Hellman MD, PhD; 3 Department of Conservative Dentistry, Medical University of Warsaw, Head: Prof. E. Jodkowska DDS, PhD

J Stoma 2011, 64, 8: 553-565 2011 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Subjective symptoms possibly associated with disorders of saliva secretion in patients in the late period after allogeneic hematopoietic cell transplantation* Występowanie subiektywnych dolegliwości, mogących mieć związek z zaburzeniem wydzielania śliny u pacjentów w późnym okresie po allogenicznej transplantacji komórek krwiotwórczych* Agnieszka Bogusławska-Kapała 1,3, Barbara Kochańska 1, Agnieszka Piekarska 2, Alicja Cackowska-Lass 1, Julita Barwińska-Płużyńska 1, Agata Żółtowska 1 1 Department of Conservative Dentistry, Medical University of Gdańsk, Head B. Kochanska DDS, PhD; 2 Department and Clinic of Hematology and Transplantation, Medical University of Gdańsk, Head: Prof. A. Hellman MD, PhD; 3 Department of Conservative Dentistry, Medical University of Warsaw, Head: Prof. E. Jodkowska DDS, PhD Summary Aim of the study: To evaluate the type, frequency and exacerbation of oral symptoms which could be associated with diminished saliva secretion in patients after allohct. Material and methods: The study comprised 46 patients after allohct at 3.5 months to 7 years since the procedure. When interviewed, the following complaints were evaluated: a feeling of dry mouth, chewing and swallowing difficulties, burning mouth syndrome, distortion of the sense of taste and the feeling of dry mouth while speaking. Results: A total of 36 out of 46 patients after allohct reported subjective symptoms which could result from saliva secretion impairment. The most frequently reported complaint (32/46) was the feeling of dry mouth. The percentage of individuals with symptoms in question decreased significantly with time after allohct. Subjective sensation of mouth dryness was significantly increased relative to decreased salivation rate. Conclusions: The majority of patients in the period exceeding one hundred days since allohct had a variety of subjective complaints that may have been related to saliva secretion impairment. Streszczenie Cel pracy: ocena rodzaju, częstości oraz występowania i nasilenia dolegliwości ze strony jamy ustnej mogących mieć związek z obniżeniem wydzielania śliny u pacjentów po allohct. Materiał i metody: badaniem objęto 46 osób będących od 3,5 miesiąca do 7 lat po allohct. W badaniu podmiotowym oceniano: uczucie suchości w jamie ustnej, trudności w żuciu i połykaniu pokarmów, pieczenie błony śluzowej jamy ustnej, zaburzenia w odczuwaniu smaku oraz uczucie suchości jamy ustnej w trakcie mówienia. Wyniki: z powodu subiektywnych dolegliwości mogących mieć związek z obniżeniem wydzielania śliny cierpiało aż 36/46 osób po allohct. Najczęściej uskarżano się na uczucie suchości w jamie ustnej (32/46). Odsetek osób z omawianymi dolegliwościami zmniejszał się istotnie statystycznie w miarę upływu czasu po allohct. Subiektywne uczucie suchości jamy ustnej nasilało się istotnie wraz z obniżeniem szybkości wydzielania śliny. Podsumowanie: większość pacjentów powyżej setnej doby po allohct uskarżała się na subiektywne dolegliwości, mogące mieć związek z obniżonym wydzielaniem śliny. KEYWORDS: allogeneic hematopoietic cell transplantation, saliva secretion, xerostomia HASŁA INDEKSOWE: allotransplantacja komórek krwiotwórczych, wydzielanie śliny, suchość jamy ustnej *Project financed by research funds of Medical University of Gdańsk within the framework of own research conducted by BW/763 and ST-31. *Praca finansowana z funduszy GUM na badanie własne BW/763 i ST-31. 553

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma Introduction Allogeneic hematopoietic cell transplantation (allohct) is a complex treatment procedure consisting in the replacement of recipient s hematopoietic system with donor s hematopoietic cells. This method is used more and more often in the treatment of a number of haematological diseases, 1 however, it carries a high risk of complications 2-5 also within the mouth. 6-8 Depending on the time period in which they occur, complications after allohct are divided into: early complications (up to one hundred days since surgery) and late complications, taking place after one hundred days since allohct. 3 According to reports in literature, mouth dryness is a significant clinical problem which was observed in 13% 100% of adult patients after one hundred days since allohct. 9-11 High incidence of this complication in peritransplant period raises a question about its occurrence in longer periods. This issue has not been satisfactorily documented in academic literature. This paper, which deals with mouth dryness in adult patients after a longer period since allohct, is a continuation of a previous study. 12 It concluded that patients after one hundred days since allohct experienced significantly worse saliva secretion than healthy individuals. Diminished saliva secretion is often accompanied by subjective symptoms, leading to significant decrease in the patients quality of life. 13 Therefore, in the group of patients after allohct with saliva secretion disorders, one could suspect the occurrence of subjective symptoms such as the feeling of dry mouth, chewing and swallowing difficulties, speaking difficulties, and the burning mouth syndrome. Wstęp Allogeniczne przeszczepianie komórek hematopoezy (allohct) to złożona procedura lecznicza polegająca na zastąpieniu układu krwiotwórczego biorcy przez komórki hematopoetyczne dawcy. Metoda ta, stosowana coraz powszechniej w terapii wielu schorzeń hematologicznych, 1 wiąże się jednak z wysokim ryzykiem występowania powikłań, 2-5 w tym również zlokalizowanych w obrębie jamy ustnej. 6-8 W zależności od czasu występowania, powikłania po allohct można podzielić je na wczesne (do setnej doby po zabiegu) oraz późne (powyżej setnej doby). 3 W piśmiennictwie zwraca się uwagę na suchość jamy ustnej, jako na istotny problem kliniczny, który w pierwszych stu dniach po allohct obserwowano u 13 do 100% dorosłych pacjentów. 9-11 Wysoka częstość występowania tego objawu w okresie okołotransplantacyjnym rodzi pytanie o jego występowanie również w czasie późniejszym po allohct. Problem ten został do tej pory niedostatecznie udokumentowany w piśmiennictwie. Niniejsza praca jest kontynuacją zagadnienia suchości jamy ustnej u pacjentów będących w późniejszym okresie po allohct opisanego w poprzedniej pracy, 12 z której wynika, że pacjenci będący w okresie powyżej setnej doby po allohct, charakteryzują się istotnie gorszą sekrecją śliny, niż osoby zdrowe. Obniżonemu wydzielaniu śliny często towarzyszą subiektywne dolegliwości, prowadzące niejednokrotnie do znaczącego obniżenia jakości życia chorych. 13 W grupie pacjentów po allohct, u których stwierdzono zaburzenia sekrecji śliny, można było zatem spodziewać się występowania objawów podmiotowych takich, jak uczucie suchości jamy ustnej, zaburzenia smaku, utrudnione żucie i połykanie pokarmów, trudności w trakcie mówienia, uczucie pieczenia błony śluzowej jamy ustnej. 554

2011, 64, 8 Saliva secretion Aim of the study The aim of this study was to estimate the frequency and intensification of subjective symptoms in the mouth, which may be related to saliva secretion disorders. Material and methods The study comprised 46 patients (17 females and 29 males) aged 19 to 54 years (x=38.3, SD=10.5), 3.5 months to 7 years after allohct who were under the care of Department and Clinic of Hematology and Transplantation in Medical University of Gdańsk and UCK (University Clinical Centre). The consent of Bioethics Committee of MUG was obtained: N o NKEBN/886/2004. The trials were conducted in accordance with recommendations of the Helsinki Convention. The patients after transplantations were divided into three groups depending on the period that had passed since the transplantation, which enabled taking into account the gradual process of hematopoietic system reconstruction after allohct and its possible influence on oral cavity processes. 14,15 Group I consisted of patients at between 3.5 and 10 months after transplantation (i.e. the phase of significant immaturity of the hematopoietic system). Group II was composed of patients at between 12 and 24 months after transplantation (i.e. the phase of gradual stabilization of the hematopoietic system). Group III consisted of 12 patients who had received their transplants 24 months before (i.e. the phase of full maturity of the hematopoietic system). The Control Group comprised 27 generally healthy individuals randomly selected according to their age and gender and who gave their consent to clinical trials (Table 1). The following subjective symptoms, which could be associated with saliva secretion Cel pracy Celem pracy była ocena częstości występowania i nasilenia subiektywnych dolegliwości ze strony jamy ustnej, mogących mieć związek z zaburzeniami w wydzielaniu śliny. Materiał i metody Badaniem objęto 46 osób (17 kobiet i 29 mężczyzn), w wieku od 19 do 54 lat ( =38,3, SD=10,5), będących od 3,5 miesiąca do 7 lat po allohct pod opieką Katedry i Kliniki Hematologii i Transplantologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego oraz UCK. Na badania wykonane zgodnie z zaleceniami Konwencji Helsińskiej uzyskano zgodę Komisji Bioetyki AMG nr NKEBN/886/2004. Pacjentów po transplantacji podzielono na trzy grupy w zależności od czasu, jaki upłynął od zabiegu przeszczepienia, uwzględniając w ten sposób stopniowy proces rekonstytucji układu krwiotwórczego po allohct i jego ewentualny wpływ na procesy zachodzące w jamie ustnej. 14,15 Pierwszą grupę stanowiły osoby będące od 3,5 do 10 miesięcy po transplantacji (faza znacznej niedojrzałości układu krwiotwórczego). Druga grupa obejmowała pacjentów będących od 12 do 24 miesięcy po transplantacji (faza postępującej stabilizacji układu krwiotwórczego). Trzecią grupę stanowiło 12 osób będących w okresie powyżej 24 miesięcy po transplantacji (pełna dojrzałość układu krwiotwórczego). Grupa kontrolna składała się z 27 ogólnie zdrowych, wybranych losowo osób według wieku i płci, które wyraziły zgodę na wykonanie badań (Tab. 1). W badaniu podmiotowym oceniano występowanie następujących objawów, mogących pojawiać się w związku z nieprawidłowym wydzielaniem śliny: uczucie suchości w jamie ustnej, trudności w żuciu i połykaniu, piecze- 555

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma T a b l e 1. Distribution of patients depending on the time that has passed since allohct Group Number of patients Time after allohct [months] Age of examined patients [years] N scope SD Me scope SD Me I 20 3.5 10 5.9 2.3 6 22 54 41.6 10.4 46 II 14 12 24 19.1 3.2 18.5 21 46 31.4 7.7 30 III 12 27 84 40.8 7.1 36 19 54 41.0 10.5 43 TOTAL 46 3.5 84 19.0 6.7 17.5 19 54 38.3 10.5 38 impairment, were evaluated on dental examination: the feeling of dry mouth, chewing and swallowing difficulties, burning mouth syndrome, distortion of the sense of taste and the feeling of dry mouth while speaking. The subjective feeling of dry mouth was assessed by patients on a 3-grade scale: 1 o slightly intensified feeling of dryness; 2 o moderately intensified feeling of dryness; 3 o highly intensified feeling of dryness. 16 The following tests were used in the statistical analysis: the non-parametric Mann-Whitney U test, the chi-square test for qualitative variables and, moreover, the correlation analysis was applied using Spearman s rank correlation. The assumed significance level was p<0.05. Results Table 2 presents data concerning subjective symptoms which could be associated with saliva secretion impairment and which were reported by patients after allohct and in the control group. Complaints possibly related to saliva secretion impairment were reported in anamnesis by statistically significant majority of patients after transplantation (36/46), including 19/20 patients from Group I; 10/ 14 from Group II and 7/12 from Group III. The difference between Group I and Group III was statistically significant. The subjective nie jamy ustnej, zaburzeń w odczuwaniu smaku oraz uczucie suchości jamy ustnej w trakcie mówienia. Subiektywne uczucie suchości jamy ustnej pacjentów oceniano w trzystopniowej skali: 1 o uczucie suchości słabo nasilone, 2 o uczucie suchości umiarkowanie nasilone, 3 o uczucie suchości znacznie nasilone 16. W analizie statystycznej wykorzystano test nieparametryczny U Manna-Whitneya, test niezależności chi-kwadrat dla zmiennych niemierzalnych, a ponadto zastosowano analizę korelacji, obliczając współczynniki korelacji Spearmana. Za poziom istotności przyjęto p<0,05. Wyniki W Tabeli 2 zestawiono dane dotyczące subiektywnych dolegliwości mogących mieć związek z zaburzeniem wydzielania śliny, zgłaszanych przez pacjentów, będących po allohct i w grupie kontrolnej. Dolegliwości mogące mieć związek z obniżonym wydzielaniem śliny zgłaszała w wywiadzie istotna statystycznie większość osób po transplantacji (36/46), w tym 19/20 badanych z I grupy, 10/14 z II grupy oraz 7/12 osób z III grupy. Różnica między I i III grupą była statystycznie znamienna. Subiektywne uczucie suchości jamy ustnej występowało łącznie u 32/46 556

2011, 64, 8 Saliva secretion T a b l e 2. Symptoms which could be associated with saliva secretion disorders, reported by patients in different periods after allohct and in the control group Type of symptoms Group I (N=20) Number of patients after allohct reporting particular symptoms Group II (N=14) Group III (N=12) Total (N=46) Control group (N=27) n n n n n Feeling of dry mouth 19 f 7 6 f 32 4 Felling of dry mouth while speaking 15 g 2 2 g 19 3 Distortions of the sense of taste 9 5 5 19 1 Burning mouth syndrome 5 6 7 18 2 Recurrent angular cheilitis 4 6 4 14 1 Swallowing difficulties 6 4 3 13 0 Number of patients not reporting any symptoms Number of patients reporting at least one symptom 1 a, c 4 d 5 a 10 e 19 19 c, b 10 d 7 b 36 e 8 Significance of differences evaluated with chi square test: *p<0.05a-a; **p<0.01b-b, f-f, g-g; ***p<0.001c-c, d-d, e-e. feeling of dry mouth was reported by a total of 32/46 patients. In Group I, 19/20 patients voiced their complaints, whereas in Group II and III the percentage of such patients was statistically lower. The feeling of dry mouth while speaking was reported in total by 19/ 46 of all patients after allohct. In Group I this ailment was observed in 15/20 subjects, whereas in Group II and III statistically fewer patients reported it (2/7 and 2/6, respectively). Distortion of the sense of taste was reported by 19/46 of all patients. In Group I, this symptom was reported by 9/20 patients, whereas in Group II and III it was reported by 5/7 and 5/6 of the examined, respectively (the difference statistically insignificant). The burning mouth syndrome was reported by 18/46 of patients. This ailment affected primarily patients from Group III, where it was reported by 7/12 of patients, whereas in the other groups it was pacjentów. W I grupie uskarżało się na nie 19/ 20 badanych, natomiast w II i III grupie odsetek tych osób był istotnie statystycznie mniejszy (7/14 i 6/12). Suchość w trakcie mówienia występowała łącznie u 19/46 wszystkich badanych po allohct. W I grupie dolegliwość tę zgłaszało 15/20 badanych, natomiast w II i III grupie na suchość w trakcie mówienia uskarżało się istotnie statystycznie mniej pacjentów (2/7 i 2/6). Zaburzenia w odczuwaniu smaku podawało ogółem 19/46 wszystkich pacjentów. W I grupie dolegliwość tę zgłaszało 9/20 osób, natomiast w II i III grupie zaburzenia smaku zgłaszało kolejno 5/7 oraz 5/6 badanych (różnice nieistotne statystycznie). Uczucie pieczenia jamy ustnej odczuwało 18/46 wszystkich badanych. Dolegliwość ta dotykała przede wszystkim chorych z III grupy, gdzie podawało ją 7/12 badanych, natomiast w pozostałych grupach występowanie 557

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma T a b l e 3. Relation between resting and stimulated mixed saliva secretion rate and the number of subjective oral symptoms, reported by patients after allohct which could be associated with saliva secretion disorders 12 Number of subjective symptoms reported simultaneously by one patient Number of patients after allohct reporting a given number of symptoms (N=46) Saliva secretion rate [ml/min] resting stimulated N SD Me SD Me four to six 14 0.18 0.12 a 0.17 0.57 0.50 0.5 three 13 0.24 0.15 0.29 0.73 0.47 0.6 one to two 9 0.25 0.17 0.20 0.88 0.56 0.7 Lack of subjective symptoms 10 0.36 0.24 a 0.33 0.89 0.53 0.72 Significance of differences evaluated with Mann-Whitney U test: *p<0.05 a-a. reported by 5/20 and 6/14 patients from Group I and II, respectively (the difference statistically insignificant). Recurrent angular cheilitis was reported in anamnesis by 14/46 of patients. Most often they were patients from Group II (6/14), whereas in Group I and III the frequency of this ailment was lower and equalling 4/20 and 4/12, respectively (the difference statistically insignificant). The least frequently reported symptom was that of swallowing difficulty, which was reported by 13/46 of patients. In Group I, they constituted 6/20, in Group II 4/14, and in Group III 3/12 of the examined population. Table 3 presents the relationship between resting and stimulated mixed saliva secretion rate and the number of subjective oral symptoms which could be associated with saliva secretion impairment reported by patients after allohct. 12 According to the presented data, the majority of patients (27/46) reporting subjective symptoms complained of 3 to 6 different ailments. The reduction of resting and stimulated saliva secretion rate was observed relative to the increasing number of subjective symptoms reported by patients. The observed relations were not statistically significant. It uczucia pieczenia błony śluzowej jamy ustnej zgłaszało 5/20 osób z I grupy i 6/14 z II grupy (różnice nieistotne statystycznie). Nawracające zapalenie kątów ust podawało w wywiadzie 14/46 osób. Najczęściej byli to pacjenci z II grupy (6/14), podczas gdy w I i III grupie częstość zgłaszania objawu była mniejsza i wynosiła 4/20 i 4/12 (różnice statystycznie nieistotne). Najrzadziej zgłaszaną dolegliwością były trudności w przełykaniu, które podawało 13/46 osób. W I grupie osoby te stanowiły 6/20 badanych, w II grupie 4/14, zaś w III grupie 3/12 osób. Zależności pomiędzy szybkością wydzielania śliny mieszanej spoczynkowej i stymulowanej, a liczbą subiektywnych dolegliwości ze strony jamy ustnej mogących mieć związek z zaburzeniem wydzielania śliny, zgłaszanych przez pacjentów po allohct zestawiono w Tab. 3. 12 Jak wynika z prezentowanych danych, spośród 36 pacjentów zgłaszających subiektywne dolegliwości, mogące mieć związek z obniżeniem wydzielania śliny, większość (27/46) uskarżała się na występowanie od 3 do 6 różnych dolegliwości. Zaobserwowano tendencję do spadku szybkości wydzielania śliny spoczynkowej i stymulowanej w miarę wzrostu liczby zgłaszanych przez pacjentów 558

2011, 64, 8 Saliva secretion T a b l e 4. Resting and stimulated mixed saliva secretion rate in patients after allohct (N=46), depending on the occurrence of the subjective feeling of dry mouth Intensity of dry mouth according to subjective perception Number of patients Saliva secretion rate [ml/min] Resting Stimulated n SD SD 0º lack of feeling of dry mouth 14 0.34 0.23 b 0.87 0.52 d 1º slightly intense feeling of dry mouth 11 0.23 0.09 1.0 0.50 f 2º moderately intense feeling of dry mouth 6 0.23 0.13 0.57 0.27 3º very intense feeling of dry mouth 15 0.19 0.16 b,c 0.50 0.48 f,d,e TOTAL: number of persons with 1º + 2º + 3º 32 0.21 0.13 a 0.69 0.51 Persons reporting none of the subjective symptoms which could be associated with decreased saliva secretion Correlation between salivation rate and the intensity of dry mouth feeling (Spearman s test) Correlation between time that has passed since allohct and the intensity of subjective dry mouth feeling (Spearman s test) Significance of differences evaluated with Mann-Whitney U test: * p<0.05 a-a, b-b, c-c, d-d, e-e **p<0.01 f-f. 10 0.36 0.24 a,c 0.80 0.53 e 46 r= 0.331; *p<0.05 r = 0.411; **p<0.01 46 r= 0.416; *p<0.01 dolegliwości. Obserwowane zależności nie były jednak istotne statystycznie. Natomiast stwierdzono, że szybkość wydzielania śliny spoczynkowej (różnica istotna statystycznie) i stymulowanej (różnica na granicy istotności p=0,05) u pacjentów uskarżających się na 4 do 6 różnych dolegliwości była niższa, niż u pacjentów, którzy nie zgłaszali żadnej z wymienionych dolegliwości. W Tab. 4 zestawiono wyniki dotyczące nasilenia subiektywnego uczucia suchości jamy ustnej, ocenianego przez pacjentów w trzystopniowej skali, w stosunku do szybkości wydzielania śliny. Uczucie suchości znacznego stopnia (3º) zgłaszało 15/46 pacjentów po allohct, przy czym częstość występowania tak nasilonego objawu była zróżnicowana w zależności od czasu po transplantacji: w I grupie zgłaszało ją 9/20 osób, w II grupie 5/14 badanych, natomiast w III grupie tylko 1 osowas observed, however, that resting saliva secretion rate (the difference statistically significant) and stimulated saliva secretion rate (the difference on the significance limit p=0.05) was lower in patients complaining of 4 to 6 different symptoms in comparison with patients who did not report any of the above mentioned ailments. Table 4 presents the results regarding the intensity of subjective sensation of dry mouth which was evaluated by patients on a 3-grade scale relative to salivation rate. A very intense feeling of dry mouth (3º) was reported by 15/46 of patients after allohct, however, its frequency varied depending on the period after the transplantation: in Group 1 it was reported by 9/20 of patients, in Group II 5/14, whereas in Group III this very intensive feeling was reported by only one person. The differences between Group I and III were statistically 559

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma significant. The feeling of dry mouth (1º) was reported by 11 patients after allohct; most of them from Group I (7/20). Those who reported moderate dryness represented the smallest number of patients (2-6/46). The data concerning resting and stimulated saliva secretion rate in subjects after allohct, depending on the intensity level of dry mouth is presented in Table 4. The statistically significant negative correlation between the intensity of dry mouth feeling and resting and stimulated saliva secretion rate was revealed. Moreover, the statistically significant negative correlation between the intensity of dry mouth feeling and the time after transplantation was also confirmed. In the whole group of patients after allohct, who reported the feeling of dry mouth regardless of its intensity, the average resting saliva secretion rate equalled 0.23 ml/ min (dry mouth feeling 1º), 0.23 ml/min (dry mouth feeling 2º), and 0.19 ml/min (dry mouth feeling 3º). As for stimulated saliva, the average stimulated salivation rate was 1.0 ml/min in the group of patients with 1º dryness. However, in groups with moderately (2º) and very intensive (3º) feeling of dry mouth, the average stimulated salivation rate was 0.57 ml/min and 0.50 ml/ min, respectively. Moreover, it was found that both resting and stimulated salivation rate in individuals with dry mouth feeling 3º was significantly statistically lower in comparison with patients not reporting dry mouth feeling, whose average resting salivation rate was 0.34 ml/min and average stimulated salivation rate was 0.87 ml/min. Analysis of results and discussion According to literature, the occurrence of symptoms such as the nagging feeling of dry mouth, chewing and swallowing difficulties, ba. Różnice występujące między I i III grupą były statystycznie znamienne. Uczucie suchości (1º) zgłaszało ogółem 11 badanych po allohct. Uskarżali się na nie głównie pacjenci z I grupy (7/20). Wśród osób zgłaszających suchość jamy ustnej najmniej liczną grupę (6/46) stanowili pacjenci z umiarkowanym uczuciem suchości. Dane dotyczące szybkości wydzielania śliny spoczynkowej i stymulowanej u osób po allohct, w zależności od stopnia nasilenia uczucia suchości jamy ustnej zestawiono w Tab. 4. Stwierdzono istotną statystycznie korelację ujemną między nasileniem subiektywnego uczucia suchości jamy ustnej a szybkością wydzielania śliny spoczynkowej i stymulowanej. Ponadto stwierdzono istotną statystycznie ujemną korelację między nasileniem subiektywnego uczucia suchości jamy ustnej a czasem, który upłynął od transplantacji. W całej badanej grupie osób po allohct zgłaszających uczucie suchości jamy ustnej, niezależnie od stopnia jego nasilenia, średnia szybkość wydzielania śliny spoczynkowej wynosiła: 0,23 ml/min (uczucie suchości 1º), 0,23 ml/min (uczucie suchości 2º), 0,19 ml/min (uczucie suchości 3º). W przypadku śliny stymulowanej, w grupie osób z uczuciem suchości 1º, średnia szybkość wydzielania śliny stymulowanej wynosiła 1,0 ml/min. Natomiast w grupach z umiarkowaną (2º) i znaczną (3º) suchością średnia szybkość wydzielania śliny stymulowanej wynosiła kolejno: 0,57 ml/min oraz 0,50 ml/min. Stwierdzono ponadto, że szybkość wydzielania zarówno śliny spoczynkowej, jak i stymulowanej pomiędzy osobami z 3º uczucia suchości jamy ustnej była istotnie statystycznie niższa w porównaniu z pacjentami nie zgłaszającymi uczucia suchości, u których średnia szybkość wydzielania śliny spoczynkowej wynosiła 0,34 ml/min, a stymulowanej 0,87 ml/min. 560

2011, 64, 8 Saliva secretion burning mouth syndrome, distortion of the sense of taste and the feeling of dry mouth while speaking are typical of the disease entities which are associated with salivation disorders (e.g. Sjögren s syndrome 13, diabetes 17, arterial hypertension 18, lupus erythematosus 19, condition after a head and neck radiotherapy 9 ). The occurrence of the above-mentioned symptoms was expected in the group of examined patients in the late period after allohct, since the significant decrease of resting and stimulated saliva secretion was discovered in more than a half of this population. On anamnesis, it was found that one of the most basic problems reported by the patients was the subjective feeling of dry mouth, which affected as many as 36/46 of patients after transplantation. This result is similar to the one achieved by Nakamura et al. 20 for patients at 3 to 34 months after transplantation (56%). On the other hand, the research conducted by Schubert et al. 15 indicated that the incidence of this symptom in patients between 6 and 16 months after allohct was lower and equalled 36%. While evaluating the subjective feeling of dry mouth, on the basis of a 3-grade scale, it was discovered that this ailment was significantly more intense in patients after transplantation than in healthy individuals. The examined patients after allohct most frequently reported 3º dryness, while none of the patients from the control group reported either moderate or slight feeling of dry mouth. It is worth pointing out that the feeling of dry mouth in patients after transplantation intensified significantly with the decrease of both resting and stimulated mixed saliva secretion rate. The frequency and intensity of the subjective feeling of dry mouth decreased significantly with time that had passed since allohct. In the postoperative period of up to 10 months Omówienie wyników i dyskusja Jak wynika z piśmiennictwa, występowanie dolegliwości takich, jak dokuczliwe uczucie suchości jamy ustnej, zaburzenia smaku, utrudnione żucie i połykanie pokarmów, trudności w mówieniu oraz uczucie pieczenia jamy ustnej jest charakterystyczne dla tych jednostek chorobowych, którym towarzyszą zaburzenia wydzielania śliny (np. zespół Sjögrena, 13 cukrzyca, 17 nadciśnienie tętnicze, 18 toczeń rumieniowaty, 19 stan po radioterapii głowy i szyi 9 ). Ponieważ w badanej przez nas grupie pacjentów, będących w późniejszym okresie po allohct, u ponad połowy osób stwierdzono znaczące obniżenie wydzielania śliny spoczynkowej i stymulowanej, w wywiadzie spodziewano się występowania wymienionych powyżej dolegliwości. Wyniki badania podmiotowego pozwoliły stwierdzić, że jednym z najistotniejszych problemów zgłaszanych przez tych pacjentów było subiektywne uczucie suchości jamy ustnej, z powodu którego cierpiało aż 36/46 osób po transplantacji. Wynik ten jest zbliżony do tego, jaki otrzymali Nakamura i wsp. 20 wśród osób będących od 3 do 34 miesięcy po transplantacji (56%). Natomiast w badaniach Schuberta i wsp. 15 częstość występowania tej dolegliwości w grupie pacjentów będących od 6 do 16 miesięcy po allohct była mniejsza i wynosiła 36%. Oceniając nasilenie subiektywnego uczucia suchości jamy ustnej, na podstawie trzystopniowej skali, stwierdzono, że dolegliwość ta była znacząco nasilona u osób poddanych transplantacji, w porównaniu z osobami zdrowymi. Badani pacjenci po allohct najczęściej mieli uczucie suchości 3º, natomiast u żadnej z osób należących do grupy kontrolnej nie występowało ani umiarkowane, ani też znacznie nasilone uczucie suchości jamy ustnej. Zwraca uwagę fakt, że uczucie suchości jamy ustnej 561

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma (Group I) the feeling of dry mouth was reported by as many as 19/20 of the examined population, whereas in Group III (>24 months since transplantation) the number of patients complaining of dry mouth was significantly lower (7/14). It should be noted, however, that in spite of number of people reporting the feeling of dry mouth, a dental practitioner can expect that this symptom will persist in some patients even in the distant period after allohct. In view of the above, it seems particularly important to take the medical history in this group of patients, regardless of time that has passed since transplantation. The analysis of this research data and data from literature indicates that among patients after allohct the feeling of dry mouth rarely occurs as the isolated symptom that could be associated with saliva secretion disorders. 16,21,22 On anamnesis, it was revealed that apart from the subjective feeling of dry mouth, other ailments were reported suggesting decreased saliva secretion, such as: the feeling of dry mouth while speaking, distortion of the sense of taste, burning mouth syndrome, recurrent angular cheilitis and swallowing difficulties. In total, as many as 36/46 of patients after allohct reported from 1 to 6 different ailments, and most frequently 3 ailments on average. In this context, it seemed essential to find the answer to the question whether the higher number of symptoms coincided with the occurrence of more serious saliva secretion disorders, which would constitute a valuable and practical guideline. It was discovered that the average resting and stimulated salivation rate was lower in patients after allohct who reported at least one of the above mentioned ailments as opposed to patients with the average salivation rate who did not report any symptoms. These differences were not statistically significant. There was a tendency, however, for resting u chorych po transplantacji nasilało się istotnie wraz z obniżeniem szybkości wydzielania śliny mieszanej zarówno spoczynkowej, jak i stymulowanej. Częstość występowania i nasilenie subiektywnego uczucia suchości jamy ustnej zmniejszały się istotnie statystycznie w miarę upływu czasu po allohct. W okresie do 10 miesięcy po zabiegu (I grupa) uczucie suchości jamy ustnej podawało aż 19/20 badanych, natomiast w III grupie (>24 miesięcy od transplantacji) liczba osób uskarżających się na uczucie suchości była już istotnie mniejsza (7/14). Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że pomimo malejącej liczby osób zgłaszających uczucie suchości jamy ustnej, u części pacjentów lekarz stomatolog może spodziewać się utrzymywania się tego rodzaju dolegliwości nawet w okresie bardzo odległym po allohct. W związku z powyższym, szczególnie ważne wydaje się zbieranie wywiadu w tej grupie pacjentów, niezależnie od czasu, który upłynął od transplantacji. Analiza wyników badań własnych oraz danych z piśmiennictwa wskazuje, że w grupie osób po allohct uczucie suchości jamy ustnej rzadko występuje jako jedyny objaw mogący mieć związek z zaburzeniami w wydzielaniu śliny. 16,21,22 W badaniu podmiotowym stwierdzono, że oprócz subiektywnego uczucia suchości, osoby po allohct zgłaszały wiele innych dolegliwości sugerujących obniżenie wydzielania śliny, tj.: suchość w trakcie mówienia, zaburzenia smaku, pieczenie jamy ustnej, nawracające zapalenie kątów ust, a także trudności w przełykaniu. Ogółem aż 36/46 badanych po allohct zgłaszało od 1 do 6 różnych dolegliwości, przy czym najczęściej podawali równocześnie trzy z nich. W tym kontekście istotna wydawała się odpowiedź na pytanie czy większej liczbie dolegliwości towarzyszyło równocześnie wy- 562

2011, 64, 8 Saliva secretion and stimulated saliva secretion to decrease proportionally to the increasing number of simultaneous symptoms. Sobczyńska et al. 22 observed subjective symptoms similar to the ones presented in this paper, which could be associated with saliva secretion disorders in 88% of patients at 6 months since allohct; the authors, however, did not elaborate on this problem. On the other hand, Mattsson et al. 23, as well as Nicolatou- Galitis et al. 24, noted the occurrence of distortions of the sense of taste in patients up to one year from bone marrow transplantation. Conclusions Subjective ailments that suggested saliva deficiency constituted a serious problem for patients after one hundred days since allohct. These complaints were most frequently reported by patients in the period between 3.5 and 10 months since allohct (19/20). The majority of patients (31/46) complained of 2 to 6 different symptoms occurring simultaneously. Saliva secretion rate tended to be lower relative to the increasing number of subjective ailments reported by patients. The degree of xerostomia (the ailment which was reported most frequently by patients after allohct) increased significantly with the decrease of both resting and stimulated saliva secretion rate. The longer the period after allohct, the less intense was the degree of mouth dryness as reported by patients. stępowanie poważniejszych zaburzeń w wydzielaniu śliny, co stanowiłoby ważną, praktyczną wskazówkę. Stwierdzono, że średnia szybkość wydzielania śliny spoczynkowej i stymulowanej była wprawdzie niższa u osób po allohct, które zgłaszały co najmniej jedną z omawianych dolegliwości, w porównaniu ze średnią szybkością wydzielania śliny u pacjentów, którzy nie podawali żadnej dolegliwości. Jednak różnice te nie były statystycznie istotne. Widoczna była natomiast tendencja do spadku szybkości wydzielania śliny spoczynkowej oraz śliny stymulowanej wraz ze wzrostem liczby występujących równocześnie dolegliwości. Objawy subiektywne podobne do opisanych w niniejszej pracy, a mogące mieć związek z zaburzeniami w wydzielaniu śliny, stwierdzili także Sobczyńska i wsp. 22 u 88% pacjentów będących 6 miesięcy po allohct, przy czym autorzy nie podali bardziej szczegółowych danych na ten temat. Z kolei Mattsson i wsp. 23 oraz Nicolatou-Galitis i wsp. 24 zwrócili uwagę na występowanie różnego rodzaju zaburzeń smaku u pacjentów do roku po przeszczepieniu szpiku. Podsumowanie Subiektywne dolegliwości sugerujące zmniejszenie wydzielania śliny, stanowiły istotny problem u osób będących powyżej setnej doby po allohct. Dolegliwości te zgłaszały przede wszystkim osoby od 3,5 do 10 miesięcy po allohct (19/20). Większość pacjentów (31/46), uskarżała się na występowanie jednocześnie od 2 do 6 różnych dolegliwości. Widoczna była tendencja obniżania szybkości wydzielania śliny wraz ze wzrostem liczby zgłaszanych, przez poszczególnych pacjentów subiektywnych dolegliwości. 563

A. Bogusławska-Kapała et al. J Stoma Stopień nasilenia uczucia suchości jamy ustnej wzrastał istotnie statystycznie wraz z obniżeniem szybkości wydzielania śliny zarówno spoczynkowej, jak i śliny stymulowanej. Wraz z upływem czasu po allohct istotnie zmniejszał się stopień nasilenia suchości jamy ustnej podawanej przez pacjentów. References 1. Hołowiecki J: Transplantacja szpiku w Polsce i na świecie. MediWeb. pl, 21.10. 2007. 2. Antin J H: Long-Term Care After Hematopoietic-Cell Transplantation in Adults. N Engl J Med 2002; 1: 36-42. 3. Arminge J O: Przeszczepianie szpiku kostnego. Red. A S Fauci w: Interna Harrisona, t. I, Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2000, str. 1076 1085. 4. Dykewicz C A: Preventing opportunistic infections in bone marrow transplant recipients. Transpl Infect Dis 1999; 1: 40-48. 5. Rizzo J D, Wingard J R, Tichelli A, Lee S J, van Lint M T, Burns L J, Davies S M, Ferrara J L M, Socie G: Recommended screening and preventive practices for long-term survivors after hematopoietic cell transplantation: joint recommendations of the European Group for Blood and Marrow Transplant Research, and the American Society for Blood and Marrow Transplantation (EBMT/CIBMTR/ASBMT). Bone Marrow Transplantation 2006; 37: 249- -261. 6. Eisen D, Essel J, Broun E R: Oral cavity complications of bone marrow transplantation. Seminars in Cutaneous Medicine and Surgery 1997; 16: 265-272. 7. Maxymiw W G, Wood R E: The role of dentistry in patients undergoing bone marrow transplantation. Br Dent J 1989; 167: 229- -234. 8. Raber-Durlacher J E, Abraham-Inpijn L, van Leeuwen E F, Lustig K H M E, van Wilkenhoff A J: The prevention of oral complications in bone-marrow transplantations by means of oral hygiene and dental intervention. Neth J Med 1989; 34: 98-108. 9. Buchali A, Feyer P, Groll J, Massenkeil G, Arnold R, Budach V: Immediate toxicity during fractionated total body irradiation as conditioning for bone marrow transplantation. Radiother Oncol 2000; 54: 157-162. 10. Dreizen S, McCredie K B, Dicke K A, Zandr A R, Peters L J: Oral complications of bone marrow transplantation in adults with acute leukemia. Postgraduate Med 1979; 66: 187- -197. 11. Grzegorczyk-Jaźwińska A, Karakulska- Prystypiuk E, Górska R, Dwilewicz-Trojaczek J, Kozak I: Stan błony śluzowej i przyzębia u pacjentów przed i po przeszczepieniu komórek krwiotwórczych. Nowa Stomatologia 2003; 23: 37-43. 12. Bogusławska-Kapała A, Kochańska B, Piekarska A, Cackowska-Lass A, Barwińska- Płużyńska J, Żółtowska A: Evaluation of salivary glands secretion of patients in the late period after allogenic hematopoietic cell transplantation. J Stoma 2011; 64, 7: 443-456. 13. Cackowska-Lass A: Główne procesy chorobowe jamy ustnej u chorych z zespołem Sjögrena, Praca na stopień doktora nauk medycznych z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej Akademii Medycznej w Gdańsku, 2002. 13. Giraud P, Thuret I, Reviron D, Chambost H, Brunet C, Novakovitch G, Farnarier C: 564

2011, 64, 8 Saliva secretion Immune reconstitution and outcome after unrelated cord blond transplantation: a single paediatric institution experience. Bone Marrow Transplant 2000; 25: 53-57. 14. Piekarska A: Wpływ rekonstytucji immunologicznej na kształtowanie się odporności przeciwzakaźnej u chorych po przeszczepieniach allogenicznych komórek macierzystych hematopoezy. Praca na stopień doktora nauk medycznych, Klinika Hematologii Akademii Medycznej w Gdańsku, 2008. 15. Schubert M M, Sullivan K M, Morton T H, Izutsu K T, Peterson E, Flournoy N F, Truelove E L: Oral Manifestations of Chronic Graft-v- Host Disease. Arch Intern Med 1984; 144: 1591-1595. 16. Ben-Aryeh H, Serouya R, Kanter Y, Szargel R., Laufer D: Oral health and salivary composition in diabetic patients. J Diab Comp, 1993; 7, 57-62. 17. Jankowska-Antczak E, Wojtowicz A, Wyzgał J, Pączek L: Objawy kserostomii u pacjentów leczonych lekami immunosupresyjnymi po przeszczepieniach nerki. Dent Med Probl 2004; 41: 3-27. 18. Sreebny L M: Recognition and treatment of salivary induced conditions. Int Dent J 1989; 39: 197-204. 19. Nakamura S, Hiroki A, Shinohara M, Gondo H, Ohyama Y, Mori T, Sasaki M, Shirasuna K, Harada M, Niho Y: Oral involvement in chronic graft-versus-host disease after allogenic bone marrow transplantation. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1996; 82: 556-563. 20. Heimdahl A: Oral condition of patients with leukemia and severe aplastic anemia. Followup 1 year after bone marrow transplantation. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1985; 60: 498-504. 21. Sobczyńska A, Wojnar J, Dragacz J, Hołowiecki J: Ocena stanu jamy ustnej u chorych po alotransplantacji szpiku kostnego. Stomatologia Współczesna 2003; 10: 44-48. 22. Mattson T, Arvidson K, Heimdahl A, Ljungman P, Dahloff G, Ringden O: Alterations in taste acuity associated with allogeneic bone marrow transplantation. J Oral Pathol Med 1992; 21: 33-37. 23. Nicolatou-Galitis O, Kitra V, Van Vliet- Constantinidou C, Peristeri J, Goussetis E, Petropoulos D, Grafakos S: The oral manifestations of chronic graft-vesrsus-host disease (cgvhd) in paediatric allogenic bone marrow transplant recipients. J Oral Pathol Med 2001; 30: 148-153. Address: 80-208 Gdańsk, ul. Orzeszkowej 18 Tel./Fax: 58 3492102 e-mail: kizszamg@gumed.edu.pl Paper received 7 July 2011 Accepted 20 October 2011 565