródlądowe to takie, które będzie dopuszczalne ekologiczne, wykonalne techniczne, uzasadnione ekonomiczne i akceptowane społecznie. 23 Jednoczesne spełnienie wymienionych warunków wymusza systemowy sposób ich ujmowania, a więc zarządzanie zasobami rybackimi, 23 FAO Technical guidelines for responsible fisheries. Inland fisheries, FAO, Rome 1997. 264

które będzie polegać na integracji czynników ekologicznych, ekonomicznych, instytucjonalnych i społecznych. Z uwagi na to, że rybactwo śródlądowe to system otwarty, w którym zasoby rybne pozostają pod wpływem wielu czynników pozostających poza rybactwem (na przykład rekreacja wodna i lądowa, przemysł i energetyka, rolnictwo), oraz ze względu na niewielkie możliwości (przede wszystkim prawne) oddziaływania rybactwa na planowanie i zagospodarowanie obszarów, na których zlokalizowane są cieki i zbiorniki wodne, skuteczność zrównoważonego rybactwa śródlądowego w dużej mierze zależy i zależeć będzie od integracji ze zrównoważoną gospodarką wodną. PROGRAM OPERACYJNY RYBY JAKO PODSTAWA REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU RYBOŁÓWSTWA 2007 2003 Cele Strategii Rozwoju Rybołówstwa 2007 2013 muszą być w pełni spójne z celami Wspólnej Polityki Rybackiej Unii Europejskiej. Osiągnięcie tych celów w praktyce możliwe będzie tylko przy wsparciu instrumentów strukturalnych jakich, jak Europejski Fundusz Rybacki 2007 2013. 24 Fundusz ten przyczyniać się będzie do wspierania zrównoważonego rozwoju obszarów rybackich na terytorium Wspólnoty poprzez zapewnienie wieloletniego współfinansowania, skoncentrowanego na odpowiednich priorytetach. Zgodnie ze Strategią, w warunkach polskich znaczenie rybactwa śródlądowego na najbliższe kilka lat wyznacza się przede wszystkim korzyściami płynącymi z tej działalności dla środowiska, biorąc pod uwagę takie kwestie jak: ochrona zasobów środowiska wodnego, jego bioróżnorodność, retencja wód, utrzymanie walorów krajobrazowych. Nie mniej ważne są korzyści społeczne takie, jak: miejsca pracy na terenach wiejskich, zatrudnienie kobiet, produkcja żywności i rozwój rekreacji. Podstawą realizacji polskiej Strategii Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007 2013 jest Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007-2013 (PO Ryby ). Zawarte w nim priorytety wynikają z analizy najistotniejszych potrzeb rybactwa śródlądowego i pozwalają na kontynuowanie rozwoju tego podsektora. Proces ten rozpoczęty został w pierwszych latach członkowstwa Polski w Unii (2004-2006), ale był za krótki, aby w pełni wykorzystać możliwości inwestycyjne. Ogólnym celem PO Ryby jest stworzenie konkurencyjnego, nowoczesnego i dynamicznego sektora rybackiego poprzez zrównoważoną eksploatację zasobów. Program Operacyjny na lata 2007-2008 w ramach kilku osi (oś priorytetowa I, II i III) daje możliwość skorzystania z pomocy finansowej umożliwiającej stabilny i długotrwały zrównoważony rozwój terenów zależnych od rybactwa śródlądowego. Literatura Anderson L.G., Necessary components of economic surplus in fisheries economics, Can. J. Fish. Aquat. Sci, 1980, No. 37. Encyklopedia rybacko wędkarska, red. J. Szczerbowski, Wyd. IRS, Olsztyn 1998. 24 Rozporządzenie Rady (WE) NR 1198/2006..., op.cit. 265

FAO Technical guidelines for responsible fisheries. Inland fisheries, FAO, Rome, 1997. Guziur J., Rybactwo stawowe Polski, w: Technologia produkcji rybackiej a jakość karpia. Wpływ rodzaju technologii produkcji rybackiej i jakości środowiska wodnego na wybrane wskaźniki hodowlane i patomorfologiczne karpia konsumpcyjnego (Cyprinus Carpio L.), red. J. Szarak, K.A. Skibnicka, J. Guziur, Pracownia Wydawnicza Elset, Olsztyn 2008. Kesteven L.G, Fisheries research and fisheries legislations, Fisheries Research, 1996, No. 40. Kodeks Odpowiedzialnego Rybołówstwa, FAO, Rzym, 1995. Mickiewicz M., Wołos A., Draszkiewicz-Mioduszewska H., Gospodarka rybacka w śródlądowych wodach płynących w roku 2005, cz. 1. Uprawnieni do rybactwa, obwody rybackie, połowy gospodarcze i zatrudnienie, Komunikaty Rybackie 2007, nr 1. Mickiewicz M., Wołos A., Draszkiewicz-Mioduszewska H., Gospodarka rybacka w śródlądowych wodach płynących w roku 2006. Cz. 1. Uprawnieni do rybactwa, obwody rybackie, połowy gospodarcze i zatrudnienie, Komunikaty Rybackie 2008, nr 1. O Grady K.T., Review of island fisheries and aquaculture in the EIFAC area by subregion and subsector, FAO Fisheries Report 509, 1995 Suppl. 1. Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Warszawa 2002. Rozporządzenie Rady (WE) NR 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rybackiego, Dz. Urz.UE L z dn.15.08.2006. Rybactwo śródlądowe, red. J. Szczerbowski, Wyd. IRS, Olsztyn 1993. Seremak-Bulge J., Rynek i spożycie ryb w 2008 roku w Polsce, w: Szkolenie producentów ryb, Wyd. PTR, Poznań 2009. Siponnen M., The Finnish inland fisheries system, Biological Research Reports from the University of Jyvaskyla, 1999. Turkowski K., Lirski A., Wołos A., Daczka A., Dopłaty wodnośrodowiskowe jako instrument wdrażania rozwoju zrównoważonego w gospodarstwach stawowych, w: Ekologiczne aspekty rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2007. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne, Dz.U. z 2005 roku nr 239, poz. 2019 z późn. zm. Wołos A., Falkowski S., Pojęcie kompleksowej gospodarki rybacko wędkarskiej, w: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój, red. A. Wołos, Wyd. IRS, Olsztyn 2006. Wołos A., Leopold M., Podstawowe wyróżniki gospodarki rybacko wędkarskiej w procesie ekorozwoju, w: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój, red. A. Wołos, Wyd. IRS, Olsztyn 2006. Wołos A., Społeczne, ekonomiczne i ekologiczne znaczenie wędkarstwa, w: Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój, red. A. Wołos, Wyd. IRS, Olsztyn 2006.