Michał Janiszewski Rok: 2003 Czasopismo: Terapia uzależnienia i współuzależnienia Numer: 4 W 2002 roku Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego przeprowadzil badania, których glównym celem bylo poszukiwanie odpowiedzi na pytanie. Badania przeprowadzono na konferencji pracowników lecznictwa odwykowego w Polsce - "Szkola Letnia 2002". Jako podstawe do przeprowadzenia badania uzyto kwestionariusza "Psychospoleczne warunki pracy" opracowanego przez Romana Cieslaka i Marie Widerszal - Bazyl wydanego w Warszawie w 2000 roku przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. Sklada sie on z pieciu skal mierzacych rózne czynniki mogace wplywac na rozwój stresu zawodowego. Problematyka stresu przezywanego w pracy oraz jego konsekwencji zdrowotnych jest od dawna przedmiotem zainteresowania badaczy. Nie istnieje jednak odrebna specjalizacja w psychologii, która zajmowalaby sie tylko i wylacznie stresem zawodowym. Stres, opisany i wprowadzony do nauki przez lekarza Hansa Seyle, zostal zdefiniowany jako niespecyficzna reakcja organizmu na stawiane mu wymagania ( Zimbardo, 1997). Od tego czasu, ta ogólna definicja ewaluowala w róznych kierunkach. Stres zawodowy to jedna z koncepcji stresu, która uwzglednia zarówno biologiczny jak i spoleczny charakter zjawiska. Stres w pracy definiuje sie jako stan napiecia psychicznego, wywolany rozbieznoscia miedzy wymaganiami otoczenia a mozliwosciami czlowieka, który powoduje subiektywne postrzeganie tej rozbieznosci jako zagrozenia swego zdrowia, zycia lub integralnosci "ja". Inny model stresu zaproponowal R. Karasek. Zgodnie z jego koncepcja ludzie przezywaja silny stres w momencie, kiedy psychospoleczne warunki pracy charakteryzuja sie wysokimi wymaganiami, brakiem mozliwosci wplywania na swoja prace przez jednostke (brak kontroli) oraz brakiem wsparcia spolecznego ( Cieslak, Widerszyl-Bazyl, 2000). Konsekwencja takiego ukladu wymienionych zmiennych moze byc niski poziom dobrostanu (rozumianego tutaj jako calosciowe funkcjonowanie czlowieka, fizyczne, psychiczne i spoleczne) oraz duza potrzeba zmian w miejscu pracy. * * * Czy istnieja jakies inne czynniki, które moga byc odpowiedzialne za wystepowanie stresu zawodowego wsród pracowników placówek lecznictwa odwykowego, poza wspomnianymi juz wczesniej? Nie jest wykluczone, ze sama specyfika miejsca pracy terapeutów odwykowych moze w jakis sposób wplywac na rozwój tego zjawiska. Równiez takie czynniki jak wyksztalcenie, staz pracy, subiektywna ocena przygotowania do pracy, moga w rózny sposób oddzialywac na doswiadczenie stresu zawodowego. 1 / 6
Osoby pracujace w tym zawodzie codziennie konfrontuja sie z trudnymi problemami innych ludzi. Maja do czynienia zarówno z cierpieniem swoich pacjentów jak i z trudnymi zjawiskami bezposrednio zwiazanymi z tym typem zawodu (np. wypalenie zawodowe). Z cala pewnoscia specyfika pracy w placówce odwykowej wiaze sie z silnym obciazeniem psychicznym. W badaniach postawiono nastepujace pytania: Jakie wymagania stawia praca w lecznictwie odwykowym? W jakim stopniu pracownicy lecznictwa odwykowego moga wplywac na to, co dzieje sie w ich pracy? Na jakie wsparcie i pomoc moga liczyc pracownicy lecznictwa odwykowego? Jakie jest ogólne samopoczucie (dobrostan) pracowników lecznictwa odwykowego? Czy pracownicy lecznictwa odwykowego oczekuja zmian zwiazanych z wlasna praca? Czy zmienne spoleczno-demograficzne maja wplyw na postrzeganie stresu zawodowego przez pracowników lecznictwa odwykowego? W badaniach wzielo udzial 300 uczestników Szkoly Letniej 2002. Badani stanowili grupe osób pracujacych w placówkach lecznictwa odwykowego w calej Polsce. Sposród wszystkich zaproszonych do badania udalo sie uzyskac kwestionariusze od 181 osób. Grupa ta stanowi 60% wszystkich uczestników konferencji. Badanie mialo charakter anonimowy i audytoryjny. Wieksza czesc badanych stanowily kobiety. Tylko co piaty respondent to mezczyzna. Biorac pod uwage rozklad plci wsród uczestników wczesniejszych konferencji oraz inne programy badawcze opisujace populacje osób zajmujacych sie lecznictwem odwykowym w Polsce, stosunek kobiet do mezczyzn odzwierciedla typowa tendencje - przewage kobiet w placówkach zajmujacych sie udzielaniem pomocy psychologicznej. Mozna zakladac, ze kobiety stanowia ok. 70% wszystkich osób pracujacych w lecznictwie odwykowym. Sredni wiek badanych to 43 lata. Najwiekszy odsetek badanych (45%) miescil sie w przedziale wiekowym 40-50 lat. Najwieksza liczba badanych (27%) pracuje w lecznictwie odwykowym od 5 do 10 lat. Ponad pietnastoletni staz pracy posiada co piaty ankietowany (17%). Ponad 75% wszystkich badanych ma wyzsze wyksztalcenie. Tylko 12% ankietowanych ma wyksztalcenie srednie. Prawdopodobnie sa to osoby, które nie maja przygotowania zawodowego w zakresie pomocy psychologicznej, konczyly natomiast niezbedne szkolenia i uzyskaly certyfikat instruktora terapii uzaleznien. Okolo 14% badanych posiada certyfikat potwierdzajacy kwalifikacje zawodowe w zakresie instruktora terapii uzaleznien, a 24% specjalisty terapii uzaleznien. Uczestników Szkoly Letniej 2002 zapytano o ich subiektywne poczucie przygotowania do udzielania pomocy psychologicznej. Respondenci czuja sie najlepiej przygotowani do pracy z uzaleznionymi w programie podstawowym. Równiez w przypadku pracy ze wspóluzaleznionymi w programie podstawowym na dobre lub bardzo dobre przygotowanie wskazuje ponad polowa (54%) ankietowanych. Jak wynika z danych, respondenci najmniej pewnosci czuja w pracy z DDA. Tylko 15% badanych ocenilo swoje przygotowanie do tego rodzaju zadan jako dobre lub bardzo dobre. 2 / 6
Charakterystyke próby uzupelniaja dane dotyczace subiektywnej oceny sytuacji placówki, w której pracuja ankietowani. Najwiekszy odsetek ankietowanych (40%) na pytanie: "Jak oceniasz sytuacje swojej placówki?" zaznaczyl kategorie odpowiedzi - "taka sobie". Ponad 16% respondentów uwaza, ze sytuacja ich macierzystej placówki jest raczej zla lub zdecydowanie zla. Prawie 40% badanych uwaza sytuacje swojej placówki za "raczej dobra" lub "zdecydowanie dobra". Jako narzedzie do charakterystyki sytuacji zawodowej i nasilenia czynników powodujacych stres w pracy wykorzystano w opisywanych badaniach Kwestionariusz PWP. Zostal on znormalizowany na osmiu grupach zawodowych. W badaniach wzieli udzial: specjalisci ds. bankowosci i ubezpieczen, sredni personel medyczny, robotnicy budowlani, sprzedawcy, urzednicy administracji rzadowej i samorzadowej, informatycy, kierowcy komunikacji zbiorowej oraz nauczyciele ( Cieslak, Widerszal-Bazyl, 2000). Na wykresie zilustrowano zestawienie wyników, jakie uzyskali terapeuci odwykowi w kwestionariuszu PWP. Na skali wymagań Wskaźnik ten pokazuje, ze az 70% badanych, reprezentujących różne grupy zawodowe, uzyskuje w skali wymagań wyniki nizsze niz pracownicy lecznictwa odwykowego. Ponadto okolo 60% przedstawicieli róznych zawodów wykazuje mniejsza potrzebe zmiany swoich warunków pracy niz osoby zatrudnione w lecznictwie odwykowym. Najnizsze wyniki badani uzyskali na skalach mierzacych wsparcie spoleczne oraz poziom dobrostanu. Ksztaltuja sie one na poziomie 46 centyla. Mozna ten fakt interpretowac w taki sposób, ze niecala polowa badanych ze wszystkich grup zawodowych uzyskala wynik równy lub nizszy wynikowi, jaki uzyskali pracownicy lecznictwa odwykowego. Wyniki na skalach kontroli i potrzeby zmian ksztaltuja sie odpowiednio na poziomie 59 oraz 60 centyla. Praca w lecznictwie odwykowym w przekonaniu badanych cechuje sie istotnie wyzszymi wymaganiami niz praca bankowców, sredniego personelu medycznego, robotników budowlanych, sprzedawców, urzedników oraz informatyków. Subiektywnie postrzegany zakres kontroli, jakim charakteryzuja sie pracownicy lecznictwa odwykowego, jest istotnie wyzszy od poczucia kontroli wsród sredniego personelu medycznego, robotników budowlanych, urzedników oraz kierowców komunikacji zbiorowej. Mimo ze nauczyciele, sprzedawcy i informatycy uzyskali wyniki wyzsze od terapeutów, zadna z tych grup zawodowych nie charakteryzuje sie statystycznie istotnie wyzszym zakresem kontroli od pracowników lecznictwa odwykowego. Analizy wykazaly, ze pracownicy lecznictwa odwykowego charakteryzuja sie stosunkowo niskim poczuciem otrzymywanego wsparcia spolecznego. Jego poziom istotnie rózni sie od poczucia wsparcia w takich grupach zawodowych ( specjalisci ds. bankowosci i ubezpieczen, urzednicy administracji rzadowej i samorzadowej, informatycy oraz nauczyciele). Terapeuci uzaleznien postrzegaja poziom otrzymywanego wsparcia jako istotnie nizszy. Ze wszystkich osmiu grup 3 / 6
zawodowych tylko pracownicy komunikacji zbiorowej oceniaja uzyskiwane wsparcie jako nizsze. W przypadku pozostalych grup zawodowych (sredni personel medyczny, robotnicy budowlani, sprzedawcy) nie stwierdzono zadnych istotnych róznic. Poziom dobrostanu, jakim charakteryzuja sie pracownicy lecznictwa odwykowego, mozna okreslic jako przecietny. W stosunku do osób reprezentujacych inne grupy zawodowe istotne statystycznie róznice mozna zauwazyc tylko w przypadku porównania z nauczycielami, informatykami oraz kierowcami komunikacji zbiorowej. Nauczyciele to grupa zawodowa, która cechuje sie najnizszym ze wszystkich poziomem dobrostanu. Informatycy oraz kierowcy komunikacji zbiorowej uzyskali na skali dobrostanu wyniki istotnie wyzsze od wyników pracowników lecznictwa odwykowego. Pracownicy lecznictwa odwykowego cechuja sie stosunkowo wysoka potrzeba zmian. Reprezentanci prawie wszystkich grup zawodowych uzyskali istotnie nizsze niz terapeuci wyniki na tej skali. Nie stwierdzono róznicy w stosunku do pracowników lecznictwa odwykowego tylko w przypadku dwóch grup zawodowych: kierowców komunikacji zbiorowej oraz sredniego personelu medycznego. Uzyskane wyniki centylowe nie umozliwiaja jednoznacznej interpretacji wyników w kategoriach wysoki - niski. Wszystkie wyniki mozna uznac za przecietne, jednak uwidacznia sie tendencja wskazujaca na nasilenie wystepowania stresu zawodowego wsród pracowników lecznictwa odwykowego, uzewnetrzniajaca sie szczególnie w zakresie percepcji wymagan, jakie stawia badanym ich praca zawodowa. * * * Jednym z istotnych zalozen tych badan byla próba znalezienia odpowiedzi na pytanie: "Jak czynniki zewnetrzne wplywaja na percepcje stresu zawodowego?". Przez czynniki zewnetrzne rozumiane sa tutaj zmienne spoleczno-demograficzne oraz specyficzne dla opisu pracy w lecznictwie odwykowym. Badani oprócz wystandaryzowanego narzedzia psychologicznego wypelniali metryke, której celem bylo uzyskanie podstawowych informacji na ich temat. Pytania z metryki dotyczyly takich zmiennych jak: plec badanych, wiek badanych, wyksztalcenie, miejsce zamieszkania, typ placówki, w której badany pracuje, staz pracy w lecznictwie odwykowym, fakt profesjonalnego przygotowania do wykonywania zawodu terapeuty uzaleznien (posiadanie certyfikatu), subiektywna ocena sytuacji placówki, w której badany pracuje, subiektywna ocena przygotowania do wykonywania pracy. Dane te posluzyly do scharakteryzowania populacji badanych, a ponadto pomogly w poszukiwanu odpowiedzi na pytanie o zwiazki pomiedzy percepcja stresu zawodowego, a wymienionymi czynnikami zewnetrznymi. Analizy wykazaly, ze tylko niektóre z wyzej wymienionych czynników pozostaja w istotnym zwiazku z problematyka stresu zawodowego. Jak sie okazuje mezczyzni zdecydowanie wyzej oceniaja wymagania, jakie stawia im praca w lecznictwie odwykowym. Biorac pod uwage fakt, ze wymagania psychospoleczne, jakie niesie za soba praca, to jeden z wazniejszych predyktorów stresu zawodowego, mozna wysunac hipoteze, ze mezczyzni sa mniej odporni na trudy zwiazane z wykonywaniem zawodu terapeuty odwykowego. 4 / 6
Obliczono zaleznosc miedzy wyksztalceniem badanych a korelatami stresu zawodowego. Wykazano, ze istnieje istotny zwiazek pomiedzy wyksztalceniem badanych a zakresem kontroli. Mozna powiedziec, ze terapeuci posiadajacy wyzsze wyksztalcenie charakteryzuja sie wyzszym od pozostalych poczuciem kontroli, czyli przekonaniem o mozliwosci wplywania na swoja prace. Tym samym mozna uznac, ze poziom wyksztalcenia moze pozostawac w odwrotnej zaleznosci do stresu zawodowego. Bardziej wrazliwe na dzialanie tego zjawiska beda osoby o niskim poziomie wyksztalcenia. Ciekawym moze wydac sie fakt, ze zarówno staz pracy w lecznictwie odwykowym jak i fakt posiadania certyfikatu specjalisty terapii uzaleznien lub instruktora terapii uzaleznien w zaden sposób nie wplywa na percepcje stresu zawodowego przez respondentów. Na wykresie nr 2 przedstawiono wyniki analizy odnosnie zwiazków pomiedzy subiektywnym spostrzeganiem sytuacji, w jakiej znajduje sie placówka, w której badani pracuja, a nasileniem zmiennych zwiazanych z problemem stresu zawodowego. Wyniki analizy wariancji ANOVA pokazuja, ze im lepiej badani oceniaja sytuacje placówki, w której sa zatrudnieni, tym wyzej oceniaja poziom otrzymywanego wsparcia spolecznego Podobna zaleznosc wystepuje w przypadku poziomu poczucia kontroli oraz subiektywnie ocenianego dobrostanu. Dodatkowo, istotnym moze byc fakt, ze wystepuje odwrotna zaleznosc w przypadku skali mierzacej potrzebe zmian. Badani, którzy maja pozytywny stosunek do wlasnego miejsca pracy, cechuja sie niska potrzeba zmian. * * * Podsumowujac, mozna zalozyc, ze kazdy wykonywany zawód wiaze sie z jakimis konkretnymi wymaganiami. To oczywiste, ze niektóre zawody sa bardziej niz inne narazone na stres. Do grup zawodowych, które sa szczególnie narazone na dzialanie tego zjawiska, naleza min.: pielegniarki, lekarze, strazacy, policjanci, lotnicy, personel medyczny i nauczyciele. I tak jak w przypadku osób pracujacych w warunkach podwyzszonego ryzyka, stres w pracy jest w zupelnosci zrozumialy, tak w przypadku innych zawodów, kwestia ta nie wydaje sie tak jednoznaczna. Pracownicy lecznictwa odwykowego to osoby, które przez wiekszosc czasu pracuja w bezposrednim kontakcie z drugim czlowiekiem, stykajac sie z powaznymi problemami innych osób. Mozna powiedziec, ze efektem dobrze wykonanej pracy terapeutycznej jest realizacja celów i oczekiwan osoby zglaszajacej sie po pomoc, a w konsekwencji doprowadzenie do zmiany. Nie zawsze oznacza to rozwiazanie problemów klienta, lecz zawsze wiaze sie z pewnym obciazeniem psychicznym dla osoby pomagajacej. Czy obciazenia tego rodzaju mozna definiowac jako zjawisko stresu zawodowego? Porównanie analiz nie umozliwiaja jednoznacznego stwierdzenia, ze pracownicy lecznictwa odwykowego charakteryzuja sie wysokim lub niskim poziomem stresu zawodowego. Wszystkie uzyskane wyniki nalezy traktowac jako przecietne, aczkolwiek istnieje bardzo wyrazna tendencja wskazujaca na to, ze terapeuci odwykowi sa narazeni na wystepowanie tego zjawiska w wiekszym stopniu niz przedstawiciele innych grup zawodowych. Szczególnie istotny moze wydac sie fakt, ze sposób postrzegania macierzystego miejsca pracy wplywal na sposób, w jaki badani oceniali poziom dobrostanu oraz sklonnosc do dokonywania zmian. To wyjatkowo wazna informacja dla osób, 5 / 6
które zarzadzaja placówkami lecznictwa odwykowego. Model stresu zawodowego, charakterystyczny dla pracy w lecznictwie odwykowym wydaje sie byc jednostkowo zróznicowany i zalezny od innych czynników, nie tylko faktu zatrudnienia w placówce odwykowej. Do wazniejszych czynników nalezy m.in. subiektywna ocena sytuacji swojej placówki. Byc moze specyfika zawodu terapeuty nie jest sama w sobie stresujaca. Tych tez nie mozna jednoznacznie potwierdzic, jednak na pewno mozna powiedziec, ze postrzeganie wlasnego miejsca pracy jako nieprzyjaznego wplywa na rozwój opisywanego tutaj zjawiska stresu pracy. Autor jest pracownikiem działu badań Instytutu Psychologii Zdrowia. Literatura: Cieslak R., Widerszal-Bazyl M. (2000) Psychospoleczne Warunki Pracy - podrecznik do kwestionariusza. Warszawa, CIOP Cieslak R., Widerszal-Bazyl M. (2000) Psychospoleczne Warunki Pracy - normy do kwestionariusza. Warszawa, CIOP Zimbardo P., Ruch, F.(1997). Psychologia i zycie. Warszawa, PWN * Stres zawodowy, czyli stres zwiazany z psychospolecznymi warunkami pracy, jest dzis zjawiskiem powszechnym. Zarówno dane WHO jak i NIOSH (National Institute for Occupational Safety and Health ) wskazuja, ze znaczna czesc osób czynnych zawodowo czuje sie w swojej pracy nieszczesliwa. 6 / 6