Człowiek a przyroda Książka2008.indb 1 2008-10-21 20:05:49
Książka2008.indb 2 2008-10-21 20:05:49
Człowiek a przyroda pod redakcją Jadwigi Michalczyk Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Kuratorium Oświaty w Lublinie Lublin 2008 Książka2008.indb 3 2008-10-21 20:05:49
KOMITET REDAKCYJNY Ewa Banaś, Jadwiga Koniuszewska, Marianna Król, Jadwiga Michalczyk, Krzysztof Tadewicz RECENZENT Prof. dr hab. Józef Wojtanowicz ILUSTRACJE rysunki Leszka Samcika, dyrektora Szkoły Podstawowej w Łubkach MAPY, WYKRESY Maria Juran PŁYTA CD Piotr Smalira, Krzysztof Tadewicz W PRACY WYKORZYSTANO materiały ze szkół uczestniczących w konkursie Kształtujemy tożsamość krajobrazu oraz fotografie Krzysztofa Tadewicza i Piotra Smaliry WYDANO DZIĘKI WSPÓŁFINANSOWANIU Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Kuratorium Oświaty w Lublinie ISBN 83-921450-5-4 Kuratorium Oświaty w Lublinie ul. 3 Maja 6, 20-950 Lublin tel. (48) 81 538 52 32 Drukarnia Tekst s.j., 20-344 Lublin, ul. Wspólna 19, tel. (48) 81 749 80 70 Książka2008.indb 4 2008-10-21 20:05:49
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Wprowadzenie Niekwestionowaną prawdą jest stwierdzenie, że dobra edukacja stanowi gwarancję lepszej przyszłości. Jest to prawda na miarę aksjomatu, wszechstronnie zweryfikowana przez dzieje rozwoju społeczeństw. Potwierdza się ona zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym, a jej respektowanie przynosi zawsze pozytywne efekty. Niestety, nie jest to prawda powszechnie zakorzeniona w świadomości ludzkiej, na miarę przekonania zaliczanego do kategorii mądrości życiowej. Dlatego ci, którzy swe życiowe zadania związali z edukacją, często niemało czasu i energii poświęcają temu, by przekonać społeczeństwo i władzę, że zawód nauczyciela należy do tych szczególnych profesji, które mają swój udział w kształtowaniu świata i poprzez kształcenie młodego pokolenia decydują o przyszłości społeczeństwa. W tym przekonywaniu bardziej wymowny niż słowa jest przykład dobrej pracy, ukazujący dogłębnie misję zawodu nauczycielskiego. Ten praktyczny trud warto podjąć, by w całej pełni ukazać głębię pracy pedagogicznej. Jest on podejmowany przez naszych pedagogów, którzy w realizacji swego posłannictwa widzą potrzebę przekraczania bariery obowiązku. Taka postawa nauczycieli jest szczególnie cenna dziś, kiedy społeczeństwo podlega transformacji, integracji i globalizacji, co w konsekwencji pociąga za sobą przeżywanie procesu tworzenia nowej świadomości oraz wymaga właściwego widzenia swojej tożsamości i intensywnej pracy nad jej kształtowaniem. Wszystko to jest wyzwaniem dla oświaty i nauczycieli. Wobec zachodzących procesów nauczyciel nie może pozostawać obojętny i ograniczać się jedynie do realizacji wytycznych i odgórnych nakazów, ale sam Książka2008.indb 5 2008-10-21 20:05:50
6 musi twórczo poszukiwać dróg wiodących do osiągnięcia celów edukacji, bo tylko tacy nauczyciele mogą mieć wpływ na kreowanie przyszłości. Nauczy ciele o tym wiedzą i robią wszystko, by ich poznawcza i twórcza aktywność połączona z osobistymi charyzmatami dawała uczniom to co najlepsze. W tym kontekście rodzi się zainteresowanie udziałem w konkursie Kształtujemy tożsamość krajobrazu. Konkurs Kształtujemy tożsamość krajobrazu jest naszym lubelskim przedsięwzięciem, które otrzymało miano lubelskiego eksperymentu edukacyjnego. Inicjatywa ta trwa już od pięciu lat i w miarę upływu czasu zyskuje nowych zwolenników. Oprócz samego konkursu, który inspiruje nauczycieli do innowacyjnych działań i nieodłącznie wiąże się z codziennym trudem edukacyjnym, staramy się pokazać efekty pracy. Są one dokumentowane w różnych publikacjach i na sympozjach naukowych. W cykl naszych publikacji: Kształtujemy tożsamość krajobrazu (2004), Człowiek a krajobraz (2005), Człowiek a środowisko (2006), Człowiek a przestrzeń (2007) wpisuje się tegoroczna praca Człowiek a przyroda. Mam nadzieję, że ta publikacja, podobnie jak poprzednie, spełni swoje zadanie i zgodnie z ideą konkursu wyrażoną słowami Karola Wojtyły: Człowiek nie może zagubić właściwego sobie miejsca wśród tego świata, który sam ukształtował, uwrażliwi jego uczestników na problemy wynikające z działalności człowieka w środowisku. Konkurs jest realizowany dzięki pracy wielu osób, które mają swój wkład w kształtowanie wspólnego dobra. Pragnę złożyć wszystkim serdeczne podziękowanie. Szczególnie dziękuję tym nauczycielom, którzy angażują się w realizację zadań konkursowych, ale równie gorąco dziękuję tym, którzy te działania inspirują i stwarzają warunki do urzeczywistnienia zakładanych celów. Wdzięczność wyrażam wszystkim, których nazwiska są zapisane na kartach tej książki lub w sercach realizatorów konkursu. Ogromnie cieszę się efektami wspólnych działań, które dokumentują, iż Kościół, szkoła, rodzina, nauka, władza, różne instytucje, prywatni właściciele oraz inni nasi darczyńcy chcą i potrafią zogniskować swe siły i działania na rzecz dobra człowieka. Życzę, by zainicjowane dzieło było kontynuowane i zachęcam, byśmy nadal mogli jednoczyć swe twórcze siły, na tym, co jest piękne, dobre, szlachetne i rzeczywiście służy rozwojowi człowieka. Lublin, 22 września 2008 r. Krzysztof Babisz Lubelski Kurator Oświaty Książka2008.indb 6 2008-10-21 20:05:50
Kończąc pięć lat wspólnej pracy nad urzeczywistnieniem idei konkursu Kształtujemy tożsamość krajobrazu wdzięczną myślą ogarniamy wszystkich, którzy włączyli się w realizację tego dzieła i uczynili go czymś niezbędnym w swoim i naszym życiu. Serdecznie dziękujemy Książka2008.indb 7 2008-10-21 20:05:50
Książka2008.indb 8 2008-10-21 20:05:50
Szanowni Państwo, Mamy zaszczyt obwieścić, że konkurs Kształtujemy tożsamość krajobrazu przebiegał pod życzliwym protektoratem wielu Osobistości a są wśród Nich Jego Eminencja Ksiądz Kardynał Zenon Grocholewski Prefekt Kongregacji Edukacji Katolickiej w Watykanie Jego Ekscelencja Ksiądz Arcybiskup Profesor Doktor Habilitowany Stanisław Wielgus Pan Profesor Doktor Habilitowany Jan Gliński, Prezes Polskiej Akademii Nauk Oddział w Lublinie Jego Magnifi cencja Ksiądz Profesor Doktor Habilitowany Stanisław Wilk, Rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Pan Profesor Doktor Habilitowany Seweryn Kukuła Dyrektor Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach Pan Profesor Doktor Habilitowany Stanisław Krasowicz Zastępca Dyrektora Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach Serdecznie dziękujemy za wspieranie nas Swoim Autorytetem i skierowane do nas Słowa Książka2008.indb 9 2008-10-21 20:05:50
Wdzięczną myślą ogarniamy wszystkich Darczyńców i Sponsorów ubogacających darem serca naszą pracę. Szczególne słowa podziękowania kierujemy do Zarządu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Dyrekcji Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach Pana Profesora Doktora Habilitowanego Stanisława Krasowicza Zastępcy Dyrektora Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach Pana Inżyniera Lucjana Kurowskiego, Właściciela Gospodarstwa Szkółkarskiego w Końskowoli Pana Tadeusza Wrześniaka Właściciela Huty Szkła w Hucie Dąbrowie Pana Tomasza Madonia Wiceprezesa Zarządu Spółki PHP Dąbrowa Sp. z o.o. Pana Jerzego Kędry Wójta Gminy Krzywda Serdecznie dziękujemy Organizatorzy i realizatorzy Konkursu Kształtujemy tożsamość krajobrazu Książka2008.indb 10 2008-10-21 20:05:50
CZĘŚĆ I Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu Kształtujemy tożsamość krajobrazu Książka2008.indb 11 2008-10-21 20:05:50
Książka2008.indb 12 2008-10-21 20:05:51
Książka2008.indb 13 2008-10-21 20:05:51
Książka2008.indb 14 2008-10-21 20:05:52
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Słowo Jego Ekscelencji Księdza Arcybiskupa Profesora Stanisława Wielgusa Człowiek a przyroda Nikt dziś nie wątpi, że człowiek w swoim cielesnym wymiarze jest częścią przyrody. Jest jednym z Bożych stworzeń powołanych do istnienia na ziemi, która jest ich wspólną ojczyzną. Niemniej jednak jest stworzeniem wyróżniającym się jakościowo spośród wszystkich innych. Tylko człowiek myśli, to znaczy tworzy pojęcia ogólne, buduje z nich sądy i wyciąga wnioski. Tylko człowiek przejawia wolność będącą władzą wyboru między różnymi dobrami, a także między dobrem a złem. Jako istota myśląca i wolna, jedynie człowiek mówi, jedynie on świadomie tworzy coraz to nowe dzieła, tworzy postęp cywilizacyjny, tworzy kulturę. Redukcjonistyczne teorie filozoficzne od lat starają się rozpowszechnić pogląd, że człowiek jest zwierzęciem i tylko zwierzęciem. Napisano na ten temat tysiące książek, wygłoszono niezliczoną ilość wykładów, wyprodukowano wiele filmów, aby w świadomość współczesnego człowieka wpoić fałszywe przekonanie, że człowiek jest tylko jednym ze zwierząt i niczym więcej. Tymczasem człowiek jest istotą jak pisali starożytni bytującą in horizonte, tzn. na przecięciu rzeczywistości materialnej oraz rzeczywistości duchowej. Tylko on należy do świata materii i świata ducha. Tylko on posiada w sobie ciało i nieśmiertelną duszę. Tylko on został wybrany do wiecznego życia. To nadzwyczajne duchowe powołanie nie przekreśla bynajmniej wagi ziemskiej, przyrodniczej rzeczywistości, w jakiej człowiek żyje. Nie przekreśla wymiaru jego ziemskiego, fizycznego życia. Na człowieku spoczywa ogromna odpowiedzialność za swoje życie, a także za całe pozostałe stworzenie, dla którego nie jest z Woli Bożej panem, lecz Książka2008.indb 15 2008-10-21 20:05:52
16 Część I. Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu opiekunem. I o to, jak spełnił swoje zadanie wobec przyrody, zostanie zapytany przed Bożym Sądem. Od osiemnastego wieku trwa odchodzenie zachodnich społeczeństw od religii. Wielu intelektualistom wydawało się, że religię i wartości, które ona ze sobą niesie, zastąpi nauka, że to ona rozwiąże wszystkie ludzkie problemy i odpowie na wszystkie ludzkie pytania. Tak się nie stało. Na najbardziej istotne pytania, jakie stawia sobie myślący człowiek nauka nie jest w stanie odpowiedzieć. Miał rację filozof Ludwig von Wittgenstein, który napisał kiedyś interesująco na ten temat: Wenn alle wissensschaftlichen Fragen geantwortet sind, sind unsere Lebensprobleme gar noch nicht beruehrt (Chociażby nauka rozwiązała wszystkie naukowe kwestie, to nawet nie dotknie egzystencjalnych problemów człowieka, nie odpowie na pytanie o sens życia ludzkiego, o to skąd jesteśmy, dokąd zmierzamy, jak być szczęśliwym, dlaczego dotyka nas zło). Nauka zatem to za mało dla duchowych potrzeb człowieka. Od XIX wieku zaczęto więc szukać rozwiązania w rozmaitych ideologiach, które miały ukazać człowiekowi sens i cel jego istnienia. Bezbożne ideologie odrzuciły Boga. Ogłosiły, że Bóg umarł. I doprowadziły ludzkość do niewiarygodnych tragedii. Spełniło się to, co pod koniec XIX wieku mówił do współczesnych mu intelektualistów Friedrich Nietzsche: Cóż to wołał Nietzsche zamordowaliście Boga w swojej świadomości i myślicie, że ujdzie wam to bezkarnie? Wiek dwudziesty potwierdził prorocze słowa Nietzschego. Zamordowanie Boga w świadomości i życiu narodów oraz zwrócenie się przez nie do bożków, jakimi miał być naród bądź proletariat, przyniosło straszliwe wojny, niewyobrażalne cierpienia i śmierć dziesiątków milionów niewinnych ludzi. Okrutne ideologie upadły. Liczne współczesne społeczeństwa zachodnie odeszły i od Boga, i od Hitlera, i od Marksa. Skupiły się na swoim materialnym, fizycznym wymiarze. Skupiły się na swoim ciele i jego fizjologicznych potrzebach. Dlatego programem na życie staje się w nich nieograniczona żadnymi przykazaniami wolność bez odpowiedzialności, dążenie do przyjemności oraz niekończąca się zabawa. Powstały więc tzw. społeczeństwa zabawy, gdzie liczy się tylko ciało i jego potrzeby. W związku z tym, budowany przez te społeczeństwa świat ma być przede wszystkim światem dla ludzi młodych, zdrowych, bogatych i pięknych. Nie ma w nim miejsca na starość, kalectwo, chorobę, biedę i śmierć. Ale za tą fasadą zjuwenalizowanego świata, myślącego tylko o mocnych przeżyciach i ustawicznej zabawie, kryje się bezsens i rozpacz. Postmodernizm, który jest filozofią tego świata, to rozpaczliwa, nihilistyczna wizja rzeczywistości. To filozofia, która głosząc relatywizm Książka2008.indb 16 2008-10-21 20:05:52
Część I. Do uczestników i realizatorów IV edycji konkursu 17 i konsumeryzm, w najmniejszym stopniu nie jest w stanie odpowiedzieć na odwieczne pytania, jakie sobie stawia myślący człowiek. Przeminął zachwyt nad możliwościami nauki i fascynacja ideologiami. Myślący człowiek nie da się otumanić na długo także przez antyintelektualny, irracjonalny w swojej istocie postmodernizm. Dlatego co jest niezwykle pocieszające na całym świecie odradzają się różne nurty religijne. Świat zaczyna pulsować religijnością. Ateizm odchodzi ze sceny. Człowiek znowu zwraca się do Boga, do którego należy i od którego czerpie wskazówki: jak żyć, by nie krzywdzić siebie i przyrody; jak żyć sensownie i twórczo; jak i gdzie szukać prawdziwego szczęścia, które nigdy nie przeminie. Należy to zauważyć i nie wahać się wrócić do Boga i do odwiecznych wartości, które On ustanowił. Lublin, wrzesień 2008 r. Abp prof. dr hab. Stanisław Wielgus Książka2008.indb 17 2008-10-21 20:05:52
Książka2008.indb 18 2008-10-21 20:05:52
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Słowo Jego Magnificencji Księdza Profesora Stanisława Wilka Rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Temat Człowiek a przyroda przywodzi nam na myśl odwieczne relacje zachodzące między człowiekiem a jego środowiskiem, przyrodą ożywioną i nieożywioną. Utrwalony w krajobrazie zapis tych relacji odsłania podłoże dylematów współczesnego świata, których przyczyną jest rozszerzający się zakres ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze. W miarę postępu cywilizacyjnego sama ingerencja odbywała się wprawdzie coraz bardziej świadomie, ale jej konsekwencje często były pomijane. Liczyły się przede wszystkim doraźne korzyści, zwłaszcza ekonomiczne. Refleksja nad skutkami przychodziła, gdy okazywały się one negatywne dla człowieka. Taki przedmiotowy stosunek do przyrody nie przeszedł do historii. Dziś też spotykamy nieodpowiedzialne działania, które wcześniej czy później pokażą swoje złe strony. Dobrze się stało, że ta właśnie problematyka zainteresowała szerokie kręgi nauczycieli i już od pięciu lat stanowi przedmiot działań skoncentrowanych wokół tematu Kształtujemy tożsamość krajobrazu. Cieszy fakt, że podjęto współpracę z przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych i że te środowiska we wspólnych poczynaniach próbują się zmierzyć z wyzwaniami edukacyjnymi trzeciego tysiąclecia. Podjęta tematyka stanowi ważny etap w poznaniu roli i miejsca człowieka w świecie. Potrzebne jest oddziaływanie edukacyjne i wychowawcze, by w dobie propagowania wolności człowieka, znał on jej granice i pamiętał, że wolności zawsze powinna towarzyszyć odpowiedzialność. Człowiek bowiem, jak pisze Ojciec św. Jana Paweł II, został powołany, aby uprawiać Książka2008.indb 19 2008-10-21 20:05:52
20 Część I. Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu ogród ziemi i strzec go, jest zatem w szczególny sposób odpowiedzialny za środowisko życia, to znaczy za rzeczywistość stworzoną, która z woli Boga ma służyć jego osobowej godności i jego życiu: odpowiedzialny nie tylko wobec obecnej epoki, ale i przyszłych pokoleń (EV 42). W rzeczywistości zdaje się często nie dostrzegać innych znaczeń swego naturalnego środowiska, jak tylko te, które służą celom doraźnego użycia i zużycia. Tymczasem Stwórca chciał, aby człowiek obcował z przyrodą jako jej rozumny i szlachetny pan i stróż, a nie jako bezwzględny eksploatator (RH 15). Patrząc na kształtowane przez konkurs wartości i postawy, oparte o fundament rzetelnej pracy, rodzi się przekonanie, że losy narodu i jego kultury przejdą w dobre ręce, gdy tak wychowane pokolenie o czułym i wrażliwym sumieniu ekologicznym przejmie odpowiedzialność za losy regionu, kraju, świata. Cieszę się, że dzieło prowadzone pod hasłem Kształtujemy tożsamość krajobrazu z roku na rok rozkwita i odsłania tajemnice interakcji między człowiekiem a przyrodą. Życzę wszystkim uczestnikom i pomysłodawcom konkursu, aby zapoczątkowana przez nich działalność przynosiła obfite i błogosławione owoce. Ks. prof. dr hab. Stanisław Wilk Rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Lublin, 29 września 2008 r. Książka2008.indb 20 2008-10-21 20:05:52
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Słowo Pana Profesora Jana Glińskiego Prezesa Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Lublinie Rozumienie otaczającego nas świata, poznanie jego struktury, dynamiki, zasad działania i mechanizmu funkcjonowania staje się palącą potrzebą i stanowi wyzwanie dla współczesnej nauki. Na ludziach nauki spoczywa obowiązek zarówno poznawania i odkrywania nowych faktów, jak i upowszechnienie wiedzy, by stała się wytyczną postępowania człowieka. Problem jednak jest głębszy, bowiem dla gatunku homo sapiens ważne jest by jeszcze chcieć. Wiedzą o tym ci, którzy w trosce o bezpieczeństwo ekologiczne człowieka i świata, poprzez żmudne badania i wieloletnie poszukiwania doprowadzili do stworzenia i upowszechnienia koncepcji zrównoważonego rozwoju znanej w świecie pod nazwą sustainable development. Znajomość tej koncepcji nie gwarantuje jej aplikacji. Jej urzeczywistnienie wymaga ukształtowania woli człowieka, co stawia przed nami nowe zadania. Zadania te dotyczą każdego człowieka nas wszystkich, bo wszyscy żyjemy w środowisku, które nieustannie tworzymy, ale też nieustannie eksploatujemy. Chcąc czynić to racjonalnie, trzeba wciąż poznawać świat, upowszechniać to co poznane i odpowiednio wychować człowieka. Tego nie da się zrobić bez udziału oświaty, która odkrycia naukowe przekłada na zadania edukacyjne i otwiera wolę człowieka na poznawanie i stosowanie wiedzy w praktyce. Opory występujące przy wdrażaniu zrównoważonego rozwoju doskonale unaoczniają problem i świadczą o tym, że nauka bez powiązania z edukacją traci swe aplikacyjne walory. Natomiast we wspólnym działaniu nauki z oświatą można zrobić więcej i lepiej. Zarysowują się wówczas in- Książka2008.indb 21 2008-10-21 20:05:52
22 Część I. Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu dywidualne zadania i choć są one różne, to jednak nieizolowane, ale wzajemnie się dopełniające, i ukierunkowujące efekty pracy na wspólnym celu. Cel ten w ujęciu perspektywicznym koncentruje się na horyzoncie rozwoju człowieka i świata. Wiadomo przy tym, że rozwój świata zależy od tego jakim jest człowiek. Tym bardziej potrzebne jest zachowanie niepisanego przymierza nauki z oświatą, by nie tylko słowa uczonych były przekazywane, ale by człowiek był otwarty na płynącą od strony nauki prawdę był do tego przygotowany i wychowany. W takie działania wpisuje się lubelska oświata poprzez konkurs Kształtujemy tożsamość krajobrazu, który od pięciu lat, przy niestrudzonym zaangażowaniu wielu osób, inspiruje szerokie kręgi do pracy na rzecz kształtowania właściwych relacji między człowiekiem a krajobrazem, środowiskiem, przestrzenią, przyrodą. Przy tym ujawnia się mrówcza wprost praca tych, którym na sercu leży troska o dobro człowieka i piękno przyrody. Z wielką radością powitać należy temat tegorocznej refleksji, której treść osnuta jest wokół relacji człowieka z przyrodą. Powszechność tych relacji sprawia, że często zacierają się w naszej świadomości żywotne problemy, które sygnalizuje teoria zrównoważonego rozwoju. Dlatego dobrze się stało, że instytucja, która zajmuje się edukacją w kręgu swoich zainteresowań postawiła zadanie unaocznienia relacji między człowiekiem a przyrodą i poprzez realizatorów konkursu chce upowszechnić kwestie tak istotne dla funkcjonowania świata. Pojawia się to w okresie, kiedy nie tylko kasandryczne głosy specjalistów donoszą o zagrożeniu, ale w sytuacji kiedy sama przyroda coraz wyraźniej sygnalizuje skutki nadmiernego eksploatowania jej przez człowieka. Problem staje się zatem coraz bardziej naglący, by zachęcić człowieka do podmiotowego traktowania przyrody. Cieszę się, że kolejny raz kierując uwagę na problemy jakości krajobrazu Lubelszczyzny, znajduję asumpt do wspólnych działań na rzecz naszego krajobrazu i środowiska, a tym samym człowieka i przyrody. Życzę, by te cenne inicjatywy obficie owocowały i znalazły należne uznanie. Lublin, 15 września 2008 Prof. dr hab. Jan Gliński, czł. rzecz. PAN Prezes Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Lublinie Książka2008.indb 22 2008-10-21 20:05:52
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Słowo Pana Profesora Seweryna Kukuły Dyrektora Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach Szanowni Państwo! Młodzi Przyjaciele! Środowisko przyrodnicze stanowi określony potencjał, który w części jest wykorzystywany w procesach produkcji rolniczej. Na obszarach wiejskich rolnictwo realizuje funkcje produkcyjne, wytwarzając surowce żywnościowe oraz surowce dla przemysłu i energetyki. Tereny wiejskie pełnią również istotne, ze społecznego punktu widzenia, funkcje środowiskowe, polegające na ochronie i odtwarzaniu ekosystemów, a także na utrzymaniu i rozwoju biologicznej różnorodności oraz zachowaniu krajobrazu wiejskiego. Są więc obszarami, na których kształtują się relacje człowiek-przyroda. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach od lat propaguje i wspiera wszelkie działania przyjazne dla środowiska przyrodniczego, a jednocześnie bezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt, gwarantujące zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego. Realizacja tego celu wymaga stałego podnoszenia świadomości ekologicznej całego społeczeństwa. Proces ten powinien rozpoczynać się już od początku edukacji szkolnej młodego pokolenia. Nauczanie jak chronić walory środowiska przyrodniczego i kształtować krajobraz, a jednocześnie produkować żywność, jest swoistą formą pracy od podstaw i ważnym wyzwaniem społecznym. Z ogromnym uznaniem środowisko IUNG PIB w Puławach patrzy na działalność Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II i Lubel- Książka2008.indb 23 2008-10-21 20:05:52
24 Część I. Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu skiego Kuratorium Oświaty związaną z realizacją kolejnych edycji konkursu Kształtujemy tożsamość krajobrazu. Uważam, że inicjatywa ta jest niezwykle cenna i zasługuje na wsparcie, którego Instytut na miarę swych możliwości od kilku lat udziela. Jednocześnie dostrzegam w szerokiej gamie działań konkursowych szereg elementów zbieżnych z ideami popularyzowanymi przez nasz Instytut wśród producentów rolnych i doradców. Niektórzy z uczniów, uczestników konkursu, będą zapewne w przyszłości także pracowali w rolnictwie lub na jego rzecz. Gratuluję inicjatorom i realizatorom konkursu dotychczasowych efektów. Uważam, że stanowią one potężny kapitał, który w przyszłości będzie się uwidaczniał w postawach i zachowaniach ludzi. Dostrzegam w nauczycielach i uczniach ważnego partnera w realizacji idei zrównoważonego rozwoju, propagowanych w ramach działalności statutowej IUNG PIB i programu wieloletniego, służącego wspieraniu decyzji na różnych poziomach zarządzania rozwojem obszarów wiejskich. Życzę, aby podjęte i realizowane z dużym zaangażowaniem, nacechowane entuzjazmem działania, zmierzające do racjonalnego kształtowania krajobrazu, ukazania jego walorów oraz właściwych relacji pomiędzy człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym, przybierały coraz szersze rozmiary. Uważam bowiem, że w sposób istotny przyczyniają się one do kształtowania wizerunku Lubelszczyzny oraz poprawy jakości życia mieszkańców tego niezwykle ciekawego i różnorodnego pod względem przyrodniczym i kulturowym regionu. Myślę ponadto, że konkurs ten jest spełnieniem marzeń księżnej Izabeli Czartoryskiej, która wiele lat temu uczyła szacunku dla piękna przyrody ojczystej i tradycji narodowych. W moim przekonaniu są to działania integralnie powiązane, a jednocześnie sprzyjające kształtowaniu postaw obywatelskich i zachowań ludzkich w przyszłości. Życzę organizatorom i uczestnikom konkursu wiele satysfakcji z realizacji trudnych, ale niezwykle potrzebnych nam wszystkim działań, które są swoistą misją i formą służby dla społeczeństwa. Uważam, że udział w konkursie, niezależnie od zajętego miejsca, jest już dużym sukcesem. Łączę serdeczne pozdrowienia Puławy, wrzesień 2008 r. Prof. dr hab. Seweryn Kukuła Dyrektor IUNG PIB w Puławach Książka2008.indb 24 2008-10-21 20:05:52
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Słowo Pani Profesor Marii Z. Pulinowej z Uniwersytetu Śląskiego Traktat o szkolnym ogrodzie Chcę napisać traktat o szkolnym ogrodzie; o przestrzeni przynależnej do terenu szkoły, zwykle ograniczonej z czterech stron jakimś płotem ale nie zadaszonej, czyli od góry otwartej na chmury, niebo z gwiazdami, księżycem i słońcem; przestrzeni, która poprzez to odsłonięcie szeroko otwiera ramiona na KOSMOS. Założenie i uprawianie ogrodu przez wspólnotę szkolną daje niepowtarzalną szansę bezpośredniego zbliżenia do rytmów przyrody. Przez szyby mieszkania, samochodu czy okna sali szkolnej, nie dostrzeże się całorocznych przemian fenologicznych; nie czyni się nad tą kwestią refleksji. Tu w zasięgu ręki, za progiem na powietrzu, dzięki prostym, trwającym dłużej obserwacjom, choćby jednej rośliny; choćby jednego gatunku ptaków, łatwo zbudować w wyobraźni ucznia model zróżnicowanej dostawy energii słonecznej w ciągu roku do tego miejsca geograficznego na Ziemi, gdzie znajduje się nasz ogród. W tym wertykalnym otwarciu na świat od poziomu gleby do nieskończoności kopuły niebieskiej, uczeń może bezpośrednio obserwować różnego rodzaju relacje pomiędzy światem organicznym, a światem określanym tradycyjnie martwą naturą. Uczeń może opisywać te relacje na różne sposoby według przyjętych wcześniej założeń, oswajając się ze ścieżką metodologiczną na jego miarę. Nie można tu też pominąć drugiej kategorii relacji: ucznia i nauczyciela z żywą, doświadczaną osobiście przyrodą. Stwarza to okazję nie tylko do wzrastania w wiedzy, ale i w mądrości, poprzez nabywanie doświadcze- Książka2008.indb 25 2008-10-21 20:05:52
26 Część I. Do uczestników i realizatorów V edycji konkursu nia o wartościach, jakie niesie ze sobą przebywanie wśród traw, kwiatów, krzewów, drzew i skał świadomie wykreowanych przez zespoły klasowe według wcześniej przyjętych koncepcji. W szkolnym ogrodzie uczeń może uczestniczyć w całym cyklicznym procesie życiowym rośliny, choćby najmniejszej od zasiewu ziarna, poprzez jego rozwój, do owocowania i obumarcia. Tu też naocznie może przekonać się o nieskończonej rozmaitości świata przyrody. W kształceniu z zakresu wielu przedmiotów, nie tylko przyrodoznawstwa, uczeń może zweryfikować i wzbogacić wiedzę teoretyczną zawartą w książkach, przez samodzielne uprawianie wybranego elementu w ogrodzie. Ta droga w sposób najpełniejszy pozwala mu konstruować własny, oryginalny system wzajemnie powiązanych wiadomości, w którym zachodzi sensowne połączenie teorii z praktyką. Ta ścieżka do wiedzy prowadzi od własnych doznań w zasadzie nieprzekazywalnych, do trwałego zapisu w pamięci. Zapis ten niewątpliwie ułatwia atmosfera zewnętrzna przytulne otoczenie ogrodu, stan pogody, szerszy kontekst koleżeński szkoły i inne. Jak wskazują kilkuletnie doświadczenia Nauczycieli lubelskich, warto podjąć trud stworzenia ogrodu szkolnego. Ta barwna, stale zmieniająca się przestrzeń kształtowana ręką ucznia, może stać się centralnym miejscem promieniującym dobrą energią nie tylko na wspólnotę szkolną, ale też na społeczność wsi, miasteczka czy miasta. A może warto Drogi Nauczycielu, po trudach prac wiosenno-letnich, w czas zapadania przyrody w sen zimowy, wraz z uczniami w ciepłej sali szkolnej napisać Wasz własny niepowtarzalny Traktat o Szkolnym Ogrodzie? Sosnowiec, 20 września 2008 r. Prof. dr hab. Maria Z. Pulinowa Uniwersytet Śląski Książka2008.indb 26 2008-10-21 20:05:53
CZĘŚĆ II Człowiek potrzebuje przyrody Książka2008.indb 27 2008-10-21 20:05:53
Książka2008.indb 28 2008-10-21 20:05:54
Człowiek a przyroda Lublin 2008 Zofi a J. Zdybicka USJK Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Jan Paweł II obrońca godności człowieka Wielkie dokonania Jana Pawła II ujawniły się ze szczególną wyrazistością w momencie, kiedy zakończył swoje życie i działania na ziemi. Opinia całego świata zgodnie ocenia Go jako Wielkiego i Świętego Papieża (subito santo!), sprawcę czynów niezwykłych, przekraczających wydawałoby się ludzkie możliwości. Był bogatą osobowością, wielkim umysłem i gorącym sercem, troskliwym duszpasterzem, niestrudzonym apostołem Jezusa Chrystusa, najwyższym autorytetem moralnym. Był duchowym przywódcą nie tylko Kościoła Katolickiego, ale i całej ludzkości ojcem całego świata, jak Go wielu określa. Swoją miłością i troskliwym działaniem obejmował wszystkich ludzi nie tylko wierzących i nie tylko katolików tych z pałaców i tych ze slamsów. Szedł na krańce świata, by każdemu okazać szacunek i miłość. Czynił wszystko, by każdy zrozumiał, że jest dzieckiem Miłującego Boga, że od Boga wyszedł i do Boga zmierza. Stąd wielka godność każdego człowieka. O ludzkiej godności przypominał na pielgrzymich spotkaniach w wielu krajach świata. Rozmawiał o uznaniu tej godności z królami, prezydentami, politykami, przemawiał w parlamentach i na forum organizacji międzynarodowych upominając się o prawa ludzkie dla wszystkich, o sprawiedliwość i godne warunki dla pokrzywdzonych, prześladowanych, ubogich. Odważnie krytykował ustroje polityczne, które nie liczą się z godnością osoby ludzkiej. Dokonanie szczególnie doniosłe, z którego wyrastają wszystkie inne i które stoją u podstaw wielkości tego Pontyfikatu, dotyczy dziedziny dla Książka2008.indb 29 2008-10-21 20:05:54
30 Część II. Człowiek potrzebuje przyrody chrześcijaństwa i dla każdego człowieka najważniejszej posługi myślenia prawdy o człowieku, o sensie życia i jego perspektywach oraz związanej z tym prawdy o Bogu i Jego relacji do człowieka. Jan Paweł II twierdził i w swej twórczości uzasadniał, że zdobycie pełnej prawdy o człowieku domaga się od każdego pewnego wysiłku, refleksji filozoficznej. Uważał, że każdy z natury jest filozofem, bo każdy myślący człowiek powinien postawić sobie podstawowe pytanie: kim jest, po co żyje, jakie ma perspektywy dokąd zmierza, czyli pytanie o sens swego życia. Prawda, którą człowiek przez filozoficzną refleksję może uzyskać jest zawsze niedoskonała. Toteż sam Bóg przyszedł człowiekowi w tej najważniejszej dziedzinie z pomocą. Człowiek może dopełnić swoją prawdę zdobytą własną refleksją czy prawdę rzetelnej filozofii tę, którą objawił mu Bóg, szczególnie przez Jezusa Chrystusa. Prawda może być przyjęta na mocy wiary, ale wiary rozumnej. Człowiek jest zawsze istotą rozumną. Dopiero prawda filozoficzna dopełniona prawdą Chrystusową wskazuje na pełnię godności człowieka i stanowi podstawę jego wolności, miłości osobistego i wspólnotowego działania, życia indywidualnego i społecznego. Jan Paweł II wprowadził nie tylko Kościół, ale i całą ludzkość na proste drogi prawdy i ukazał jej blask. Stało się to w czasach największych zawirowań wokół prawdy o człowieku i wyrastającego kryzysu współczesnej kultury. Będąc papieżem, stał się wielkim Apostołem Prawdy. Był jej Nauczycielem i Świadkiem. Mogło się to stać dzięki temu, że Pan Bóg obdarzył Jana Pawła II wielkim umysłem był filozofem twórczym myślicielem. Miał wielkie serce kochał całym sercem Boga jak określa Benedykt XVI był zjednoczony mistycznie z Chrystusem i kochał człowieka. Swoją miłością wyrażoną realnym działaniem i stosunkiem do każdego człowieka obejmował wszystkich ludzi. Był myślicielem i był mężem modlitwy mistykiem. Ostatecznie z tego źródła czerpał swoje niespożyte siły poznawania i miłowania. Prawda wyzwala... Przekonanie, że prawda jest dla człowieka wartością podstawową, decydującą o jego życiu osobistym i społecznym, o kształcie ludzkiej kultury, Jan Paweł II czerpał od samego Chrystusa, który swoją misję wyraził jednoznacznie: Ja na to się narodziłem i przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie (J 18,37). Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli (J 8,32). Książka2008.indb 30 2008-10-21 20:05:54
Jan Paweł II obrońca godności człowieka 31 Działania Jana Pawła II i te przed papiestwem, i te w okresie Pontyfikatu świadczą o tym, że jako filozof-kapłan, a następnie jako najwyższy pasterz całego Kościoła, swoją misję rozumiał jako ukazywanie pełnej prawdy o człowieku, a więc prawdy filozoficznej dopełnionej objawioną przez życie i naukę Jezusa Chrystusa oraz utwierdzanie braci w jej przyjęciu i ukazaniu, w jaki sposób kierować się w swoim życiu przyjętą rozumem i wiarą prawdą. Sytuacja kulturowa XX wieku domagała się sięgnięcia i ukazania prawdy o człowieku zdobywanej ludzkim rozumem, czyli prawdy filozoficznej. W filozofii bowiem dokonały się największe deformacje (błędy antropologiczne) powodujące dramatyczny rozdział między rozumem (filozofią) i wiarą chrześcijańską. W tej perspektywie, osiągnięcia Jana Pawła II, czyli zbudowanie na nowo intelektualnego mostu między rozumem (filozofią) i wiarą są nie do przecenienia dla każdego człowieka, Kościoła, ludzkiej kultury. Przekonanie o fundamentalnym znaczeniu prawdy, miłość do prawdy, troska o pełną prawdę o człowieku cechowała Karola Wojtyłę od młodości. Jako kierunek studiów i dociekań, którym poświęcił wiele lat życia, wybrał filozofię. Swoje filozoficzne dociekania skupił na tajemnicy człowieka. Miał mentalność myśliciela: skupiony, sięgający głębi doświadczeń ludzkich, analityczny, dociekliwy, koncentrujący się na sprawach istotnych. Równocześnie zdolny do syntezy, do wizji ogarniającej całość rzeczywistości ludzkiej i rzeczywistości świata. Znał tradycyjne systemy filozoficzne i nowe kierunki myśli. Zorientowany w tym, co dawne i w tym, co nowe, samodzielny w myśleniu, szedł własnymi drogami poznania człowieka. Chciał sam dotknąć tej tajemniczej rzeczywistości, jaką jest człowiek, dlatego uwzględniał doświadczenie samego człowieka. Sięgał do korzeni i z prawdy podstaw teoretycznych wyciągał wnioski praktyczne. Może dlatego jego rezultaty poznawcze były przekonujące, żywe, przyciągały świeżością i autentyzmem. Były przeżyte i realizowane w teorii i w praktyce życia. Jako filozof ks. Karol Wojtyła przede wszystkim interesował się moralnością człowieka. Był etykiem. Wielkość jego dokonań polega na tym, że dostrzegł i uznał, że nie można analizować działań ludzkich, ludzkiego życia moralnego, ludzkiej wolności, a przede wszystkim miłości w oderwaniu od prawdy o człowieku. Symptomatyczna jest korelatywność między Miłością i odpowiedzialnością (Lublin, 1960) studium etycznym a Osobą i czynem (Kraków, 1969) jego antropologią, filozofią osoby. Istotne jest to, że najważniejsze dzieło filozoficzne Osoba i czyn powstało w czasie Soboru Watykańskiego II i zrealizowane zostało po jego zakończeniu. Jest rzeczą znaną, że Kardynał Wojtyła był aktywnym uczestni- Książka2008.indb 31 2008-10-21 20:05:54
32 Część II. Człowiek potrzebuje przyrody kiem Soboru Watykańskiego II, współautorem Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym: Gaudium et spes, zawierającej wyraźnie profil personalistyczny. Jako uczestnik Soboru doświadczał, że nawet w Kościele potrzeba pogłębiania personalistycznej koncepcji człowieka, potrzeba metafi zyki osoby. Uważał, że zło współczesnej kultury leży bardziej w porządku metafizycznym niż moralnym. swoje wyniki intensyfikował, by bardziej zgłębić nienaruszoną tajemnicę osoby 1. Było to konieczne, bo tajemnica osoby w czasach nowożytnych, a zwłaszcza w XX wieku, została naruszona w samych korzeniach. Ks. Karol Wojtyła jako filozof, potem uczestnik Soboru i jako papież żył więc i działał w okresie dominacji błędnych wizji człowieka, z których wyrastały ideologie zła, niszczące człowieka nie tylko intelektualnie. Jan Paweł II wielokrotnie wskazywał na źródła i konsekwencje nowożytnych i współczesnych błędów antropologicznych. Były to przede wszystkim: rezygnacja z realizmu poznawczego, czyli z poznania realnie istniejącej rzeczywistości świata i człowieka na rzecz myślenia (cogito), które ostatecznie doprowadziło do tworzenia oderwanych od rzeczywistości wizji, mitów ideologii; oświeceniowe oderwanie rozumu od wiary, prowadziło do oderwania kultury europejskiej od korzeni chrześcijańskich, do ateizmu, sekularyzmu życia nastawionego na dobra tylko tego świata, życia jakby Boga nie było. Towarzyszy temu relatywizm poznawczy (nie ma prawd ogólnych, koniecznych) i relatywizm moralny (nie ma zasad moralnych ogólnie obowiązujących, nie ma praw natury). Wszystko to wyrażało się w kryzysie sensu życia ludzkiego, moralności i wiary. Toteż w ostatniej książce, będącej jakby testamentem papieża, Jan Paweł II stwierdza z głębokim bólem: Wszystko to skumulowało się w XX wieku czyniąc z Europy kontynent spustoszeń 2. Kultura, cywilizacja europejska obok niewątpliwych walorw (Jan Paweł II ogromnie cenił naukę i jej osiągnięcia techniczne) jest cywilizacją wielu błędów i nadużyć w stosunku do człowieka, który jest niszczony antyludzkimi ideologiami. Prosta linia prawdy (2 Tm 2,15) Jan Paweł II jako filozof miał głęboką znajomość wszystkich dominujących nurtów głoszących błędne wizje człowieka. Miał także świadomość ich za- 1 Por. G. Weigel, Świadek nadziei, Kraków 2000, s. 223. 2 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 125. Książka2008.indb 32 2008-10-21 20:05:54
Jan Paweł II obrońca godności człowieka 33 bójczych dla człowieka konsekwencji w moralności, w życiu społecznym i politycznym, w kulturze, którą określił jako kultura śmierci. W reakcji na istniejące błędy przybrał postawę pozytywną. Znał współczesne nurty, dobrze wiedział z jakich źródeł pochodzą. Niewiele dyskutował wprost. Błędom przeciwstawił prawdę o nienaruszonej tajemnicy osoby opartą na niepodważalnym źródle doświadczeniu samego człowieka. Rozjaśniał na nowo tajemnicę egzystencji ludzkiej, ukazywał konsekwencje prawdy o człowieku, o jego wolności, godności w najważniejszych dziedzinach życia ludzkiego miłości, wolności, a także w życiu politycznym i społecznym. Człowiek jest osobą, istotą rozumną i wolną, samodzielnym, dynamicznym podmiotem (ja) swojego działania. Jest kimś a nie czymś. Jako istota rozumna może poznać otaczający świat, a przede wszystkim może poznać siebie, doświadcza siebie jako sprawcę świadomych i wolnych czynów. Człowiek nie rodzi się gotowy. Ma pewne możności, które zrealizowane rozwijają go. Jedne są niezależne od niego (np. rośnie, rozwija się biologicznie), ale przede wszystkim ma rozum i wolę, dzięki którym może rozwijać się przez poznanie, miłość, twórczość w sposób wolny. Spełniając czyn, człowiek tworzy siebie, staje się bardziej kimś, jakimś, nadaje swemu życiu kierunek i niepowtarzalny kształt. Przez świadome i wolne decyzje (wybory), czyli przez życie moralne staje się dobrym lub złym człowiekiem. Czyń dobro, unikaj zła to podstawowe prawo moralne wpisane w naturę człowieka. Osoba ludzka posiada wolność. Człowiek stanowi o sobie, kieruje swoim życiem. Jego czyny zależą od jego ja on decyduje o ich zaistnieniu i ich treści. Nie jest to jednak wolność absolutna. Wolność ludzka zależna jest od prawdy o dobru. O prawdzie rozstrzyga sumienie odniesione do prawdy o świecie, o prawach moralnych, o danej osobie. Wolność osoby ludzkiej wiąże się z odpowiedzialnością za swoje czyny. Za to kim się przez nie staje, jest odpowiedzialny przed sobą, przed innymi, przed Bogiem. Osoba ludzka jest istotą społeczną. Człowiek rodzi się w społeczności, żyje i rozwija się w różnego rodzaju społecznościach: rodzinie, narodzie, państwie, Kościele. Człowiek więc żyje z innymi i dla innych. Bycie dla drugiego, czyli darowanie siebie innym i przyjęcie miłości innych jest sposobem istnienia człowieka. Najwyższym wyrazem ludzkiej wolności jest darowanie siebie innej osobie, czyli miłość i przyjęcie miłości innej osoby. Miłość jest najważniejszym działaniem moralnym, rozwija, spełnia człowieka i daje mu szczęście. Człowiek posiada wymiar transcendentny. Będąc otwarty na prawdę (poznaje), dobro (kocha), piękno (tworzy) jest otwarty na osoby ludzkie, Książka2008.indb 33 2008-10-21 20:05:54
34 Część II. Człowiek potrzebuje przyrody jest otwarty na Boga PEŁNIĘ PRAWDY, DOBRA, PIĘKNA. Człowiek został stworzony z miłości przez Boga który jest Miłością i będzie istniał wiecznie z Bogiem i dla Boga. Człowiek ma więc boskie przeznaczenie, pochodzi od Boga i przez prawdziwe dobro i piękne życie zmierza do Boga. Człowiek dzięki temu posiada wielką wartość i godność. To wyznacza mu miejsce w każdej społeczności: Osoba ludzka jest i powinna być zasadą, podmiotem i celem wszystkich instytucji społecznych 3. Człowiek posiada cel w sobie, wszystkie społeczności rodzina, naród, państwo, Kościół powinny służyć, pomagać człowiekowi w rozwoju do pełni człowieczeństwa. W swojej filozofii osoby Jan Paweł II sformułował dwie ważne kategorie: wartość personalistyczną działając z innymi osoba spełnia czyn i spełnia w nim siebie oraz normę personalistyczną człowieka-osobę trzeba zawsze afirmować dla niego samego bo on ma cel w sobie, a każda społeczność jest dla niego. Miłość jest właściwym odniesieniem do osoby. Chrystus właściwą odpowiedzią na pytanie o człowieka Filozoficzna prawda o człowieku, o osobie jest ogromnie ważna, fundamentalna, ale niepełna. Pełne zrozumienie człowieka dokonało się dzięki Objawieniu i wierze w Jezusa Chrystusa Boga Człowieka, Który jest Słowem o Bogu i o człowieku. Ostatecznym kluczem do zrozumienia tej wielkiej rzeczywistości jaką jest człowiek, jest Jezus Chrystus. On ukazuje właściwą godność, powołanie i ostateczne przeznaczenie osoby ludzkiej. Przyjęcie prawdy objawionej nie niszczy osobowej struktury człowieka. Człowiek ze swoją osobową strukturą wpisany jest w nadprzyrodzoność. Dlatego ostateczne powołanie człowieka jest w istocie jedno mianowicie Boskie. Dobra nowina Ewangelia jawi się jako największe proroctwo. Jest to proroctwo o człowieku. Poza Ewangelią człowiek pozostaje dramatycznym pytaniem bez odpowiedzi. Właściwą bowiem odpowiedzią na pytanie o człowieka jest Chrystus Redemptor hominis 4. Wartość, godność, największa głębia człowieka, ludzkich serc, ludzkich spraw ujawniają się w Chrystusie. W Chrystusie i przez Chrystusa człowiek odnajduje swoją właściwą wielkość, godność i wartość swego człowieczeństwa, 5 sensu swego bytowania. Jedynie przyjmując zaszczepie- 3 Jan Paweł II, Veritatis Splendor, 97. 4 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 118. 5 Jan Paweł II, Redemptor hominis, 10. Książka2008.indb 34 2008-10-21 20:05:54
Jan Paweł II obrońca godności człowieka 35 nie w Boskości Chrystusa, człowiek może się w pełni zrealizować. Odrzucając to zaszczepienie skazuje się w jakimś sensie na człowieczeństwo niepełne 6. Zwrot ku człowiekowi konsekwentny personalizm Opierając się na pełnej prawdzie o człowieku, Jan Paweł II dokonał nowej interpretacji aktualnych problemów indywidualnych i społecznych, świeckich i religijnych, a nade wszystko rozumienia kultury ludzkiej i jej priorytetów. Czynił to wszystko w duchu konsekwentnego personalizmu. Dokonał dzięki temu swoistego zwrotu ku człowiekowi. W Kościele uczynił to formułując w swej pierwszej encyklice Redemptor hominis stwierdzenia, że Człowiek jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła (Redemptor hominis, 4), bo dla nas ludzi i dla naszego zbawienia Bóg stał się człowiekiem. Szczegółowemu wyjaśnieniu tych spraw poświęcił encykliki teologiczne. W encyklikach społecznych Jan Paweł II podjął i zinterpretował w duchu chrześcijańskiego personalizmu aktualne problemy społeczne, gospodarcze, polityczne. W proponowanych rozwiązaniach zawsze wysuwa się na plan pierwszy troska o człowieka i jego prawidłowy rozwój. Konsekwentny personalizm pozwolił Janowi Pawłowi II wyjść w rozwiązaniach społeczno-politycznych poza indywidualizm z jego skrajnym liberalizmem oraz skrajny komunitaryzm. Jan Paweł II dokonał szczegółowej analizy i interpretacji najważniejszych społeczności małżeństwa i rodziny. Jego Miłość i odpowiedzialność (Lublin 1960) oraz Mężczyzną i niewiastą stworzył ich (Lublin 1981-93) to najwybitniejsze dzieła w dziejach naszej kultury, poświęcone miłości między mężczyzną i kobietą, szczególnie doniosłe w okresie groźnego zawirowania wokół spraw związanych z ludzką seksualnością. Ważnym dokonaniem Jana Pawła II jest personalistyczna interpretacja kultury. Człowiek osoba podmiot rozumny i twórczy jest istotnie związany z kulturą. Człowiek żyje twórczością i rozumem genus humanum arte et ratione vivit. Jan Paweł II wskazuje na konstytutywny związek kultury z samym człowiekiem. Człowiek jest podmiotem kultury, czyli tym, kto tworzy kulturę i jest jej przedmiotem i celem. Człowiek tworzy się, spełnia przez kulturę i w kulturze. Człowiek bytuje zawsze na sposób jakiejś kultury sobie właściwej, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właściwą dla nich więź, 6 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 103. Książka2008.indb 35 2008-10-21 20:05:54
36 Część II. Człowiek potrzebuje przyrody stanowiąc o międzyludzkim i społecznym charakterze bytowania. 7 Zwraca uwagę na znaczenie kultur narodowych. Ogromnie cenił i kochał kulturę narodu polskiego, dzięki której Polska pozostała wolna nawet w czasach politycznych niewoli. Pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury (...) jest wychowanie. W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem o to, ażeby bardziej był a nie tylko więcej miał (...) ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugim, ale także dla drugiego. Wychowanie czyli kultura posiada podstawowe znaczenie dla kształtowania stosunków międzyludzkich i społecznych 8. Jan Paweł II podkreślał prymat rodziny w całym dziele wychowania do prawdziwego człowieczeństwa. W rodzinie człowiek otrzymuje pierwsze i decydujące wyobrażenia związane z prawdą i dobrem. Uczy się, co zna- 7 Jan Paweł II, 1980, Przemówienie wygłoszone w siedzibie UNESCO, 6, [w:] Dokumenty nauki społecznej Kościoła, część 2, wyd. II, Rzym-Lublin, 1996. 8 Tamże, 11. Książka2008.indb 36 2008-10-21 20:05:54
Jan Paweł II obrońca godności człowieka 37 czy kochać i być kochanym, a więc co konkretnie znaczy być osobą 9. Rodzina stanowi podstawowe środowisko kultury życia, jest sanktuarium życia. Ważnym środowiskiem kulturotwórczym jest także naród, jako rodzina rodzin, będąca wspólnotą tych ludzi, których łączy przede wszystkim kultura. Inne społeczności powinny być kształtowane na wzór rodziny i gwarantować osobie ludzkiej prawidłowy rozwój. Na forum ONZ przypomniał o prawach narodu do istnienia i własnej kultury. Człowiek będąc istotą materialno-duchową, tworzy kulturę materialną cały świat rzeczy i narzędzi, które umożliwiają i ułatwiają jego życie na ziemi. Tworzy przede wszystkim kulturę duchową, realizując możliwości poznania prawdy, realizowania dobra i tworzenia piękna oraz realizuje miłość, a poprzez poznanie i miłość zmierza do Boga. Jan Paweł II wskazuje na podstawowe dziedziny kultury. Poznanie jako realizacja wartości prawdy, którą człowiek zdobywa poznając rzeczywistość tworzy wielką dziedzinę nauki (nauki szczegółowe, filozofia, teologia). Prawda jest wartością podstawową dla życia ludzkiego i ludzkiej kultury. Stanowi podstawę dla innych dziedzin. Człowiek jest sobą przez prawdę i staje się bardziej sobą przez coraz pełniejsze poznanie prawdy 10. Moralność stanowi działanie człowieka i dziedzinę kultury, której wartością jest dobro. Istotnym wymiarem kultury jest zdrowa moralność kultura moralna. Podejmowanie słusznych, zgodnych z dobrze ukształtowanym sumieniem decyzji i realizacja dobra doskonali człowieka w samej głębi jego bytowania i buduje społeczność. Przyszłość nie tylko poszczególnego człowieka podkreśla Jan Paweł II ale i przyszłość ludzkości zależy obecnie w większym stopniu niż kiedykolwiek od naszych wyborów moralnych indywidualnych i zbiorowych (zabijać czy nie zabijać dzieci nienarodzone, klonować czy nie?). Sztuka jest realizacją wartości piękna człowiek tworzy literaturę, muzykę, architekturę, malarstwo itp., w których wyraża swoje przeżycia duchowe i które kształtują człowieka przez piękne słowo, dźwięk, obraz, strukturę. Sztuka pełni doniosłą rolę w kształtowaniu człowieka uczy pięknie poznawać, miłować pięknie żyć. Jan Paweł II ukazał konstytutywny związek religii, szczególnie religii chrześcijańskiej z kulturą. Religia jest ogniskową kultury, nadając ostateczny sens ludzkiemu życiu, nadaje także sens całej ludzkiej kulturze. Ma ona pomóc człowiekowi w tworzeniu największego arcydzieła, jakim ma być on sam. 9 Jan Paweł II, Centesimus annus, 39. 10 Jan Paweł II, 1980, Przemówienie wygłoszone w siedzibie UNESCO, 17, [w:] Dokumenty nauki społecznej Kościoła, część 2, wyd. II, Rzym-Lublin, 1996. Książka2008.indb 37 2008-10-21 20:05:54
38 Część II. Człowiek potrzebuje przyrody Religia, szczególnie chrześcijaństwo, stanowi fundament całej kultury, dostarczając ostatecznej odpowiedzi na pytanie kim jest człowiek. Ażeby tworzyć kulturę, trzeba do końca i integralnie widzieć człowieka jako szczególną, samoistną wartość, jako podmiot związany z osobową Transcendencją (...) Trzeba tego człowieka po prostu miłować dlatego, że jest człowiekiem trzeba wymagać dla niego miłości ze względu na szczególną godność jaką posiada. Otóż ten zespół treści należy do samej istoty ewangelicznego orędzia Chrystusa i posłannictwa Kościoła 11. Jan Paweł II wskazuje na hierarchię wartości w kulturze: prymat osoby nad rzeczą, ducha nad materią, moralności nad techniką oraz miłosierdzia nad sprawiedliwością. Papież nowego humanizmu Jan Paweł II wprowadził do współczesnej filozofii, teologii oraz całej współczesnej kultury europejskiej i ogólnoludzkiej nowe spojrzenie na człowieka i nowy sposób mówienia o człowieku. Mówił językiem prawdy i miłości. Dokonał pełnego zwrotu ku człowiekowi w Kościele, w życiu społecznym i politycznym. To w dużej mierze dzięki Janowi Pawłowi II współczesny Kościół stał się wyraziście najważniejszą instytucją broniącą godności osoby ludzkiej, ludzkiej wolności, prawa naturalnego (prawa moralnego) z podstawowym prawem do życia i miłości. Nauczanie prawdy i stosunek Jana Pawła II do człowieka stały się inspiracją do budowania cywilizacji prawdy i miłości człowieka. Zdecydowanie przeciwstawił kulturze śmierci (wojny, terroryzm, aborcja, eutanazja, klonowanie), kulturę życia. Wszystko to czyni Jana Pawła II twórcą nowej formy personalizmu chrześcijańskiego Papieżem nowego humanizmu. 11 Jan Paweł II, 1980, Przemówienie wygłoszone w siedzibie UNESCO, 17, [w:] Dokumenty nauki społecznej Kościoła, część 2, wyd. II, Rzym Lublin, 1996. Książka2008.indb 38 2008-10-21 20:05:54