PISMO POŚWIĘCONE FRONDA. Nr 37. Rok 2005 od narodzenia Chrystusa

PISMO POŚWIĘCONE FRONDA Nr 37 Rok 2005 od narodzenia Chrystusa

FRONDA Nr 37 ZESPÓŁ Nikodem Bończa-Tomaszewski, Michał Dylewski, Grzegorz Górny, Marek Horodniczy (redaktor naczelny), Aleksander Kopiński, Estera Lobkowicz, Filip Memches, Marcin Mścichowski, Sonia Szostakiewicz, Tomasz P. Terlikowski, Rafał Tichy, Wojciech Wencel. Jan Zieliński PODZIĘKOWANIA Waldemar Bieniak, Natalia Budzyńska, Paweł Filipiak, Tadeusz Grzesik, Piotr Frączyk-Smoczyński. Łukasz Łangowski, Schmaletz, Maciej M. Michalski PROJEKT OKŁADKI MHJGZ OPRACOWANIE CRAFICZNE Jan Grzegorz Zieliński grafiki na stronach: 81,107,109,124-133, 307 Maciej M. Michalski REDAKCJA STYLISTYCZNA I KOREKTA JMD ADRES REDAKCJI I WYDAWCY ul. Jana Olbrachta 94, 01-102 Warszawa tel.: (022) 836 54 44; fax: (022) 877 37 35 www.fronda.pl fronda@fronda.pl WYDAWCA Fronda.pl Sp. z o.o. Zarząd: Michał Jeżewski DRUK Wydawnictwo AA s.c. pl. Na Groblach 4, 31-101 Kraków tel. (012) 422 89 83, 422 13 44, fax 292 72 96 e-mail: wydawnictwo@aa.com.pl Prenumerata Pisma Poświeconego Fronda Księgarnia Ludzi Myślących ul. Tamka 45, 00-355 Warszawa tel.: (022) 828 13 79 e-mail: info@xlm.pl www.xlm.pl, firma Kolporter (wszelkie informacje - www.kolporter.com.pl) oraz firma RUCH S.A. (wszelkie informacje - www.ruch.com.pl) Aby otrzymywać kolejne numery za zaliczeniem pocztowym, prosimy wypełnić stałe zamówienie na stronie internetowej www.ksiegarnia.fronda.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i zmiany tytułów. Materiałów niezamówionych nie odsyłamy. Redakcja Frondy" nie ponosi odpowiedzialności za treść i formę reklam. ISSN 1231-6474 Indeks 380202

S P I S R Z E C Z Y JAROSŁAW JAKUBOWSKI Twój styl 6 SONIA SZOSTAKIEWICZ Groza szwecjalizmu 9 NILS-ERIC SANDBERC Co poszło źle w Szwecji? 24 ROZMOWA Z MARIANNĘ SICSTRÓM Nie będziesz miał innego Socjalu przede mną 38 ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM CARLEM-CUSTAVEM HAMMAREM Postkościół w społeczeństwie postotwartym 44 AKE CREEN Hate speech (stenograficzny zapis kazania pastora) 50 ROZMOWA z AKE CREENEM Skazany za homofobię 69 DEBATA INTERNETOWA Szwecja zwraca uwagę na problem zoofilii 75 WOJCIECH WENCEL Visby 82 JESIEŃ 2005 3

PRZEMYSŁAW DULĘBA W kraju Odyna. Obrazki z podróży po Danii 92 BENIAMIN MALCZYK PESSIMUS Kod Andersena 99 TADEUSZ CHABROWSKI Wilcze łyko 103 Dynia 104 Chrzan 105 ZENON CHOCIMSKI RAK (Reinkarnacja, Azja, Komunizm) 106 JĘDRZEJ ABRAMOWSKI Mity reinkarnacji 110 CRZECORZ KUCHARCZYK Inna twarz buddyzmu 124 BARTOSZ WIECZOREK Budda wędruje przez Niemcy 134 MAŁGORZATA TERLIKOWSKA Powtórnie narodzony guru 145 JAROSŁAW JAKUBOWSKI Z wielkiej litery 152 Więc 153 Inny świat 154 Erotyk 155 ROZMOWA Z ALAINEM BESANCONEM Materializm jest OK 156 TOMASZ MERTA Pęknięta tradycja 184 TOMASZ P. TERLIKOWSKI Podwójne starcie 192 MAGDA PIETRZAK-MERTA Nie przeminęło z wiatrem 200 4 FRONDA 37

ANDRIEJ STOLAROW Zmierzch bogów 212 JANUSZ NOWAK Szproty, wspomnienie 238 Ile minut w godzinie, a godzin w wieczności" 239 PRZEMYSŁAW DAKOWICZ Mój prapradziadek Jan 240 Pestka granatu 243 ROZMOWA Z KRZYSZTOFEM JARYCZEWSKIM Wyjście z Zerostanu 246 FILIP MEMCHES Dzień ukamienowania 252 KRZYSZTOF KĘDZIOR Kim jest Allah? 256 BOGUSŁAW CHRABOTA O sile milczenia 262 BOGUSŁAW CHRABOTA Rozmowa Alberta z Bogiem 272 ALEKSANDER KOPIŃSKI Księga trudnego powrotu 278 MAREK ORAMUS Czerwona utopia Stanisława Lema 292 ARTUR NOWACZEWSKI Czytanie miast 302 NOTY O AUTORACH 308

c iężkie, błyszczące stosy czasopism. Wyrzucane w każdą sobotę, tylko w sobotę można zrobić porządki. Brak etatu, ale pracy aż za dużo. Wczesne wstawanie i późne powroty. Nadzieje. Podsycane i zabijane. Na przemian. Depresja, euforia, afazja, epifania. Ambicje. Niezaspokojone. Rosnące. Dławiące. Zawiść. Ona ma męża, ' który ją utrzymuje, ona planuje zakup samochodu. Ona już kupiła nowy model. Płacz w ubikacji, coraz krótsze rozmowy w pracy. W pracy, za którą dostaje się gów- 6 no. Gówno opakowane w nadzieję. Późne powroty i niesmaczne obiady z mikrofalówki. Bóle brzucha, Luźny stolec. Albo zatwardzenie. jazdy, obleśny instruktor. Kurs języka. Głupi kursanci. Prywatne lekcje. Kosztem wyrzeczeń. Jak ty to robisz? Czy można schudnąć jeszcze bardziej? Jogurt, Niedomaganie. płatki i herbata ziołowa. Niedojadanie. Niedosypianie. Lekkie: posiłki, alkohole, papierosy. Można się Nieład. Niepokój. zmienić w latawiec. Niechęć. ' Odlecieć. Narkotyki Ale nie zawsze i nie do końca. Czasopisma uczą, że nie wolno się poddawać. Telewizja naucza, że można pozostać sobą. Mimo wszystko. Czasami nawet reklamy są wzruszające. Można by to nawet nazwać głębią. kiedyś tak, teraz już nie. Bez sensu. Szkoda życia. Papierosy tak. Alkohol tak. Kawa tak. Ale z umiarem, bez przesady. Seks. Tak, w Internecie, na sucho. Przez szybę. Bezboleśnie i bezkrwawo. Trzydzieści lat i żadnych zmian. Kurs na prawo Bezkrwawe łowy. Włodzimierz Puchalski. FRONDA 37

Najlepsze są rozmowy o niczym. Na zasadzie skojarzeń. Luźnych. Lekkie rozmowy. Lekkie papierosy i lekkie alkohole. Praca na zlecenie. Na akord. Na chwilę. Perspektywy. Szerokie. Zimna szyba w autobusie. Zimne ognie nieba. Trzydzieści dziewięć lat. Stanowisko. Nie za wysokie, ale odpowiedzialne. Odpowiedzialność miarą dojrzałości. Dbałość o linię. Dobra linia warunkiem dobrego samopoczucia. Odnowa biologiczna. Luźne ubrania, styl - jak to się mówi - niezobowiązująco elegancki. Wyrażający dojrzałość i odpowiedzialność. Dziecko w niepublicznej szkole wywieszone w gablotce. Dziecko urodzone późno, w bólach, dużo kosztujące. Zdjęcia z zagranicznych wakacji. Kurs dla zaawansowanych. Kursanci młodsi o 20 lat. Nadrabianie. Pośpiech. Dziecko wywieszone na fladze. Pcwiewające nad głową. Najlepiej: czyta, mówi, pisze, liczy, rysuje, biega, chodzi. Zagraniczne wakacje planowane z rocznym wyprzedzeniem. Porządek i odpowiedzialność. Miara dojrzałości. Nieprzebrana. Aktywność, przeciwieństwo pasywr ności. Asertywność. Podręcznikiasertywności. Podręczniki od wychowania dzieci. i poradniki od urządzania wnętrz. Samochód, dom, mąż/dziecko, drugi samochód, drugie dziecko. Trzydzieści lat i ten sam mąż. No nieźle, całkiem nieźle. Dbałość o efektywność. Dobre wy- ' niki. Kłucie serca. Utrzymanie stylu. Utrzymanie tempa. Utrzymanie poziomu. Donoszenie ciąży. Łączenie kariery i macierzyństwa. Matka Polka w lateksowym wdzianku. Twarz na zewnątrz. Twarz do wewnątrz. Portfel. Karty stałego klienta. Szeroki asortyment. Promocje i zniżki. Złota karta uprawniająca do zakupów po wyjątkowo atrakcyjnych cenach i zaciągania kredytów na wyjątkowo atrakcyjnych warunkach. Utrzymanie. Poziomu. Linii. Stylu. Standardu. Się. Na powierzchni. Ostry makijaż. Ostre potrawy od Chińczyka. Ze styropianowych pudełek. Zakupy raz na tydzień. W piątek wieczór. Pustawe hipermarkety. Przeciągi na podziemnych parkingach. Wspomaganie kierownicy. Pełen pakiet. Ubezpieczenie i wyposażenie. Bajki odtwarzane z kaset, DVD. JAROSŁAW JAKUBOWSKI

ABBA Znając mnie, znając ciebie (Knowing Me, Knowing You) Koniec z bestroskim śmiechem cisza już na zawsze przechodzi przez pusty dom łzy w moich oczach tu kończy się ta historia to jest pożegnanie Znając mnie, znając ciebie nie ma nic, co możemy zrobić znając mnie znając ciebie możemy tylko zmierzyć się z tym, przez co musimy przejść zerwanie ze sobą nie jest łatwe, ja wiem lecz ja muszę iść znając mnie, znając ciebie to najlepsze, co mogę zrobić Wspomnienia, dobre dni, złe dni będą ze mną na zawsze w tych starych dobrze znanych pokojach bawiłyby się dzieci teraz jest tylko pustka co tu mówić Znając mnie, znając ciebie nie ma nic, co możemy zrobić znając mnie, znając ciebie możemy tylko zmierzyć się z tym, przez co musimy przejść zerwanie ze sobą nie jest łatwe, ja wiem lecz ja muszę iść znając mnie, znając ciebie to najlepsze, co mogę zrobić ABBA - najpopularniejszy zespół popowy ze Szwecji Autorzy tekstu: Benny Andersson, Stig Andersson & Bjórn Ulvaeus Przekład: Marcin Mścichowski

GROZA SZWECJALIZMU SONIA SZOSTAKIEWICZ Była sekretarz stanu USA Madelaine Albright wspomina w swoich Pamiętnikach spotkanie z Kim Dzong Iłem. Północnokoreański dyktator zwierzył się jej, że nie podoba mu się chiński model państwa, gdyż stanowi mieszaninę socjalizmu i kapitalizmu. Za wzór do naśladowania Dżucze uznał natomiast Szwecję, która - jego zdaniem - prezentuje czysty socjalizm. JESIEŃ 2005 9

Szwecja, Korea Północna i Kuba to jedyne trzy kraje na świecie, w których istnieje państwowy monopol farmaceutyczny. Unia Europejska wywiera naciski na Sztokholm, aby apteki stały się częścią wolnego rynku. Pod koniec maja br. sąd w Luksemburgu stwierdził, że szwedzki monopol jest w świetle europejskiego prawa nielegalny i powinien zostać zniesiony. Władze szwedzkie nie chcą się jednak z tym pogodzić. Rządzący Szwecją socjaldemokraci wygłaszają publicznie poglądy, których nie powstydziliby się przywódcy KRLD. Na przykład 20 kwietnia br. minister zdrowia i spraw socjalnych Morgan Johansson opublikował w Svenska Dagbladet" artykuł, w którym dziwił się, jak cywilizowany, wykształcony człowiek w XXI wieku może w ogóle jeszcze wierzyć w Boga. Według niego religia to absurd, dogmaty zaś są zagrożeniem dla świata. Po pierwsze: nadbudowa Zgadując, co mogło się w Szwecji spodobać Kim Dzong Iłowi, można wymieniać i monopol państwa, i ateizm elit, ale można też wskazać na politykę rodzinną. Liberalny publicysta szwedzki Karl Rudbeck twierdzi, że socjalistyczne państwo dąży do podporządkowania sobie możliwie jak największych obszarów życia społecznego, w związku z tym niszczy wszelkie niezależne od siebie ośrodki władzy i autorytetu. Takim obiektem destrukcji stała się w Szwecji rodzina. Redaktor miesięcznika Nyliberalen" Henrik Bejke mówi, że rodzina stała się celem ataku socjalistów, gdyż ze swej natury preferuje pewien rodzaj wychowania, który może odgrywać rolę alternatywy wobec instytucji opiekuńczych państwa. Rodzina tworzy siatkę ochronną dla człowieka, który w momencie, gdy pojawiają się problemy, np. brak pieniędzy czy kłopoty zdrowotne, może się zwrócić o pomoc do krewnych. Państwo dąży do zerwania więzi rodzinnych po to, by ludzie zwracali się z pomocą bezpośrednio do niego. W ten sposób uzależnia ich od siebie". Szwedzka lewica, w odróżnieniu od komunistów w innych krajach, budowę socjalizmu postanowiła rozpocząć nie od nacjonalizacji gospodarki, lecz od zmian w sferze społecznej i obyczajowej. Używając terminologii marksistowskiej, skoncentrowała się więc na nadbudowie, a nie na bazie (co zgodne było z postulatami włoskiego działacza komunistycznego Antonia 10 FRONDA 37

Gramsciego). Gospodarka pozostała w dużej części w rękach prywatnych, co umożliwiło osiągnięcie dobrych wyników ekonomicznych. Socjaliści skupili się natomiast na inżynierii społecznej. Celem było wychowanie nowego człowieka i stworzenie nowego społeczeństwa. Żeby to osiągnąć, trzeba było najpierw zniszczyć stare struktury. Nic więc dziwnego, że prawodawstwo uchwalane w Szwecji sprzyjało rozbiciu więzi rodzinnych na różnych poziomach: między współmałżonkami, między rodzicami a dziećmi i między wnukami a dziadkami. Rozłam: mąż - żona W Szwecji notuje się rocznie 38 tys. małżeństw i 31 tys. rozwodów. 60 proc. dzieci rodzi się w związkach pozamałżeńskich, 20 proc. jest zaś wychowywanych przez samotnych rodziców. Pojawiają się nowe alternatywne formy rodzin", np. sambo - czyli mieszkający razem" lub serbo - mieszkający oddzielnie". W 1995 roku parlament szwedzki zalegalizował też pary homoseksualne. Według Sórena Anderssona ze Związku Równouprawnienia Seksualnego (RFSL) ok. 40 tys. osób może pochwalić się tym, że przynajmniej jedno z jego rodziców było homoseksualistą. Szwedzki parlament przyjął 3 czerwca br. ustawę o inseminacji par lesbijskich, które zezwala dwóm kobietom na zapłodnienie in vitro na koszt państwa. Elina Aberg ze szwedzkiej młodzieżówki Zielonych mówi, że tradycyjna rodzina należy w Szwecji do przeszłości, natomiast przyszłością jest poligamia. Taki postulat zgłosiło oficjalnie kierownictwo jej ugrupowania. Pojawiają się nawet pomysły, by zdelegalizować rodzinę w ogóle jako instytucję ze swej natury opresywną i dyskryminacyjną. Szwedzcy naukowcy już teraz piszą całe rozprawy o tzw. plastikowych rodzinach, czyli hybrydach powstałych po kilku małżeństwach i kilku rozwodach. Dziecko w takiej rodzinie ma np. cztery mamy, sześciu tatów i liczne rodzeństwo, którego często nie jest się w stanie doliczyć. Państwowe uczelnie finansują badania, które mają ukazać pozytywne strony tego typu rozwiązań. Profesor Margareta Back-Wiklund z uniwersytetu w Góteborgu opowiada, że dzieci wędrujące po kolejnych rozwodach od jednej rodziny do drugiej nabywają w ten sposób doświadczenia życiowego i kapitału społecznego, który może im się przydać w dorosłym życiu. Najczęściej przywoływanym argumentem świadczącym o wyższości plastikowych" rodzin nad JESIEŃ 2005 11

normalnymi ma być fakt, że dzieci na święta dostają znacznie więcej prezentów. Dawid Bechtel, śpiewak operowy ze Sztokholmu, wspomina, że już w pierwszej klasie podstawówki dowiedział się, jak wspaniałą rzeczą jest rozwód i jak to dobrze, gdy dziecko może mieć czworo rodziców. Żadna partia w Szwecji, poza mało liczącymi się chadekami, nie mówi o prowadzeniu polityki prorodzinnej. Obowiązujące przepisy, zwłaszcza system podatkowy, faworyzują natomiast inne rodzaje związków kosztem tradycyjnej rodziny. Większość rozwodów ma miejsce po urodzeniu pierwszego dziecka, co wynika m.in. z tego, że matka samotnie wychowująca dziecko może liczyć na wysokie zasiłki ze strony państwa, natomiast pełna rodzina już nie. Częstym zjawiskiem są wobec tego fikcyjne rozwody, na które małżonkowie godzą się tylko ze względów finansowych. Ponieważ jednak urzędy skarbowe ścigają tego rodzaju nadużycia, rozwiedzeni, lecz żyjący ze sobą małżonkowie muszą prowadzić podwójną grę - przed państwem, sąsiadami, a niekiedy nawet przed własną rodziną. Efekt polityki jest taki, że wychodzenie za mąż stało się nieopłacalne finansowo. Mąż przestał być najważniejszym oparciem żony - rolę tę przejęło państwo. Rozłam: rodzice - dzieci Państwo przejęło też całkowitą niemal kontrolę nad wychowaniem dzieci. Ponieważ wysokie podatki uniemożliwiają utrzymanie rodziny z jednej pensji, obydwoje rodzice muszą pracować, a dziecko przez cały dzień przebywa w szkole publicznej lub innych państwowych instytucjach opieki. System podatkowy zniszczył zresztą inne możliwości wychowania dzieci przez państwo - większość prywatnych przedszkoli i szkół zbankrutowała, a na wynajęcie niańki lub opiekunki do dzieci mogą sobie pozwolić tylko najbogatsi. Przez lata w mediach propagowany był też pogląd, że właściwe wychowanie dzieci mogą zapewnić tylko specjalnie wykształceni eksperci. Podważona została zupełnie wychowawcza rola rodziny. Jednocześnie na skutek triumfów wolnej pedagogika" doszło do tego, że 12-letnie dziecko może już samo decydować o swoich losach wbrew woli rodziców. Od 1979 roku w Szwecji obowiązuje całkowity zakaz wymierzania kar cielesnych dzieciom. Grozi za to roku do 10 lat więzienia. Kara grozi za takie 12 FRONDA 37

przestępstwa, jak m.in. klaps w pupę, pociągnięcie za ucho czy podniesienie głosu. Już w przedszkolu dzieci są informowane o swoich prawach: mają obowiązek zgłosić na policję każdy tego typu przypadek. Głośna była niedawno w Szwecji sprawa nastoletniej Agnety, która postanowiła zemścić się na ojczymie za to, że oddał kocięta do uśpienia. Oskarżyła go o pobicie i molestowanie seksualne, co skończyło się skazaniem go na dwa lata więzienia i 83 tys. koron odszkodowania. Matce, która nie uwierzyła w opowieść córki, odebrano prawa rodzicielskie, Agneta zaś trafiła do rodziny zastępczej. Kiedy po trzech miesiącach załamana dziewczyna zdecydowała się przyznać do fałszerstwa, prokurator nie dał jej wiary i mężczyzna musiał odsiedzieć wyrok. Inna głośna sprawa dotyczyła kolejnej nastolatki, która oskarżyła swego ojca i kolegę, że wykorzystywali ją seksualnie. Dziewczyna podawała fikcyjne nazwy i adresy lokali, w których miało dojść do owych zdarzeń, a policja JESIEŃ 2005 13

i prokuratura nawet nie zadały sobie trudu, aby sprawdzić prawdziwość tych informacji. W efekcie mężczyźni odsiedzieli w więzieniu po trzy lata, zanim fikcja wyszła na jaw. Niemal zawsze w wypadku konfliktu między rodzicem a dzieckiem wymiar sprawiedliwości przyjmuje punkt widzenia osoby nieletniej. W szwedzkim prawie nie istnieje zresztą pojęcie władzy rodzicielskiej. Istnieje za to obowiązek opieki i odpowiedzialności za dziecko, który nałożony jest zarówno na rodziców, jak i na państwo. To ostatnie, poprzez swoje instytucje, może kontrolować życie rodzinne, a nawet w nie ingerować. Centralną tego typu placówką jest Główny Zarząd Zdrowia i Opieki Społecznej, zwany w Szwecji popularnie socjalem". Rocznie odbiera on rodzicom od 10 do 12 tys. dzieci. Głośnym echem odbił się opisywany półtora roku temu przez szwedzką prasę przypadek rodziny z Gótene. Pewien krewny postanowił się zemścić za jakąś przykrość i doniósł do socjalu", że 10 lat wcześniej ojciec bił w tej rodzinie dwoje dzieci. Pracownicy socjalu" w tajemnicy przed rodzicami zatrzymali dzieci w szkole, przewieźli do ośrodka opiekuńczego, a następnie rozdzielili je i umieścili w dwóch różnych rodzinach zastępczych. Chociaż śledztwo policyjne wykazało, że ojciec jest niewinny, to jednak socjal" nie chciał oddać dzieci rodzicom. Dwa i pół roku trwała bitwa z urzędami rozmaitych instancji, zanim rodzinie znów udało się połączyć. Rodziną zastępczą", do której może trafić dziecko odebrane swoim rodzicom, może okazać się np. samotny alkoholik. W ten sposób socjal" osiąga jeszcze jeden swój cel, gdyż likwiduje bezrobocie - taki samotny pseudorodzic otrzymuje bowiem od państwa wynagrodzenie. Rozłam: dziadkowie - wnuki Autorytet u dzieci tracą nie tylko rodzice, lecz również nauczyciele. Aż do ósmej klasy uczniom nie wolno stawiać stopni, nie wolno ich zostawić na drugi rok w tej samej klasie ani usunąć ze szkoły. Dzieci już od przedszkola mówią do nauczycieli na ty" i nie muszą odpowiadać na ich powitanie. Maria Naesstróm, która pracuje w sztokholmskiej szkole jako nauczycielka angielskiego, opowiada, że w wielu klasach nie sposób pracować z powodu chaosu, hałasu i agresji na lekcjach. W Szwecji często dochodzi do pobić nauczycieli przez uczniów i zamykania szkół na wiele tygodni, by przywrócić porządek. 14 FRONDA 37

Jak mówi Naesstrom, państwo, które w latach 60. zastąpiło rodzinę, teraz nie jest w stanie poradzić sobie ze swoimi obowiązkami. Z powodu narastającego kryzysu państwa dobrobytu i związanych z tym problemów finansowych - nie ma już tyle pieniędzy na świetlice, punkty opieki i ogniska dla dzieci. Zamyka się szkoły i przedszkola. W efekcie coraz częściej dzieci pozbawione są opieki zarówno rodziny, jak i państwa oraz pozostawione same sobie. Podobnie dzieje się w Szwecji z ludźmi w podeszłym wieku. Niegdyś państwo stworzyło rozbudowany system ośrodków dla starców i wzywało do umieszczania dziadków w państwowych domach opieki społecznej. Przekonywano, że będą tam otoczeni właściwą troską, co odciąży młode rodziny z dziećmi. Obecnie co jakiś czas wybuchają afery związane z niewłaściwą opieką w tego typu placówkach, co wynika z problemów finansowych, np. niedawno prasa ujawniła, że w ranie jednego ze starców pojawiły się mrówki, gdyż nikt nie zmieniał mu opatrunku. Polscy księża, pełniący funkcje kapelanów w domach starców, opowiadają, że pensjonariusze w tych ośrodkach najbardziej skarżą się na samotność - najpierw przestały odwiedzać ich dzieci i wnuki, teraz zaś pracownicy opieki socjalnej. Szwedzkie społeczeństwo w coraz większym stopniu cierpi zresztą na samotność. Jak mówi Henrik Bejke, jest to wynik rozbicia przez państwo więzi uczuciowych i emocjonalnych w rodzinach. Dane statystyczne mówią, że aż 70 proc. wszystkich gospodarstw domowych w Sztokholmie to gospodarstwa jednoosobowe. Być może z tym należy wiązać fakt, że najczęstszą przyczyną śmierci osób między 14. a 44. rokiem życia jest samobójstwo - rocznie umiera w ten sposób ok. 1300 Szwedów. Symptomatycznym wyrazem pogłębiającej się samotności w szwedzkim społeczeństwie są zmiany w sztuce pochówku. W Sztokholmie 90 proc. zmarłych jest po śmierci poddawanych kremacji. Ponieważ pogrzeb jest możliwy dopiero po wykreśleniu zmarłego z listy podatników w urzędzie skarbowym, często mijają aż dwa miesiące od momentu zgonu do chwili pochówku. Wówczas jednak okazuje się, że aż 40 proc. urn z prochami zmarłych pozostaje nieodebranych, gdyż nie zgłasza się po nie nikt z rodziny. Dyrektor techniczny sztokholmskiego cmentarza, Bórje Olson, mówi, że coraz częstszą praktyką jest też rozsypywanie prochów bez udziału kogokolwiek, gdyż ostatnią wolą zmarłego było niezapraszanie nikogo na pogrzeb i nieposiadanie grobu - w jego nekropolii odnotowano 60 tys. takich wypadków. JESIEŃ 2005 5

Olson przyjmuje te zmiany jako naturalne i nieuchronne. Jest natomiast niezwykle dumny z tego, że energia wytwarzana w krematorium podczas palenia zwłok się nie marnuje. Na jednym stołecznym cmentarzu ogrzewa ona budynki administracyjne, na drugim zaś jest podłączona do systemu ocieplania miasta. Rozkład: Kościół W wielu krajach wsparciem dla rodziny i zaporą przed rewolucją obyczajową pozostaje Kościół. Nie dotyczy to jednak Szwecji. Co prawda, luteranie stanowią tam 94 proc. ludności, ale praktykuje zaledwie 2 proc. z nich. Poza tym - jak wynika z badań SIFO (Szwedzkiego Instytutu Badania Opinii Publicznej) - z owych 94 proc. tylko 6 proc. uważa się za chrześcijan, za to 20 proc. za ateistów, a 36 proc. deklaruje, że wyznaje własną religię. Inne dane mówią, że tylko 16 proc. wierzy w istnienie Boga, natomiast dwa razy więcej - w istnienie kosmitów. Luterańskim pastorem można zostać po trzymiesięcznym kursie - wiara nie jest przy tym wymagana. Są pastorzy, którzy przyznają, że nie wierzą w Boga, ale lubią swoją pracę, bo jest bardzo ciekawa. Ta złożona sytuacja religijna ma swe źródło w historii i wiąże się z powstaniem w XVI wieku protestantyzmu. Panujący wówczas w Szwecji król Gustaw Waza potrzebował pieniędzy na spłacenie wojska i przeprowadzenie reform. Ponieważ najbogatszą instytucją w kraju był Kościół katolicki, król postanowił przejąć jego majątek. Uczynił to w 1527 roku przy poparciu parlamentu, po czym sam ogłosił się głową Kościoła i zerwał stosunki ze Stolicą Apostolską. Pomógł mu w tym wydatnie specjalnie wezwany po to do Szwecji ks. Olaus Petri, który studiował w Wittenberdze pod okiem Marcina Lutra. Oficjalne ogłoszenie Szwecji państwem protestanckim nastąpiło w 1593 roku, kiedy to syn Gustawa Wazy, Karol IX, zwołał w Uppsali synod biskupów i kapłanów z całego kraju, który - pod groźbą wymierzonych przez króla armat - przyjął jako obowiązujące augsburskie wyznanie wiary z 1530 roku. Katolicyzm został wyjęty spod prawa. Za trwanie przy nim groziła najpierw kara śmierci, a potem banicja. Prawo z 1683 roku mówiło, że żaden duchowny katolicki nie może przebywać na terenie Szwecji pod groźbą kary śmierci, a każdy, kto udzieli mu schronienia, będzie wygnany z kraju. Kiedy w 1654 1 FRONDA 37

roku królowa Krystyna przeszła z luteranizmu na katolicyzm, by móc praktykować swą wiarę, zrzekła się tronu i opuściła Szwecję. Stan prawnej dyskryminacji Kościoła katolickiego trwał ponad 350 lat. Karę banicji zniesiono w 1860 roku, ale dopiero w roku 1952 katolicy w Szwecji uzyskali pełną wolność religijną. Przez ten czas Kościół luterański w całości podporządkowany został państwu. Biskupi mianowani byli najpierw przez króla, a później przez rząd. Z czasem uchwalanie prawa kościelnego znalazło się w gestii parlamentu, który regulował nie tylko sprawy administracyjne Kościoła, lecz również miał wpływ na kwestie nauczania wiary i moralności. Nic więc dziwnego, że Kościół przestał być traktowany jako instytucja duchowa, a zaczął być postrzegany jako kolejny urząd państwowy. Pastorzy stali się funkcjonariuszami kultu i moralistami na etacie państwa. Ma to także konsekwencje teologiczne i duszpasterskie, które trwają do dziś. Jeżeli bowiem utożsamiamy Kościół z państwem, a pastora z urzędnikiem, to grzech nieuchronnie identyfikować musimy z naruszeniem prawa. Wielu Szwedów nie jest w stanie pojąć dziś katolickiego rozumienia grzechu - według nich to, co jest zgodne z obowiązującym prawem, nie może być grzechem. Socjaldemokracja, która zaczęła rządzić w latach 20. XX wieku, postanowiła nie zrywać jedności Kościoła z państwem, lecz bardziej wzmocnić jego zależność od władzy świeckiej. W efekcie nastąpiło jeszcze większe upolitycznienie, a właściwie upartyjnienie Kościoła luterańskiego, który w wielu kwestiach zaczął mówić głosem partii socjaldemokratycznej. Szybko przyniosło to konkretne efekty. W latach 50. udzielono pierwszych święceń kapłańskich kobietom, a w 1997 roku pierwsza przedstawicielka płci żeńskiej została biskupem. W latach 60. Kościół luterański zaakceptował idee rewolucji seksualnej, wycofując się z potępienia antykoncepcji, aborcji czy współżycia przedmałżeńskiego. W latach 90. z kolei rozwinął się ruch gejowski wewnątrz Kościoła, widoczny zwłaszcza wśród pastorów i pastorzyc, którzy domagają się prawa do zawierania homoseksualnych małżeństw kościelnych. Przychylnie na postulaty te spogląda zwierzchnik Kościoła szwedzkiego, arcybiskup Uppsali (odpowiednik naszego prymasa) Carl-Gustav Hammar. W 1998 roku zorganizował on w uppsalskiej katedrze wystawę fotograficzną Ecce homo, która przedstawiała Jezusa z Apostołami jako homoseksuali- JESIEŃ 2005

stów i transwestytów. Później rozpoczęła się publiczna dyskusja, nazwana debatą o Jezusie". Arcybiskup Hammar zanegował w niej nadprzyrodzony charakter osoby i misji Jezusa. W odpowiedzi jednym głosem odezwali się szwedzcy katolicy i zielonoświątkowcy - ich duchowi zwierzchnicy wydali wspólne oświadczenie chrystologiczne, stwierdzając, że Jezus był Synem Boga i Zbawicielem. Żeby lepiej zrozumieć stanowisko luterańskiego lidera, należy poznać charakter funkcjonowania jego wspólnoty. Otóż w Kościele państwowym pastora zatrudnia parafia, której zarząd pochodzi z wyborów lokalnych, odbywających się według list partyjnych. W wyborach tych mogą brać udział wszyscy zamieszkali na terenie parafii, nawet osoby niewierzące. Komuniści, którzy chętnie z tego korzystali, podkreślają, że wybór pastora jest jednym 18 FRONDA 37

z powszechnych praw obywatelskich. Efekt jest taki, że większość pastorów i niemal wszyscy biskupi byli członkami partii politycznych. Niektórzy z nich publicznie przyznawali też, że należą do masonerii. Przynależność do Kościoła nie musiała się wiązać z wiarą ani nawet z chrztem - sam fakt urodzin sprawiał, że mieszkaniec Szwecji automatycznie stawał się wiernym Kościoła państwowego. Otrzymanie PESEL-u było równoznaczne ze wstąpieniem do Kościoła. Pod koniec lat 90. w Szwecji rozgorzała wielka debata teologiczna na temat luterańskiej tożsamości. Sprowokowała ją telewizyjna wypowiedź pewnego imigranta, który otrzymał szwedzkie obywatelstwo, a tym samym został wpisany na listę wiernych szwedzkiego Kościoła państwowego. Problem polegał na tym, że imigrant ów był muzułmaninem, nie był ochrzczony i nie wierzył w Chrystusa. Sam zainteresowany opowiadał, że poszedł się poradzić w tej sprawie miejscowego pastora, który powiedział mu, że ani brak chrztu, ani wyznawanie islamu nie stanowią przeszkody, aby być członkiem Kościoła luterańskiego. Dyskusja, jaka potem rozgorzała, podzieliła szwedzkich teologów - jedni utrzymywali, że muzułmanin ten, nie wyrzekając się islamu, może być zarazem chrześcijaninem; inni twierdzili z kolei, że wymagany jest przynajmniej chrzest. Ostatecznie zwyciężyło to drugie stanowisko - tym bardziej że doszło do rozdziału Kościoła od państwa. Nastąpiło to 1 stycznia 2000 roku, choć odpowiednia uchwała została przyjęta przez szwedzki parlament 8 sierpnia 1995 roku. Jedyną partią, która opowiedziała się wówczas za pozostawieniem państwa wyznaniowego i przeciw jego rozdziałowi z Kościołem, byli komuniści. Kościół się co prawda uniezależnił, ale wciąż pozostaje pod silną presją władz. 16 lipca 2004 roku wicepremier Mona Sahlin podczas Festiwalu Dumy Gejowskiej zażądała, by Kościoły udzielały ślubów homoseksualnych, bo w przeciwnym wypadku utracą prawo do udzielania małżeństw w ogóle. Od 1995 roku pastorzy w Szwecji błogosławią bowiem w świątyniach związki homoseksualne, ale akt ten nie ma charakteru ślubu kościelnego. Triumf: socjaldemokracja Wpływ socjaldemokratów na kształt życia politycznego, społecznego i ekonomicznego jest ogromny, gdyż rządzą oni Szwecją niemal nieprzerwanie JESIEŃ 2005 19

od 1921 roku - z wyjątkiem dziewięciu lat (1976-1982 i 1991-1994). Ich koncepcje znakomicie wpisały się zresztą we wcześniejsze tradycje szwedzkie, głoszące zależność poddanego od państwa. W XIX wieku prof. Christian Jacob Bostróm stworzył teorię państwa-bóstwa, które obdarzone było mocą rozwiązywania wszelkich problemów społecznych. Twórczym rozwinięciem tej tezy stały się późniejsze koncepcje XX-wiecznych szwedzkich premierów: Pera-Albina Hansona (o narodowym domu") i Tage Erlandera (o silnym społeczeństwie"). Różnicę w pozycji państwa i jednostki najlepiej widać w prawodawstwie. Wszelkie wykroczenia przeciwko państwu, takie jak np. unikanie podatków czy kontrabanda, traktowane są z całą surowością i nie mogą liczyć na pobłażanie. Świadczy o tym następujący przykład: w 1945 roku po czterech latach nieobecności zawinął do portu szwedzki statek, który podczas rejsu na półku- 20 FRONDA 37

li wschodniej zosta! internowany przez Japończyków. Po latach niewoli zdziesiątkowana chorobami załoga wróciła do kraju i od razu trafiła do więzienia za niepłacenie podatków. Z czasem obciążenia podatkowe zwiększały się coraz bardziej (w 1976 roku znana pisarka, nota bene należąca do partii socjaldemokratycznej, Astrid Lindgren otrzymała nagrodę literacką, za którą musiała zapłacić podatek w wysokości 104 proc. wartości nagrody). W latach 80. policja aresztowała publicznie i doprowadziła do urzędu skarbowego znanego reżysera Ingmara Bergmana za rzekome machinacje finansowe. Omnipotencja państwa i jego ingerowanie w życie ludzi spowodowały, że wiele wybitnych indywidualności zdecydowało się na stałe wyjechać ze Szwecji, by wspomnieć tylko o całej generacji znanych tenisistów z Bjórnem Borgiem na czele. O ile wykroczenia przeciw państwu traktowane są surowo, o tyle już przestępstwa wobec jednostek mogą liczyć na większą pobłażliwość ze strony sądów. Przykładem niech będzie casus dziewczynki zgwałconej przez trzech imigrantów. Jak opisywała gazeta Expressen", przez tydzień 14-letnia dziewczynka przechodziła z rąk jednego mężczyzny do drugiego, jak puchar przechodni. Wszyscy trzej odbywali z nią stosunki sprawiedliwie, po kolei". Obcokrajowcy zostali skazani za pedofilię na rok więzienia i 55 tys. koron odszkodowania. Sąd apelacyjny zmniejszył im jednak karę do czterech miesięcy więzienia i 15 tys. koron. Jako okoliczność łagodzącą potraktowano fakt, że mężczyźni nie znali szwedzkiego, nie mogli więc zrozumieć, że dziewczyna protestowała przeciwko gwałceniu jej. Wspomniany już liberalny publicysta Henrik Bejke mówi: W Szwecji istnieje bezdyskusyjne przekonanie, że jednostka nie znaczy nic. Siłę może posiadać tylko kolektyw, którego częścią jest jednostka. [...] Należy być posłusznym wobec grupy. Jest bardzo niemile widziane, jeśli jednostka próbuje coś ukrywać przed kolektywem. Posiadanie swych prywatnych sekretów i tajemnic może być traktowane jako próba ukrywania czegoś". Najbardziej chyba drastycznym przykładem nieliczenia się państwa z życiem obywateli była masowa polityka przymusowej sterylizacji, którą prowadzono w Szwecji w latach 1922-1975. W tym okresie z powodów rasowo- -biologicznych wykastrowano ponad 63 tys. osób, przede wszystkim dzieci. W przeliczeniu na liczbę mieszkańców jest to najwyższy odsetek tego typu zabiegów na świecie - nawet w Trzeciej Rzeszy dokonano proporcjonalnie JESIEŃ 2005 21

mniej przymusowych sterylizacji. Jak pisze Sture Johannesson, w wątpliwych przypadkach zadowalano się połowiczną kastracją, poprzez odcięcie tylko jednego jądra, aby «zmniejszyć przyszły popęd seksualny*". Pierwszy na świecie Instytut Higieny Rasowej powstał w 1922 roku w Uppsali, powołany do życia przez wieloletniego przywódcę socjaldemokracji i premiera Hjalmara Bratniego. Przywódcą ruchu antysemickiego w Szwecji był wówczas późniejszy socjaldemokratyczny minister oświaty i wyznań Arthur Engberg, który w 1921 roku w lewicowym czasopiśmie Arbetet" pisał: Poprzez swoje zdobywanie świata dopełniło żydostwo światową politykę rasową. Jest to powodem ich bezlitosnej ekspansji. W naturze judaizmu leży wgryźć się, uspokoić od środka, a potem bezlitośnie spalić. Judaizm był i jest jemiołą indoaryjskich ludów". Głównymi ideologami higieny rasowej i przymusowej sterylizacji osób niepełnowartościowych" było małżeństwo Alva i Gunnar Myrdalowie. To ich koncepcje, w jeszcze większym stopniu niż idee Hansona czy Erlandera, ukształtowały dzisiejsze oblicze Szwecji. Do dziś uznawani są oni za najwybitniejszą parę Szwedów w XX wieku, a wszelka krytyka pod ich adresem odbierana jest jako atak na narodową świętość. Obydwoje byli laureatami Nagrody Nobla - on w 1974 roku w dziedzinie ekonomii, ona w 1982 roku za działalność na rzecz pokoju. W latach 60. Gunnar Myrdal opublikował pracę, w której przeciwstawił sobie dwie kultury: europejską i szwedzką. W jego oczach ta druga przedstawiała o wiele większą wartość niż ta pierwsza, która oparta była na nienawistnej mu zasadzie 4K - katolicyzm, konserwatyzm, kapitalizm, kolonializm. Wszystkie te zjawiska, zdaniem Myrdala, były źródłem nieszczęść Europy, których na szczęście uniknęła Szwecja. Teraz Polska Po upadku komunizmu Związek Sowiecki przestał być punktem odniesienia dla polskiej lewicy. Po wojnie na Bałkanach wzorcem takim przestała też być Jugosławia, którą wcześniej chwalono za własną oryginalną drogę do socjalizmu. W tej sytuacji nie tylko dla Kim Dzong Ila, lecz również dla polskich elit lewicowych coraz częściej przykładem do naśladowania staje się Szwecja i jej socjalizm z ludzką twarzą". To właśnie z tego skandynawskiego kraju nasza 22 FRONDA 37

lewica ma czerpać natchnienie i rozwiązania ustrojowe - od wysokich podatków po zakaz bicia dzieci. Warto jednak przyjrzeć się bliżej tej ludzkiej twarzy" szwedzkiego socjalizmu, ponieważ wyziera spod niej zupełnie inne - i to bynajmniej nie ludzkie - oblicze. SONIA SZOSTAKIEWICZ WSPÓŁPRACA: GRZEGORZ GÓRNY

co POSZŁO ŹLE W SZWECJI? NILS-ERIC SANDBERC I. Co poszło źle? Dawno temu były sobie dwa małe kraje, które były bardzo podobne. Obie wojny światowe oszczędziły im zniszczeń. Obydwa miały jednakową strukturę przemysłu wyróżniającą je spośród innych krajów. Obydwa miały firmy, które cieszyły się dobrą reputacją ze względu na niezawodnie wysoką jakość swoich produktów. Jedyna duża różnica pomiędzy tymi krajami dotyczyła hojności natury. Jeden z nich miał duże zasoby rud żelaza, drewna i energii wodnej. Drugi nie miał nic, poza niewielką ilością pastwisk wystarczającą dla paru krów; poza tym ludność musiała radzić sobie przy pomocy ciężkiej pracy i pomysłowości. Porównanie Szwecji i Szwajcarii wyraźnie wskazuje na to, że coś poszło źle w szwedzkiej gospodarce po roku 1970. Obydwa kraje znalazły się w doskonałej sytuacji po II wojnie światowej. Pozostały neutralne w sensie braku zaangażowania militarnego i pracowicie handlowały z wojującymi stronami. W 1945 roku, kiedy reszta Europy leżała w gruzach, Szwecja i Szwajcaria, z nienaruszonymi strukturami przemysłowymi, były gotowe do eksploatacji rynku stworzonego przy okazji odbudowy Europy za pieniądze z planu Marshalla. Szwecja miała wyraźną przewagę z powodu swoich zasobów naturalnych. Obydwa kraje miały z grubsza rzecz biorąc jednakową strukturę przemysłu: względnie dużą liczbę bardzo dużych i mocno zinternacjonalizowanych firm. Różnica polegała na tym, że szwedzki przemysł koncentrował się 24 FRONDA 37

bardziej na dobrach kapitałowych, których potrzebowała odbudowująca się Europa. Nigdy przedtem szwedzka gospodarka nie ruszała z tak dobrej pozycji jak w 1945 roku. * * * Po wojnie frank szwajcarski kosztował 0,9 korony szwedzkiej. Dziś (czerwiec 1997) kosztuje 5,65 korony. W 1970 roku Szwecja ze swoim PKB per capita zajmowała trzecie miejsce w rankingu OECD. Szwajcaria miała drugie miejsce, które wciąż utrzymuje, podczas gdy Szwecja spadła na 17. pozycję. Szwajcaria wykazuje nadwyżkę budżetową prawie co roku. Szwecja, prawie bez wyjątku, od 1965 roku wykazuje deficyt. Ekonomiści ABB porównali cenę kilograma eksportu z obydwu krajów w ciągu ostatnich 25 lat. To metoda mierzenia wartości dodanej: kilogram surowego żelaza to 0,5 SEK, samolot zaś kosztuje 10 tys. SEK za kilogram. W ciągu 25 lat ceny szwajcarskiego eksportu rosły w taki sposób, że 90 proc. całego eksportu przekraczało poprzednią średnią. Struktura cenowa szwedzkiego eksportu pozostała praktycznie niezmieniona z dwoma ważnymi wyjątkami: telefonami komórkowymi Ericssona i farmaceutykami Astry. Szwajcaria od wielu lat ma najniższe stopy procentowe w Europie Zachodniej. Szwecja ma jedne z najwyższych, szczególnie od uwolnienia stóp procentowych w 1985 roku. Podatki i wydatki publiczne od połowy lat 60. rosły w Szwecji szybciej niż gdziekolwiek indziej. Podatki obecnie sięgają 55 proc. PKB, wydatki publiczne z górą 65 proc. Odpowiednie liczby w Szwajcarii to 33 i 37 proc. Szwecja brała udział w systemie wymiany walutowej krajów UE od 1973 do 1977 roku. Dewaluowaliśmy koronę kilkakrotnie, a od 1976 roku spadła ona w stosunku do praktycznie każdej innej waluty. Szwajcaria ma płynny kurs wymiany i jej waluta wykazuje trend wzrostowy w stosunku do reszty świata. Szwajcarska inflacja w latach 1963-1995 wyniosła 40 proc. szwedzkiej. Szwajcaria nie jest jednak lepiej wyposażona przez los niż Szwecja. Przeciwnie. Szwecja ma bardziej jednorodną populację i, przede wszystkim, duże zasoby naturalne oraz długą linię brzegową (transport morski jest tańszy od lądowego). Gdyby silna władza polityczna i duży sektor publiczny dawały jakąkolwiek przewagę, to Szwecja jest w świetnym położeniu, a Szwajcaria w niekorzystnym, bo od 1521 roku (kiedy Gustaw Waza doszedł do władzy) Szwecja JESIEŃ 2005 25

miała bardzo silną władzę centralną i wraz z upływem czasu powiększyła sektor publiczny do rozmiarów większych niż w jakimkolwiek innym kraju. Szwajcaria natomiast ma od lat słabą władzę centralną i mały sektor publiczny. System referendalny pozwala na ochronę mniejszości i opinii lokalnych. Wydatki na edukację w ciągu roku (W PROCENTACH) Australia Francja Niemcy Wielka Brytania Japonia Szwecja 1976 1976 1978 1978 1976 1974 21.2 20.0 10.5 23.0 8.8 6.9 Podobieństwa pomiędzy Szwecją i Szwajcarią pokazują, że coś poważnego musiało dziać się ze szwedzką gospodarką (i polityką) od końca lat 60. Spróbuję tu opisać, co takiego się stało i dlaczego. II. Zaczynaliśmy późno... Amerykański dziennikarz Marąuis Childs opisywał model szwedzki jako pośrednią drogę" (The Middle Way) - udany kompromis pomiędzy sowieckim centralnym planowaniem a amerykańskim kapitalizmem - w swojej znanej książce pod takim właśnie tytułem opublikowanej w roku 1936. Ten opis jednak nie pasuje do Szwecji, ani do początków jej uprzemysłowienia, ani po roku 1970. Uprzemysłowienie rozpoczęło się w Szwecji dość późno. Począwszy od połowy XIX wieku uchwalono prawa dotyczące spółek giełdowych, wolnej przedsiębiorczości i wolnego rynku kredytowego. To dało początek uprzemysłowieniu. Pewna liczba przedsiębiorstw powstała w oparciu o szwedzkie wynalazki czy innowacje. Dla przedsiębiorców był to wiek złoty. W latach 1892-1911 indywidualni przedsiębiorcy zbudowali przedsiębiorstwa, które później wyrosły w wielkie międzynarodowe korporacje: Sandvik, Nobel, Atlas Copco, SCA, Ericsson, Alfa Laval, Munksjo, Facit, Bahco, SKE AGA, ASEA, Electrolux, STAB, SAAB. 26 FRONDA 37

Od końca ostatniej wojny tylko cztery wielkie firmy zostały założone w Szwecji: IKEA, Tetra Pak, Gambro, Hennes & Mauritz (H&M). Dwie na trzy firmy opierające swą działalność na innowacjach opuściły Szwecję. Przedsiębiorstwa innowacyjne rosły szybko i wkrótce rozrastały się w firmy międzynarodowe. Wynikało to oczywiście z faktu, że szwedzki rynek był bardzo mały, szczególnie pod względem średnich przychodów gospodarstwa domowego na tle reszty świata. Firmy, by obniżyć koszty przez zwiększenie produkcji, musiały eksportować. Ericsson, założony w 1876roku eksportował 90 proc. swojej produkcji w roku 1900. Ten sam czynnik zmuszał firmy do tworzenia początkowo sieci sprzedaży, a później filii produkcyjnych w innych krajach. Wielkie szwedzkie korporacje wkrótce stały się międzynarodowe, na ponad 50 lat wcześniej zanim ukuto takie pojęcie i (daremnie) próbowano zrozumieć to zjawisko. To wyjaśnienie jest paradoksalne, ale logiczne: ponieważ Szwecja była tak mała, firmy, chcąc wzrastać i przetrwać w sytuacji narastającej międzynarodowej konkurencji, musiały się rozrosnąć w organizacje międzynarodowe. * * * Pytanie brzmi: co spowodowało taki wysyp nowych przedsiębiorstw w dekadach poprzedzających i następujących bezpośrednio po przełomie XIX i XX wieku? Szwecja nie dysponowała dobrze wykształconym rynkiem kredytowym ani systemem edukacji. Przeciwnie, rozpoczęliśmy później niż inne kraje. Do pewnego stopnia mogliśmy importować technologie (jednak import tego rodzaju był raczej mały). To jednak nie wyjaśnia powstawania i rozrostu przedsiębiorczości. Jedną z przyczyn należy upatrywać w systemie podatkowym. Do wybuchu I wojny światowej stopa podatku wynosiła 8 proc. Podatki zostały podniesione po wybuchu wojny, ale w latach 20. wciąż stanowiły jedynie 12 czy 13 proc. dochodów do kwoty 4 czy 5 min koron, licząc w dzisiejszych cenach. To oznaczało, że dobrze prosperujący przedsiębiorca był w stanie zatrzymać większość tego, co posiadał. Innymi słowy, bodźce ekonom'<"' n e do założenia własnego przedsiębiorstwa, pracy i inwestowania były bardzo mocne. Inne wyjaśnienie: był to początek industrializacji. Nowe technologie były tworzone od podstaw i rozprzestrzeniały się dość wolno. W ten sposób ten, kto miał pomysł i zrobił z niego komercyjny użytek, mógł mieć czasowy monopol i zarobić mnóstwo pieniędzy. JESIEŃ 2005 27

* * * W stuleciu pomiędzy rokiem 1870 a 1970 Szwecja miała wyższy współczynnik wzrostu niż inne kraje uprzemysłowione. Dlaczego? Można wymienić tu cztery czynniki. 1) Industrializacja rozpoczęła się w Szwecji późno i mogliśmy importować technologie, a przede wszystkim kapitał z zewnątrz. Te importy kapitałowe finansowały inwestycje (np. koleje), a nie konsumpcję. 2) Nastąpiła fala wynalazków i innowacji związana z nowo wynalezionym źródłem energii - elektrycznością. Wykorzystanie bogactw naturalnych, takich jak energia wodna, również powodowało powstawanie nowych technologii, których przykładem może być technologia przesyłu prądu stałego wysokiego napięcia firmy ASEA. 3) Bardzo liberalna gospodarka pozwoliła na szybką migrację z niezbyt wydajnego rolnictwa do bardziej wydajnych zawodów w przemyśli i usługach, pomimo dużych odległości i rzadkiego zaludnienia zmuszając nas do względnie dużych inwestycji w gospodarkę mieszkaniową i infrastrukturę. 4) Niewielkie rozmiary rynku krajowego zmuszały do rozwoju międzynarodowego. Szwedzka kultura przemysłowa szybko rozwinęła systematyczny sposób myślenia i kompetencje do zarządzania dużymi, elastycznymi organizacjami jako kolejny atut. Jako przykład można podać to, że Szwecja jest najmniejszym z czterech krajów będących w stanie zaprojektować i wyprodukować swój własny samolot myśliwski. Pozostałe trzy kraje to USA, Francja i (prawdopodobnie) Rosja. Na dodatek szwedzki przemysł dostarczał głównie dóbr kapitałowych do odbudowy Europy Zachodniej w latach 50. i 60. Eksport został jeszcze zwiększony przez Szwecję w sierpniu 1949 roku, kiedy za przykładem Wielkiej Brytanii zdewaluowała koronę o 30 proc. w stosunku do dolara. Średnia dewaluacja w stosunku do pozostałych walut eksportowych wyniosła około 15 proc. Od początku lat 50. światowy handel towarami przemysłowymi wzrastał o 8 proc. rocznie. III. Od 1970: Pośrednia droga" prowadzi w dół Szwecja w latach 50. miała średni wzrost na poziomie 3,4 proc. W latach 60. wzrosło to do 4,6 proc. W latach 70. wartość ta spadła do 2 proc, a w 80. spadła jeszcze nieco niżej. 28 FRONDA 37

Dlaczego? Być może, zakończenie powojennej odbudowy Europy Zachodniej osłabiło korzystną pozycję Szwecji na rynku. Szwecja została dotknięta przez kryzysy paliwowe w roku 1974 i 1980, ale nie bardziej niż inne kraje, tym bardziej że znaczną część potrzeb energetycznych zapewnia tania energia wodna. Szwecja do roku 1970 w przeważającej większości szła krok w krok z resztą świata. Byliśmy częścią systemu walutowego Bretton Woods. Poczynając jednak od 1973 roku, po ostatecznym rozwiązaniu systemu Bretton Woods, Szwecja doświadczyła nawracającego kryzysu cenowego. Korona była dewaluowana pięć razy w ciągu sześciu lat (1976-1982), redukując swą wartość o około 45 proc. Ceny jednak wciąż rosły w Szwecji szybciej niż na świecie. Oszczędności i inwestycje w gospodarkę w procentach PKB Rok 1970 19/5 1980 1985 1990 1995 Oszczędności netto 1 5.3 13.6 5.9 5.2 5.3 4.9 Inwestycje netto 16.1 14.1 9.0 6.5 8.2 2.9 Szwecja ostatecznie zniosła kontrolę rynku dewizowego w 1989 roku. Stopy procentowe były odtąd ustalane międzynarodowo i wkrótce pojawiły się skoki stopy procentowej, ponieważ każdy w kraju i za granicą wiedział, że kryzys cenowy w Szwecji prowadzi do szybkiej dewaluacji. Pomimo desperackiej akcji obronnej ze stopą overnight na poziomie 500 proc. Riksbank (szwedzki bank centralny) nie był w stanie utrzymać kursu korony w 1992 roku. Kiedy stopy procentowe zostały uwolnione, korona spadła początkowo o 30 proc. Cała Europa Zachodnia została dotknięta rzeczywistym szokiem stóp procentowych na początku lat 90. Inflacja spadła, ale stopy procentowe wzrosły, JESIEŃ 2005 29

częściowo w wyniku wzrostu niemieckich stóp procentowych po zjednoczeniu. Nawet dla tak bogatego kraju jak Niemcy Zachodnie wysiłek, by zamienić byłą socjalistyczną NRD w miejsce nadające się do zamieszkania, był olbrzymim obciążeniem. Jednak stopy procentowe rosły w Szwecji szybciej niż w innych krajach. W rezultacie kryzys na rynku nieruchomości i rynku walutowym był tu bardziej dotkliwy niż za granicą. Bankructwa wzrosły pięciokrotnie. Oficjalna wielkość bezrobocia szybko wzrosła z około 2 do przeszło 8 proc. Państwo pożyczało pieniądze, by sfinansować zasiłki. To skutkowało deficytem budżetowym na poziomie powyżej 10 proc. produktu krajowego brutto. Dług narodowy podwoił się w ciągu czterech lat. Kryzys wtasnej produkcji Koszty pracy rosły w Szwecji szybko od początku lat 70. Koszty pracy w przemyśle wzrosły w latach 1973-1976 o 59 proc. W tym samym okresie Riksdag (parlament) podniósł podatki od wynagrodzeń o 109 proc. Ówczesny premier, Olof Palmę, zadeklarował, że w podatkach od wynagrodzeń Riksdag znalazł nowe źródło dochodów podatkowych". A Riksdag potrzebował dużo więcej pieniędzy, by sfinansować nowe reformy. Koszty pracy wzrosły o ponad 80 proc. w ciągu trzech lat. Firmy nie mogły zrekompensować sobie tego, podnosząc ceny, ponieważ ceny eksportu były dyktowane przez rynek światowy, którego liderami cenowymi nie były firmy szwedzkie. W ten sposób zniknęły zyski korporacji. Po rozwiązaniu systemu Bretton Woods w 1973 roku Szwecja stała się członkiem stowarzyszonym ówczesnego europejskiego systemu wymiany walutowej - Snake. To znaczyło, że musiała utrzymać stały kurs korony w stosunku do marki niemieckiej. Innymi słowy koszty pracy skorygowane o zmiany w produktywności nie miały w Szwecji rosnąć szybciej niż w Niemczech Zachodnich. Inwestycje Stopa 19S0 1955 1960 1965 1970 1975 1980 198S 1990 Jest wątpliwe, czy szwedzcy politycy, ich zarządy przedsiębiorstw czy związki zawodowe trzymały się ściśle wynikających z tego ograniczeń. inwestycji brutto jako odsetek PKB) 18.5 20.7 22.5 24.5 30 FRONDA 37 22.8 20.8 20.0 19.3 24.5

Między 1976 a 1981 rokiem Szwecja dewaluowała koronę cztery razy, w sumie o 30 proc. Ale to wciąż było mało. Jej zorientowany na eksport przemysł wciąż tracił udział w rynku. Szwecja ma bardzo szczodry program socjalny i zasiłki w całości finansowane z dochodów publicznych. Kiedy firmy, nie będąc w stanie pokryć kosztów fiskalnych, zamykały zakłady i dokonywały cięć zatrudnienia, wydatki publiczne rosły bez względu na przychody podatkowe. W latach 1976-1981 wydatki publiczne wzrosły z 50 do 65 proc. PKB. Nawet kraje zaangażowane w wojnę światową nie doświadczają takiego wzrostu wydatków publicznych. W połowie lat 70. szwedzki rząd zaczął pożyczać pieniądze za granicą. Nie było to niczym nowym. Szwecja pożyczała znaczne sumy pieniędzy za granicą pod koniec XIX wieku, głównie po to, by sfinansować budowę kolei. Od połowy lat 70. rząd szwedzki pożyczył za granicą około 600 mld koron. Gdybyśmy podobnie jak w XIX wieku pożyczali na cele inwestycyjne, nasze inwestycje rosłyby w sposób zasadniczy, a wzrost pozostałby taki sam. Ale jednocześnie ze wzrostem pożyczek międzynarodowych stopa inwestycji - to jest inwestycje jako odsetek PKB - spadała. Pomiędzy 1975 a 1996 rokiem stopa inwestycji spadła z 21 do ledwie 14 proc. Ta kombinacja importu kapitału i spadającej stopy inwestycji sugeruje, że coś naprawdę złego działo się ze szwedzką gospodarką. Czynniki powodujące wzrost zostały wyłączone z gry. W ciągu trzech lat państwo wpompowało do gospodarki pożyczone 600 mld. Bezrobocie rosło, a inwestycje malały. Ponad jedna piąta populacji w wieku produkcyjnym została wyłączona z rynku pracy - jako bezrobotni, uczestnicy różnych programów szkoleniowych, osoby na wcześniejszej emeryturze z powodów związanych z rynkiem pracy" i jako azylanci. Rzeczywiste bezrobocie w ten sposób zdefiniowane przekraczało 20 proc. Jakie mechanizmy tkwiły u podstaw tego osłabienia podstawy produkcyjnej państwa dobrobytu? IV. Co oznaczał socjalizm? 1. PREROGATYWY POLITYKI W 1932 roku władzę w Szwecji objął rząd socjaldemokratyczny. Od tamtej pory (z wyjątkiem lat 1991-1994) socjaldemokracja rządziła krajem i odci- JESIEŃ 2005 31

skała na nim swoje piętno. To w znacznym stopniu zdeterminowało rozwój myślenia politycznego w Szwecji. a) Partia socjaldemokratyczna żyła w symbiozie ze związkami zawodowymi. Obie organizacje miały w zasadzie tych samych członków i współpracowały dla wzajemnej korzyści, zarówno w Riksdagu, jak i poza nim. Związki wspierały partię rządzącą finansowo i służyły jako maszynka do głosowania podczas kampanii wyborczych. W zamian partia wprowadzała prawodawstwo faworyzujące interesy związków w każdej sytuacji. Na żądanie związków partia rządząca wprowadziła prawa wzmacniające pozycję związków wobec pracodawców. Szwedzkie wszechwładne prawo jest tu świetnym przykładem. Prawie nieograniczone prawo związków zawodowych do bezpośredniego działania jest wpisane w konstytucję jako część praw człowieka. I tak dalej. Ta symbioza stworzyła z konstelacji LO-SAP (LO, czyli Szwedzkiej Konfederacji Związków Zawodowych, i SAP, czyli Partii Socjaldemokratycznej) siłę dominującą w szwedzkiej polityce. Przedsiębiorca wchodzący w konflikt ze związkami mógł jednocześnie znaleźć się w konflikcie z rządem. b) Socjaldemokracja miała praktycznie monopol na władzę prawodawczą i zupełnie inaczej niż inne partie socjaldemokraci mieli dla wszystkich obywateli wyraźną wizję tego, jak społeczeństwo powinno wyglądać. Podczas gdy liberalizm chce społeczeństwa otwartego opartego na wskazaniach Poppera i Hayeka, socjalizm chce ostatecznego celu rozwoju, raz na zawsze zdefiniowanego, zakończonego społeczeństwa. Przez dalekosiężne interwencje socjaldemokracja kształtowała instytucje państwowe w sposób najbardziej zgodny ze swymi intencjami. Każdy znalazł się w socjaldemokratycznym społeczeństwie - czy tego chciał, czy nie. c) Socjaldemokracja, mając monopol na władzę, wykorzystywała dekady gwałtownego przyspieszenia wzrostu gospodarczego, a wraz z nim wzrostu standardów życia. Trudno znaleźć przypadek, za którym nie stałaby polityka partii. Powodem, dla którego szwedzki przemysł rozwijał się tak doskonale w latach 30., była rygorystyczna racjonalizacja w latach 20., która pozwoliła wejść w dekadę światowego kryzysu z najbardziej efektywnym aparatem produkcyjnym w Europie. Do tego doszła lekka dewaluacja i odejście Szwecji w 1931 roku, długo przed wieloma innymi krajami, od standardu złota. 32 FRONDA 37